T C ORMAN VE SU LER BAKANLII SINIRAAN

T. C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI SINIRAŞAN YERÜSTÜ SULARIN YÖNETİMİNDE DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE UYGULANAN YAKLAŞIM ÖRNEKLERİ VE BU YAKLAŞIMLARIN ÇEVREYE ETKİLERİ UZMANLIK TEZ SAVUNMASI Kemal Berk ORHON Orman ve Su İşleri Uzman Yardımcısı Tez Danışmanı: Taner KİMENÇE 12. 08. 2015

TEZİN MAKSADI Sınıraşan sular konusunda uzman bazında teknik kapasite ve bilgi birikiminin arttırılması ile ülkemizin sınıraşan sularına yönelik benimsediği yaklaşımların geliştirilmesine ve geleceğe yönelik oluşturacağı yol haritasının sürdürülebilir ve etkin bir şekilde oluşturulmasına katkı sağlanmasıdır.

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları § Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE GENEL BİLGİLER Sınıraşan Su; kaynağından döküldüğü noktaya kadar birden fazla ülkenin sınırları içerisinden geçen sulardır. Terimsel anlamda sınır oluşturan suları da içine almaktadır. Kullanılan Diğer Terimler §Uluslararası Su §Paylaşılan Su §Uluslararası Su Yolu üCoğrafi anlamlar yerine siyasi anlamlar yüklenerek farklı terimler kullanılmaya çalışılmaktadır. Bunun önüne geçilmesi maksadıyla kullanılabilecek en iyi terim sınıraşan sular terimidir. üDolayısıyla, ülkemiz tarafından uluslararası metinlere yönelik verilen görüşlerde “shared/international water” ifadelerinin “transboundary” olarak düzeltilmesi talep edilmektedir.

KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE GENEL BİLGİLER Sınıraşan Sulara İlişkin Bilgiler §Dünyadaki yerüstü suların %60’ı sınıraşan niteliktedir. §Ülkelerin %75’i sınıraşan sulara sahiptir. § 14 ülkenin sularının %75’inden fazlası sınırları dışından gelmektedir. 25 ülkede ise bu oran %50 -%75 arasındadır. §Dünya nüfusunun yaklaşık %40’ı sınıraşan su havzalarında yaşamını sürdürmektedir.

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları § Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

SINIRAŞAN SULARIN YÖNETİMİNDE YAŞANAN GELİŞMELER ü 19. yy’ın başlarından itibaren suların ulaşım dışı kullanımının artması üdevletlerin sosyo-ekonomik kalkınmaları kapsamında sulardan faydalanma durumunu kendilerini destekleyen doktrinler ileri sürmesi Doktrinler §Hakça ve Makul Kullanım Doktrini -Kıyıdaş Ülkeye Önemli Zarar Vermeme İlkesi §Mutlak Ülke Egemenliği Doktrini §Doğal Durumun Bütünlüğü Doktrini §Ön Kullanım Üstünlüğü Doktrini §Kıyıdaş Devletler Topluluğu Doktrini

Uluslararası Hukuk Oluşturma Çabaları § Helsinki Kuralları (1966) -Hakça ve Makul Kullanım Doktrini § 1992 Helsinki Sözleşmesi § 1997 BM Sözleşmesi Ortak Komisyonların Kurulması Taraflara bırakılmıştır Mevcut anlaşmaların sözleşmeye göre düzenlenmesi Şart koşulmamakla birlikte taraflara bırakılmıştır Anlaşmazlıkların çözümü UAD ya da tahkim Mümkün olan en iyi teknolojinin kullanılması Bilgilendirme prosedürü (18 ay bekleme ve faaliyetin reddi ihtimali) Avrupa’ya özgü bölgesel Dünya geneli § Berlin Kuralları (2004) -Bütüncül Nehir Havzası Yönetimi Tüm ülkeler tarafından kabul görebilecek bir uluslararası anlaşma henüz oluşturulamamıştır!

