Tbbi Bitkilerin Trkiye Asndan Yeri ve nemi Dr
Tıbbi Bitkilerin Türkiye Açısından Yeri ve Önemi Dr. Hüseyin ÖZÇELİK, Arslan UZUN 3. 11. 2020 1
Tıbbi Bitkileri Tanım ; Kök, yumru, gövde, dal, yaprak, çiçek, meyve, ve tohum gibi kısımlarında alçak moleküllü maddelerden olan sekonder maddeleri bulunduran ve birinci derecede ilaç sanayiinde kullanılmak üzere doğal floradan toplanarak veya yetiştirilerek temin edilen bitkilere denir. Bunların diğer adı da bitkisel kökenli droglardır. 3. 11. 2020 2
Tıbbi Bitkiler Bugün dünyada tanımı yapılmış 375. 000‘den fazla bitki bulunduğu, ancak insanların bunlardan yine yaklaşık 20. 000‘ınden faydalandığı literatürlerde kayıtlıdır. Çok sayıda yararlanılan bitkilerin oldukça büyük bir kısmı tıbbı ve aromatik bitkiler grubunu oluşturmaktadır. Zira bu grup bitkilerin tüketim alanlara çok geniştir. Şayet bunları tüketim alanlarına göre bir gruplandırmaya tabı tutacak olursak aşağıdaki gibi 10 farklı grupta toplana bileceğini, görürüz. 3. 11. 2020 3
Buna Göre Bu Bitkilerin Kullanım Alanları Meşrubat, keyif ve uyarıcı bitkiler (kahve, çay, tütün) İlaç bitkileri (Digitalis, Atropa ve diğerleri) Zamk ve musılaj bitkileri (Aracca, Plantago ve diğerleri) Reçine bitkileri (Lıguıdamber, Ferula ve diğerleri) Tanen bitkileri (Astronıum ve diğerleri) Boya bitkileri (Rubia ve diğerleri) İnsektisit bitkileri (Pyrethrum ve diğerleri) Mum bitkileri (Jojoba, Myrıça ve diğerleri) Baharat bitkileri 3. 11. 2020 4
Buna Göre Bu Bitkilerin Kullanım Alanları Tüketimi oldukça fazla olan tıbbı ve aromatik bitkilerin hem dünyada ve hem de yurdumuzda sağlıklı istatistiki rakamlarını bulmak mümkün değildir. Diğer bıtkı gruplarına göre çok daha detaylı olan, kullanım alanları, tüketim şekilleri, elde ediliş yöntemleri çok farklı olduğundan hepsini içeren toplu istatistiki rakamlar mevcut değildir. Ancak bunun bulunmayışı bu grup bitkilerin dünya ticaretinde yer almadığı anlamına gelmemektedir. Zira örneğin yalnız uçucu yağ miktarının dünyada yaklaşık 45. 000 ton olduğu ve bunun 700 milyon dolar değerinde bulunduğu bildirilmektedir. 3. 11. 2020 5
Dünya’da Yıllık 500 Tonun Üzerinde Uçucu Yağı Elde Edilen Bazı Bitkiler Bitki ismi Mentha piperita, M·spiçata, Mentha arvensis (Nane) Miktar(ton/yıl) 6000 -8000 Euçalyptus globulus (okaliptus) Çymbopogan winterianus (sitronella) 2380 -3030 Syrygiumaromatiçum (karanfil) 2000 Çymbopogrerçitratus Lavandula hıbrıt (Lavandın) 3. 11. 2020 Çorıandrum sativum (kişniş) 800 -1300 750 1600 -1750 6
Dünya’da Kullanılan Bazı Bitkiler Alkaloıt Içeren Bıtkıler Glıkozıt Içeren Bıtkıler Atropa belladona L. Datura stromonium L. Datura metel L. Hyosçyamus speç. Withania somnifera L. Lavandula anguetifolia Mill Flavonoit İçeren Bitkiler Silybum marianum (L. ) Gaerth. Viola tricolor L. Ruta gravolens L. Nıgella satıva L. Digitalis speç. Ocimum basilicum L. Hypericum crepidifolium Hypericum perforatum L. Petroselinum crispium Mil. Erysimum crepidifolium Petroselinum Iatifolium Tre. Salvıa offcinals L. Salvıa triloba L Salvıa sclarea L. Ersimum crepidifolium Thymus vulgaris L. 3. 11. 2020 7
Tıbbi ve kokulu bitkilerin önemli bir kolunu oluşturan ilaç sanayin de zaman içinde özellikle Avrupa'da hızlı gelişmiş ve bugün Esçop (Eurupean scientific cooperative on phytotheropy)‘nun kurulmasına kadar gelmiştir. Esçop'un en önemli görevi bitkisel droglar için hazırlanmış ve ülkelerin ayrı ulusal veya uluslararası farmokopilerinde yer almıs monograflarda birlik sağlamaktır. Bugün Avrupa'da yaklaşık 2000 drogun kullanıldığı belirtilmektedir. 3. 11. 2020 8
Türkiye’de Tıbbi ve Kokulu Bitkiler Türkiye 6 büyük gen merkezinden Akdeniz gen merkezi, Yakındoğu gen merkezi ve Avrupa-Sibirya gen merkezi olmak üzere 3 gen merkezinin kesiştiği noktada bulunmaktadır. varyeteleri ile beraber sayıldığında 10. 000 türün üzerinde bir biyolojik zenginliği barındırmaktadır. Bunun 3000 türü endemiktir. Bununda 1000 kadarı tıbbi özellik taşımaktadır. Avrupa florasında ise 11. 000, Türkiye’nin 12 katı büyüklüğündeki ABD florasında ise 15. 344 bitki türünün bulunduğunu belirtirsek biyolojik zenginliğimizi bir ölçüde de olsa izah etmiş oluruz. 3. 11. 2020 9
Türkiye’de Tıbbi ve Kokulu Bitkiler Anadolu’da Tıbbı ve Kokulu bitkiler yaklaşık 4000 yıldan beri özellikle tedavi amacı ile kullanılmaktadır. Bu süreci beş büyük döneme ayırmak mümkündür. 3. 11. 2020 10
1. Asur ve Hitit dönemi: Asur ve Hitit tabletleri Türkiye’nin tıbbi ve aromatik bitkileri hakkındaki ilk bilgileri oluşturmaktadır. M. O. 1500 yıllarına ait Boğazköy (Hattuşaş) kaynaklarından Hitit dönemine ait tıbbı ve kokulu bitkiler droglarının listesini yapmak mümkündür. O zamanlar Anadolu'da kullanılan droglar liste halinde bulunmaktadır. 3. 11. 2020 11
2. Roma ve Bizans dönemi: Romalılar döneminde Anadolu'da kullanılan droglar hakkındaki bilgiler Dıosçorıdes'ın "De Materia Medica" eserinde bulunmaktadır. Bu eserde 500 kadar drogdan bahsedilmektedir. 3. 11. 2020 12
3. Selçuklular dönemi: Selçuklular döneminde hekimlik ve eczacılık Anadolu'da çok ilerlemiştir. Droglar hakkında en detaylı bilgi Ziyaettin Ibn Baytar tarafından yapılan eserde bulunmaktadır. 3. 11. 2020 13
4. Osmanlılar dönemi: Yaklaşık 600 yıllık (1299 -1923) dönemi kapsıysan bu donemde tıbbı ve kokulu bitkilerle tedavi konusunda ilk Türkçe yayın 1390 yılında Geredeli İshak bin Murat tarafından yayınlanmıştır. Ancak en önemli yayın Osmanlı İmparatorluğu baş eczacısı Françoıs Della sudola (Faık Paşa) tarafından 1856 yılında yayınlanan kıtaptır. 3. 11. 2020 14
5. Bugün: Türkiye’den bugün bir çok drog ihraç edilmektedir. Bu ihraç edilen droglar; 3. 11. 2020 15
Latince adı Türkçe adı Çortex Rhamnı franguale Flos Tılıae Folıum Laurı F. Salvıae F. Rhus çorıarıae Fruçtus Anısı F. Çapsıçı F. Çumını F. Mahalep Barut ağacı kabuğu Ihlamur çiçeği Defne yaprağı Adaçayı yaprağı Sumak yaprağı Anason meyvesi Kırmızı biber Kimyon Mahlep Çehri Çapparıdıs Oleum Rosae Kebere Gül yağı Yabanı hindiba kökü Meyan kökü Sıçandikeni kökü Çöven kökü Açı badem otu Haşhaş tohumu Hardal tohumu Sigala yağı Meyan balı Kitre zamkı Salep yumrusu F. Rhamnı petıoları F. Vaççını (artosthapylı) Herba Orıganı Vatonea 3. 11. 2020 Ayı üzümü meyvesi Mercanköşk Palamut kadehi Radıx Çıçhoru ıntybı R. Lıquırıtae R. Rusçı açuleatı R. Saponarıae alba Semen Çolçhıçı S. Papaverıs S. Sınapıs Styrax Lıquıdus Suççus Lıquırıtae Gummı Tragaçanthae Tubera Salep 16
Ancak listenin incelenmesinden anlaşılacağı gibi birkaçı hariç hemen tüm droglar floradan toplanan bitkilerden oluşmaktadır. Diğer bir ifade ile üretimi yapılarak ihraç edilen yeni droglar bulunmamaktadır. Halbuki yurdumuz zengin bir floraya sahip bulunmaktadır. Bugün 9000 kadar bıtkı turunun bulunduğu belirtilmektedir. Farklı ekolojik koşulların bulunması, çok değişik bitkilerin yetiştirilmesine olanak sağlamaktadır. Ancak yurdumuzda Tıbbı ve Aromatik bitkiler üzerinde sürekli çalışmalar yapılmamış, uygulamaya yönelik araştırmalar yürütülmemiştir. Ve yeni kültür bitkilerimiz tarımımıza kazandırılamamıştır. 3. 11. 2020 17
Tarım Bakanlığı Tıbbı ve Aromatik bitkilerde ülkesel projeyi ancak 1991 yılında uygulamaya koyabilmiştir. Bundan sonra tıbbi bitkilerin kültüre alınması amacıyla geniş kapsamlı araştırmalar başlamıştır. 3. 11. 2020 18