SINIRAŞAN SULARIN YÖNETİMİNDE YAŞANAN GELİŞMELER Uluslararası Konferans ve Forumlar § 1972 BM İnsan Çevresi Konferansı (Stockholm Konferansı) § 1992 Çevre ve Kalkınma Konferansı § 2012 Rio+20 Konferansı § 2013 Dünya Su Zirvesi (Budapeşte) § Dünya Su Forumları (1997 -her 3 yılda bir) -2009 -İstanbul -2012 -Marsilya -2015 -Daegu & Gyeongbuk (G. Kore) -2018 -Brazil (Brezilya)

SINIRAŞAN SULARIN YÖNETİMİNDE YAŞANAN GELİŞMELER Su kaynaklarının yönetiminde uluslararası manada sürdürülebilir ve akılcı yaklaşımların benimsenmesi Çevre, toplum ve ekonomik kalkınmanın birlikte ele alınması gerektiği kararlaştırılarak sürdürülebilir kalkınma teriminin benimsenmesi

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları § Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar Sınıraşan Sularda Yönetim Yaklaşımlarını Etkileyen Etmenler § Coğrafyadaki su potansiyeli § Coğrafi konum (memba-mansap durumları) § Askeri, ekonomik ve politik güç § Su arz güvenliğini sağlama durumu § Kıyıdaş ülkeler arasındaki tarihi ve ikili ilişkiler

Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar § Mansap ülkeler kadim haklarını savunurken, memba ülkeler su kaynaklarını geliştirmek ve projelerini yapmak ihtiyacındadır. § Ülkeler, ulusal egemenliklerine müdahaleden dolayı hazırlanan uluslararası anlaşmalara yönelik geri planda kalmaktadır. Birçok ülke kısıtlanmak istememektedir. İşbirliği faaliyetleri kısıtlı kalmaktadır. Sınıraşan suların yönetimi dünya genelinde ikili ya da çok taraflı işbirliği anlaşmaları çerçevesinde sağlanmaktadır. 263 sınıraşan nehir havzasının 158 tanesinde (yaklaşık %60) işbirliği sağlanamamış durumdadır. Kapsayıcı ve kucaklayıcı yaklaşımların oluşturulmasına ihtiyaç vardır!

KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE GENEL BİLGİLER Sınıraşan Sulardaki Yaklaşımların Çevresel Etkileri Çevresel zararlar ülke sınırlarını dikkate almamaktadır §Ulaşım dışı kullanımların artmasıyla birlikte suların, tarımsal, evsel ve endüstriyel amaçlarla kullanımının ciddi oranda artması §Sınıraşan nehir havzalarında ülkelerin sınıraşan sularını mansap ülkeleri düşünmeksizin aynı ulusal sularıymış gibi kullanması §Kıyıdaş ülkeler arasındaki işbirliği eksikliği çevreyi ve kıyıdaş ülkeyi olumsuz yönde etkilemiş ve etkilemeye devam etmektedir Ulusal sulara yönelik yaklaşımların yanında sınıraşan sulara yönelik uygulanacak yönetim yaklaşımları da önem arz etmektedir!

Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar Suların hakça ve makul kullanımı Önemli zarar vermeme Faydaların paylaşımı yukarı kıyıdaş ülkenin “tek taraflı kullanım ve geliştirme/egemenlik” talebi aşağı kıyıdaş ülkenin “tarihsel/kadim hak” talebi übirbiriyle çelişen talepleri ortak bir zemine oturtulması üülkeler arası diyalogların başlamasını ve işbirliğinin oluşturulmasına imkan sağlanması ükadim hak yerine ihtiyaçların dikkate alınması

Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar Hidrolik Model (1990’lı yıllara kadar) Bütüncül Su Yönetimi (2000’li yıllar itibariyle) Arz yönetimi Talep Yönetimi Su miktarı öncelikli Su kalitesi öncelikli Merkez odaklı Çok paydaşlı ve katılımcı Bütüncül Nehir Havzası Yönetimi (mevcut yaklaşım) § ZZ AB & ABD &Türkiye

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları § Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR § § 120 nehir havzasından 71’i sınıraşan nitelikte Birlik topraklarının %75’i sınıraşan nehir havzası içerisinde Malta hariç tüm AB ülkelerinde sınıraşan nehir havzası mevcut Birçok ülkenin suları kıyıdaş ülkelerden gelmektedir (Örn: Macaristan&Slovakya %95, Hollanda %90) üAB’de sınıraşan suların yönetimi önem arz etmektedir. üulusal faaliyetlerin yanında ülkeler arasında ortak bir anlayış ve yaklaşımın benimsenmesi hayati önem taşımaktadır. Su Çerçeve Direktifi

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR Su Çerçeve Direktifi § AB’deki sınıraşan sular dahil tüm suların “iyi su durumu”na erişmesi hedeflenmekte § 28 AB ülkesini kucaklayıcı mahiyette § Su kaynaklarının hidrolojik özelliklerine göre havza bazlı yönetimi -Nehir Havzası Yönetim Planları -Uygulama Döngüsü (6 yıl) -Uygulama Takvimi (2009 -2027)

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR Su Çerçeve Direktifi Kapsamında Sınıraşan Suların Yönetimi § Sınıraşan sular ile ulusal sular ayırt edilmeksizin yönetilmekte übütünlük sağlanarak farklı uygulamaların önüne geçilmekte ükarışıklık ve anlaşmazlıklar önlenmekte § Sınıraşan (Uluslararası) Nehir Havzası Yönetim Planı -Su Çerçeve Direktifi (Madde 3&13) -Ortak Komisyonların Kurulması (1992 Helsinki)

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR Sınıraşan Nehir Havzası Birlik Sınırları İçerisinde Birlik Sınırlarını Aşması -Ortak bir Sınıraşan NHYP’nin oluşturulması Ortak NHYP Ayrı NHYP için çaba sarf edilmesi -Sınıraşan NHYP -Havzanın kendi sınırları -Oluşturulamazsa üye -Nehir havzası bazında içerisinde bulunan kısmına ülke, havzanın kendi ortak çevresel hedefler yönelik ulusal NHYP’nin sınırları içerisinde - Önlemler programının hazırlanması bulunan kısmına yönelik koordineli bir şekilde -Kıyıdaş ülke ile koordineli ulusal NHYP ortak hazırlanması ve çalışılması oluşturulması uygulanması -Planların yayımlandıktan 3 -Kıyıdaş ülke ile ay içerisinde kıyıdaş ülkeler koordineli çalışılması ile paylaşılması Ortak bir Sınıraşan NHYP oluşturulması zorunlu değil, ülkelerin inisiyatifinde !

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR Sınıraşan Suların Yönetiminde Mevcut Durum §Sınıraşan havzaların yalnızca yaklaşık %15’inde ortak bir sınıraşan NHYP oluşturulmuştur. §Daha ziyade, ulusal NHYP oluşturma yoluna gidilmiştir (yaptırım zayıf!) Uluslararası işbirliği zayıf 2015 hedefi ? 2027 hedefi ?

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR SÇD’nin Uygulanma Durumu ve Direktifin 2015 Hedefi ü İspanya’nın 25 Nehir Havzası’ndan 8’inin NHYP’si nihaileşmedi ü Yunanistan’ın 12 Nehir Havzası’ndan 2’sinin NHYP’si nihaileşmedi

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR SÇD’nin Uygulanma Durumu ve Direktifin 2015 Hedefi § 4. Değerlendirme Raporu (Mart 2015) -İyi su durumuna erişim %53 § 2009 -2015 arası 6 yılda %10 gelişme §Ülkeler tarafından muafiyetler alınmakta §Son tarih olan 2027 yılında hedefin tutturulması zor §Sınıraşan sularda işbirliğinin %15’lerde kalması en büyük etmenlerden üYeni eylemlerin alınması gerekli SÇD’de Sınıraşan NHYP’lerin oluşturulması zorunlu tutulmalı !

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları § Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR-TUNA NEHRİ HAVZASI üAB’nin yüzölçümünün %10’u (en büyük havza) ü 10 AB, 9 AB üyesi olmayan ülkeden geçmektedir üDünyanın en uluslararası nehir havzası

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR-TUNA NEHRİ HAVZASI § 1994 Tuna Nehri’nin Korunması Sözleşmesi -Sınıraşan suların yönetimindeki esaslar § 1998 Tuna Nehri’nin Korunması için Uluslararası Komisyon -Sözleşmenin uygulanması -Taraf ülkelerden 5’er temsilci -Komisyon her yıl 1 kere toplanmakta -Toplantılarda 2/3 çoğunluk sağlanması halinde idari kararlar alınabilmekte -Alınan kararlar taraf ülkeleri bağlayıcı -Komisyon başkanlığı her yıl değişiyor