Tıbbi Bitkilerin Kültürünün Yararları 1. Daha küçük alanlardan daha fazla ürün elde edilir. 2. Drogların hasadı en uygun zamanda ve kısa bir sürede tamamlanır. 3. Hasat sonrası bazı mutlak gerekli temizleme, parçalama, kurutma, vb. ön işlemler kültürü yapılan bitkilerde hemen yapılabilir. 4. Saf ve temiz drog elde edilebilir. Zira toplanan droglar yetişme bölgelerine, toplayıcıların bilgi ve görgülerine göre şekil ve kalite yönünden büyük farklılık arzeder. 3. 11. 2020 19
Tıbbi Bitkilerin Kültürünün Yararları 5. Kültürü yapılan bitkinin tür, varyete ve ırk bakımından kesin olarak özellikleri bilinir. Böylece toplayıcılar tarafından birbirlerine çok benzediği için yanlışlıkla karıştırılan bitkilerin zararlı etkileri de ortadan kaldırılmış olacaktır. 6. Verimli ve etkili madde bakımından elverişli çeşitler geliştirilebilir. Islah çalışmaları ancak kültüre alınmış bitkiler üzerinde yapılabilir. 7. Hammaddeleri işleyecek yatırım yapılmışsa tesisin düzenli çalışabilmesi için bitkinin kültürüne ihtiyaç vardır. Hem tesisin ihtiyacını karşılamak açısından hem de tüketiciye istenilen kalite ve standartta ürün verebilmek 3. 11. 2020 20 açısından önemlidir.
Hangi Bitkiler, Niçin Kültüre Alınmalıdır? Bugün dünyada tüketime arz edilen bitkisel drogların çok büyük bir kısmı doğadan toplanmaktadır. Bazı bitkilerin hem kültürü yapılmakta, hem de doğal bitkilerden yararlanılmaktadır. Bazı droglar ise tamamen kültürü yapılan bitkilerden elde edilmektedir. Ülkemizde tabiattan toplanarak ticarete arz edilen bitki türlerinin sayısı 100’den çok fazladır. Kültürünü yaptığımız türlerin sayısı iki elin parmakları sayısı kadar olup, bunlarda haşhaş hariç baharat bitkileri olmaktadır. Oysa tıbbi bitkilerin kültürünün yapıldığı tür sayısı Avrupa’da 50 -100 kadardır. Diğer taraftan ülkemiz florasında doğal olarak yetişen bir kısım bitki ve etkili maddeleri(hintyağu, kediotu, kına, nane yağı, mentol, timol vs. ) ithal edilmektedir. 3. 11. 2020 21
Bir Bitkinin Kültüre Alınma İşlemi 3 Nedenle Yapılır Bitkinin tehlike altında olması ve toplanmasının yasaklanması. Bitkinin kimyasal yapısının denetimli olarak araştırılması Bitkiye olan talebin karşılanması için kitlesel üretim yapılması gereği 3. 11. 2020 22
Tüketime Yönelik Tıbbi Bitki Kültürünün Yapılmasına Karar Verilmesinde En Önemli Kriter Pazar!, Pazar! ve Pazar! 3. 11. 2020 23
Yani. . İhraç Edilen Bitkilerle ilgili olarak Özellikle ihraç edilen ürünlerde rakip ülkeler varmıdır? İhracatın trendi azalma veya çoğalma yönün demidir? Bitkilerin kullanım amacı nedir? (Bu sorulara doğru cevap bulunmalıdır. ) 3. 11. 2020 24
Kültüre Alınmada, Göz Önünde Bulundurulması Gereken Hususlar Bitkinin doğal yayılış gösterdiği alanlar incelenmeli. Bitkinin ekolojisi, gelişmesi, üreme biyolojisi, gen havuzu belirlenmeli. Doğal bitkilerden gerekli materyalin toplanarak gen bankasının kurulması. Toplanan materyalin generatif veya vejetatif yolla çoğaltılması, hangisinin daha iyi sonuç verdiğinin ortaya konulması. Adaptasyon ve yetiştirme tekniği ile ilgili çalışmaların yapılması, bunlar yapılmadan kitlesel üretimlere geçilmemesi. 3. 11. 2020 25
Hastalık ve zararlı gözlemleri ve bunlarla mücadele yöntemleri geliştirilmelidir. Materyalin özelliklerinin ıslahla iyileştirilmesi ve çeşit geliştirme çalışmaları yapılması gerekirse bu amaçla biyoteknolojiden yararlanılmalıdır. Hasat zamanı, hasat tekniği, hasat öncesi ve hasat sonrası işlemler ve benzeri gibi konularda çalışarak kaliteli ve standartlara uygun ürün piyasaya sürülmelidir. Kültüre almanın ekonomik yönü araştırılmalıdır. Bir örnek vermek gerekirse salepin doku kültürü yolu ile üretimi yapılabilmektedir. Fakat ekonomik olmamaktadır. 3. 11. 2020 26
3. 11. 2020 27
- Slides: 27