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR-TUNA NEHRİ HAVZASI § Anlaşmazlıkların ilk çözüm yeri Uluslararası Komisyon, çözülemez ise Uluslararası Adalet Divanı § Ülkeler tarafından her yıl Tuna Nehri ile ilgili faaliyetlerini içeren raporların Uluslararası Komisyon’a sunulması § Veri talep etmesi durumunda verinin talep eden ülkeye verilmesi gerekmekte § Bilgilendirme prosedürü -Sınıraşan etkisi muhtemel bir faaliyet planlanıyor ise ilgili ülke uygulamaya geçmeden önce kıyıdaş ülkeler ile yapacağı istişarelerin sonucunu beklemek zorundadır. (1997 BM Sözleşmesine benzer)

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR-TUNA NEHRİ HAVZASI Darboğazlar §Atıksuların arıtılmadan alıcı ortama bırakılması -Romanya, Ukrayna, Bulgaristan ve Slovenya %30 -40 -Hırvatistan, Bosna-Hersek, Sırbistan ve Karadağ %80 § Tehlikeli, evsel ve sanayi atıkların ayrıştırılmadan kontrolsüz depolanması, depolanma sahalarında atıklardan sızan sular § Taşkınlar

AVRUPA BİRLİĞİNDE UYGULANAN YAKLAŞIMLAR-TUNA NEHRİ HAVZASI Darboğazların giderilmesi Çözüm: Sınıraşan Nehir Havzası Yönetim Planı (2009) §Atıksuların arıtılmadan alıcı ortama bırakılması üÖncelikli maddeler, belirli (spesifik) kirleticiler üÇKS ve Deşarj Standartları § Tehlikeli, evsel ve sanayi atıkların ayrıştırılmadan kontrolsüz depolanması, depolanma sahalarında atıklardan sızan sular ü Düzenli katı atık depolama alanları (landfill) § Taşkınlar § 17 noktaya yönelik taşkın eylem planları (2009) § Nehir boyunca erken uyarı sistemi (EFAS) (2012) § Taşkın Direktifi’nin uygulanması ü Ön taşkın riski değerlendirme çalışması ü Taşkın risk ve tehlike haritaları § Taşkın Risk Yönetimi Planı (son tarih: 22. 12. 2015)

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları § Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

ABD, Kanada ve Meksika Arasındaki Yaklaşımlar §Kıta genelinde 39 sınıraşan su §Sınıraşan sular kıtanın %40’ını kaplamakta §ABD-Kanada -Kolombiya -St. Lawrance -Milk -St. Mary §ABD-Meksika -Rio Grande -Kolorado -Tijuana üSınıraşan sularda işbirliği 1900’lü yıllara dayanmakta üABD’nin söz konusu havzalarda uyguladığı yaklaşımlar doktrin halini alarak diğer ülkeler tarafından benimsenmiştir -Harmon Doktrini -Ön Kullanım Üstünlüğü Doktrini

ABD, Kanada ve Meksika Arasındaki Yaklaşımlar §Tarihsel çekişmeler §Güvensizlik ortamı gibi sorunlar mevcut değil §Resmen tanımama Politik, sosyal ve ekonomik anlamda iyi tarihi ilişkiler Ülkeler birbirine karşı açık, işbirliğine ve bilgi paylaşımına hazır

ABD-Kanada Arasındaki Yaklaşımlar §Dünyadaki su potansiyeli en yüksek nehir havzaları §Sınırın %40’ı sınıraşan su Anlaşmazlıklar § 1902 -1909 ABD’nin Milk, Kanada’nın St. Mary Nehri’nin sularının sulama amaçlı akış yönünü değiştirme girişimi Çözüm: 1909 Sınır Suları Sözleşmesi ile anlaşmazlıkların çözüme kavuşturulması -Harmon Doktrini Odaklı (taraflara mutlak tasarruf hakkı tanınmıştır) § 1955 Kanada’nın Kolombiya Nehri’nin sularının akış yönünü değiştirme girişimi Çözüm: Harmon Doktrinin’den vazgeçerek faydaların paylaşımı yaklaşımı

ABD-Kanada Arasındaki Yaklaşımlar Yönetim Yaklaşımı Sınır Suları Anlaşması (1909) Nehir Havzası Bazlı Anlaşmalar Uluslararası Ortak Komisyon (1909) üSu kirliliği yaşanmamasından dolayı genelde miktar bazlı işbirliği üSu kalitesine yönelik ayrı anlaşmalar üEyaletlerin farklı uygulamalarının engellenmesi üOrtak komisyon üyeleri: 3 ABD (Başkan tarafından)-3 Kanada (Vali tarafından) -Komisyon doğrudan karar alıp uygulayabilmekte üMemba-mansap ilişkisi gözetmeksizin sulardan optimum yarar (faydaların paylaşımı)

ABD-Kanada Arasındaki Yaklaşımlar Kolombiya Nehri Havzası ü Drenaj alanı: %15 Kanada, %85 ABD ü 1961 Kolombiya Nehri Anlaşması -Hidroelektrik ve taşkın kontrolü -Barajların inşası (ortak karar verilmekte!) -Çeşitli çevre konuları üzerine her yıl detaylı yönetim planları oluşturulmaktadır -Yetkili kurumlar, sularda yaşanacak bir sıkıntıya dair diğer kurumu, sıkıntının nedeni ve ne kadar süreceğine ilişkin bilgilendirmek zorundadır Faydaların paylaşımı üMiktarsal paylaşım ve enerjilerin dağılımı yapılmıştır. üKanada toplam 96 milyar m 3 suyun 19 milyar m 3’ünü (%20) depolayabilecek ü 2024 yılına kadar taşkın koruma için ABD 64, 4 milyon Dolar para ödedi üKanada’da 3 barajdan elde ettiği enerjiden gelen kazancın yarısını ABD’ye vermekte.

ABD-Kanada Arasındaki Yaklaşımlar Kolombiya Nehri Havzası §Anlaşmazlıkların çözümü -Ortak Komisyon, 3 ay içerisinde karar almakta (hızlı mekanizma!) -karar alınamazsa tahkim -tahkimin başkanı belirlenemezse başkanı UAD belirliyor (UAD doğrudan yargılayamıyor!) §Daimi temsilcilik kurulu -ülkelerden 4’er temsilci -su verilerindeki farklılıkların giderilmesi -teknik anlamda anlaşamama durumunda teknik destek §Halkın katılımı -proje onayları, baraj yapımı, raporlar -uygulama aşamasında halk ile düzenli toplantılar yapılarak denetim sağlanıyor (denetim mekanizması !)

ABD-Meksika Arasındaki Yaklaşımlar Nehir Havzaları -Rio Grande -Kolorado -Tijuana Darboğazlar §Sınıra yakın bölgede nüfus artışı -24 milyon §Su miktarı sıkıntısı §Su kirliliği Çözüm 1: 1944 Su Sözleşmesi -Tüm nehirlerin miktarsal paylaşımı -ABD 3 nehirden toplam 19, 7 milyar m 3 suyu kullanacak, Meksika 1, 8 milyar (%11) -Fazla gelen su Meksika’ya bırakılacak, kurak dönemlerde ise her iki ülkenin payından düşürülecek (dış etmenler dikkate alınmakta!) -Baraj inşası, işletmesi ve bakımı ortak kararlaştırılmakta Çözüm 2: Tali bölge oluşturulması (1983) (100 km tampon bölge) -kirliliğin önlenmesi, su, hava ve katı atık gibi çalışma grupları oluşturulmuştur.

ABD-Meksika Arasındaki Yaklaşımlar Yönetim Yaklaşımı Su Sözleşmesi (1944) Uluslararası Sınır ve Su Komisyonu üSu sözleşmesi tüm nehirleri kapsamakta üAnlaşma su miktarı üzerine olsa da su kirliliğinden dolayı kaliteye yönelik maddeler de mevcut üKomisyonda kararlar hükümete gönderildikten sonra onaylanıyor (nispeten uzun süreç!) üAnlaşmazlıkların çözümü: sorun yaşayan taraf doğrudan kendi hükümetine resmi olarak bildirmekte (çözüm hükümetler arası-uzun süreç ve anlaşmaya varılmasının tehlikeye sokulması!)

ABD-Meksika Arasındaki Yaklaşımlar Rio Grande Nehri Havzası §Drenaj alanı: %52 ABD, %48 Meksika §Su katkısı: %50 ABD, %50 Meksika §Sınırın önemli su kaynağı Anlaşmazlıklar -ABD tarımsal sulama için nehrin yatağını değiştirmesi (1895) (Harmon Doktrini)! -Kanada’nın ABD’ye aynı şekilde yaklaşmasından sonra esnetildi -1944 Su Sözleşmesi Meksika, 2, 68 milyar m 3 potansiyelden 74 milyon m 3 (%2, 8) su almakta (katkı eşit olmasına rağmen meksika çok az su almakta askeri ve ekonomik güç!)

Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar Yönetim yaklaşımı AB Ülkeleri ABD-Kanada ABD-Meksika Kalite odaklı Miktar ve kalite odaklı Nehir havzası bazlı Tali bölge bazlı SÇD-NHYP Ülkeler arası genel anlaşma havzaya özgü anlaşma ortak komisyon Karar alma yapısı Ortak komisyon Hükümetler Anlaşmazlıkların çözümü Tahkim ya da UAD Ortak Komisyon ya da Tahkim Hükümetler Yaklaşımlar bölgeden bölgeye ihtiyaçlar ve koşullar çerçevesinde değişmektedir !

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları § Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

Aral Gölü Havzasındaki Yaklaşımlar § 1960’larda dünyanın 4. büyük nehri. §Seyhun Nehri (Syr Derya) -Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan Kazakistan §Ceyhun Nehri (Amu Derya) -Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan

Aral Gölü Havzasındaki Yaklaşımlar Darboğazlar §Su kıtlığı değil suların yanlış yönetimi! §Aşırı tarımsal sulama §Verimsiz sulama teknikleri §Ortak bir yönetim yaklaşımı yok §Ülkeler arası anlaşmaların uygulanmaması (evrensel değerlerden uzaklar) §Ülkeler arası güven eksikliği §Ülkeler arası asimetrik güç ilişkisi

Aral Gölü Havzasındaki Yaklaşımlar Kanalların açılması Özbekistan&Kazakistan Pamuk üretimi Kanalların açılması Türkmenistan Karakum Kanalı -1. 100 km -Dünyanın en büyük yapay nehri Çölleşme ile mücadele

Aral Gölü Havzasındaki Yaklaşımlar Çevresel Etkiler §Çernobil’den sonra en büyük çevre felaketi §Yüzey alanının %74’ü kurumuş §Su miktarının %90’ı azalmış durumda §Bataklık ve tuzlu kum çölü §Çöldeki tuzların ve toksik maddelerin rüzgar ile taşınması ile birlikte sağlık sorunları §Birçok canlının nesli tükendi, balıkçılık tükenme noktasında §Sosyo-ekonomik zarar

Aral Gölü Havzasındaki Yaklaşımlar Çözüm Temel hedef; göle giden su miktarının arttırılması ve su kalitesinin iyileştirilmesi §Ortak bir sınıraşan Nehir Havzası Yönetim Planı (bir sürü proje yerine tek bir kapsayıcı projeye odaklanılması!) §Planın oluşturulmasından sorumlu, tam yetki sahibi uluslararası komitenin kurulması §Ülkelerin ortak NHYP oluşturulması için faydaların paylaşımı yaklaşımı ile ikna edilmesi -Kazakistan ve/veya Özbekistan’ın Kırgizistan ve Tacikistan’a petrol ve kömürü makul fiyatlara vermesi § 3. tarafların müdahalesinin önlenmesi §Sulama altyapılarının iyileştirilmesi ve modern sulama tekniklerinin uygulanması

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları – Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI Sınıraşan Nehir Havzası Kıyıdaş Ülkeler Fırat-Dicle Suriye, Irak Çoruh Gürcistan 19. 872 3, 4 Kura-Aras Gürcistan, Azerbaycan 27. 548 2, 5 Meriç-Ergene Bulgaristan, Yunanistan 14. 560 0, 7 Asi Lübnan, Suriye 7. 796 254. 694 0, 6 Toplam Türkiye’deki Havza Alanı (km 2) 184. 918 Türkiye’nin Toplam Kullanılabilir Su Potansiyeline Oranı (%) 28, 5 35, 7

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI Sınıraşan Suların Türkiye Açısından Önemi § Su kıtlığı çekmesi muhtemel bir ülkeyiz (1. 430 m 3/kişi) - 2030’da su kıtlığı çekeceğiz (<1. 000 olduğunda su kıtlığı) § Hidroelektrik potansiyelimizin yalnızca %36’sını kullanmaktayız -Enerjide dışa bağımlılığın azaltılması! -ABD (%86), Japonya (%78), Norveç (%72) § Su potansiyelimizin %36’sı sınıraşan su niteliğinde § Sosyo-ekonomik kalkınma § Arz yönetiminden talep yönetimine geçişin sağlanması (AB uyum süreci) Sınıraşan sularımız dahil tüm sularımızın etkin ve verimli kullanılması önem arz etmektedir !

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-FIRAT-DİCLE HAVZASI Gelişmeler Kıyıdaş ülkeler: Suriye, Irak § 1946 yılında Türkiye-Irak “İyi Niyet Komşuluk ve Dostluk Anlaşması” -Fırat-Dicle sularının regüle edilmesi -Bu sayede mansabın taşkınlardan korunması -Irak’ın yapılacak harcamalara katkı sağlamayı kabul etmesi § 60’lı yıllar ile birlikte havzadaki ülkelerin kalkınma projeleri -Türkiye Keban, Karakaya Barajı -Suriye Tabka Barajı -Irak Haditha Barajı, Tartar kanalları (560 km) Tartar Gölü §Suların hakça ve makul kullanımı için Ortak Teknik Komitenin oluşturulması (1980) § 1984 OTK’da hakça ve makul kullanım ilkesi çerçevesinde ülkemizin sunduğu “ 3 aşamalı plan”

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-FIRAT-DİCLE HAVZASI Gelişmeler (devamı) § 1983 Atatürk Barajı’nın inşasına başlanması § 1987 KEK Protokolü -Atatürk Barajı dolana kadar geçici bir anlaşma olarak imzalandı -Mansaba ayda ortalama 500 m 3/sn’den fazla su verilmesi § 1990 Suriye-Irak Anlaşması -Mansapta Fırat sularının %58’i Suriye, %42’si Irak’ın § 1990 Atatürk Barajı’nın dolumu -23 Kasım 1989 -13 Şubat 1990 arasında mansaba ortalama 510 m 3/sn su bırakıldı (taahhüt sağlandı!) Sonuç olarak: ülkemizde inşa edilen barajlar sayesinde mansap ülkelerin yaşadığı ciddi taşkınlar engellenmiş ve Fırat ve Dicle’nin düzensiz akış rejimleri düzene sokularak mansaba düzenli su sağlanması ile kuraklığın önüne geçilmiştir

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-FIRAT-DİCLE HAVZASI Darboğazlar §Mansap ülkelerin suyu verimli kullanamamasından dolayı yaşadığı su sıkıntısının, ülkemizin su bırakmadığı yönünde algı oluşturularak giderilmesi §Bu anlamda uluslararası platformlarda yanlış kamuoyu oluşturulması §Mansap ülkelerin rasyonellikten uzak bir şekilde doğrudan su paylaşım anlaşmasının yapılmasının talep edilmesi §Mansap ülkelerin işbirliğindeki niyet eksikliği Çözüm: Ülkemizin dünya genelinde kabul gören bir yaklaşım olan suların hakça ve makul kullanılması ilkesi çerçevesinde hazırladığı ve mansap ülkelere sunduğu 3 aşamalı planın uygulanması !

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-ÇORUH HAVZASI Gelişmeler Kıyıdaş ülke: Gürcistan § 8 Ocak 1927 Türkiye Cumhuriyeti ile SSCB arasındaki Protokol -Çoruh Nehri -Posof Çayı -Kura Nehri -Arpaçay -Aras Nehri üSınırda talveg hattının bozulmaması üSınır oluşturan nehirlerden ortak yararlanılması üÖlçüm istasyonlarının kurulması § 7 Mart 1990 Türkiye-SSCB arasındaki anlaşma -Çoruh Nehri, Arpaçay & Posof Çayı -akarsu yataklarının değiştirilmesi ve düzenlenmesinde ülkelerin işbirliğinde yapılması Havzada sınıraşan suların yönetimi, Gürcistan ile dostane ilişkiler çerçevesinde iyi bir şekilde yürütülmektedir

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-KURA-ARAS HAVZASI Gelişmeler Kıyıdaş ülkeler: Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan § 8 Ocak 1927 Türkiye Cumhuriyeti ile SSCB arasındaki Protokol § 26 Ekim 1973 Türkiye Cumhuriyeti ile SSCB arasındaki Protokol -Arpaçay Nehri üzerinde baraj kurulması § Arpaçay Barajı 1986’de tamamlandı -Serdarabat regülatörü -Türkiye-Ermenistan ortak yararlanmakta -Ortak Teknik Komite çalışmaları yürütmekte § 7 Mart 1990 Türkiye-SSCB arasındaki anlaşma § 2012’de Kura Nehri üzerinde sınırda ortak baraj yapılması kararlaştırılmış olup, Bakanlar arasında bir tutanak imzalanmıştır. Çalışmalar devam etmektedir Havzada sınıraşan suların yönetimi, kıyıdaş ülkeler ile diyalog ve işbirliği içerisinde sorunsuz bir şekilde yürütülmektedir

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-MERİÇ-ERGENE HAVZASI Gelişmeler Kıyıdaş ülkeler: Bulgaristan, Yunanistan § 1934 Anlaşması -nehir üzerindeki faaliyetlerin işbirliği içerisinde yapılması § 1963 Protokolü -tarımsal sulama yapılması maksadıyla iki tarafın su alma tesisleri inşa etmesi § 14 Mayıs 2010 Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi -Ortak bildirinin imzalanması -Bildiri kapsamında ortak bir komisyonun kurulması (ilk toplantı 30 Mayıs 2011)

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-MERİÇ-ERGENE HAVZASI Gelişmeler (devamı) Bulgaristan § 1968 Anlaşması -nehir üzerinde inşa edilecek ve işletilecek tesisler ile ülkelerin birbirine önemli zarar vermemesi -taşkınlar konusunda bilgi alışverişinin en kısa şekilde yapılması -hidrolojik ve meteorolojik veri teatisi taahüt edilmiştir. § 1975, 1990, 1992 ve 2002’de çeşitli protokol ve anlaşmalar imzalandı § 20 Mart 2012 Ortak Bildiri imzalandı -ortak taşkın riski yönetim planlarının oluşturulması ya da ayrı planların oluşturularak koordineli çalışılması -taşkınların önlenmesi ve zararların azaltılması yönünde işbirliği yapılması kararlaştırılmıştır.

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-MERİÇ-ERGENE HAVZASI Darboğaz Bulgaristan’ın barajlarında yeteri kadar taşkın hacmi bırakmamasından dolayı taşkınların yaşanması ve ülkemizin ciddi anlamda etkilenmesi (önemli zarar vermeme ilkesine uymamakta!)

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-MERİÇ-ERGENE HAVZASI Çözüm §Bulgaristan’ın mansaba bırakılan suyun belli bir miktarı geçmeyecek şekilde Meriç, Arda ve Tunca üzerindeki barajların işletme programlarının hazırlanması (dolu savak çalıştırılmaması!) §Yeterli taşkın depolama hacminin olmaması halinde yeni bir taşkın önleme barajının inşa edilmesi (taşkının kontrollü bir şekilde mansaba bırakılması) § 1968 anlaşması gereğince kararlaştırılan ve projesi tamamlanan Tunca Barajı’nın inşa edilmesi §Meriç Nehri yatağının ülkeler tarafından temizlenmesi ve ıslah edilmesi

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-ASİ HAVZASI Gelişmeler Kıyıdaş ülkeler: Suriye, Lübnan § 1939 Protokolü -Asi Nehri, Afrin Nehri ve Karasu Çayı’nın talveg hattının sınır kabul edilmesi -sınır boyunca bu sulardan iki tarafında eşit bir şekilde yararlanması § 1994 Anlaşması -Lübnan ile Suriye arasında -Toplam potansiyel 400 milyon m 3 kabul edilip Lübnan’a 80 milyon m 3 (%20) tahsis edildi § 2009 Asi Nehri Üzerinde Dostluk Barajı yapılmasına ilişkin Anlaşma -2011 yılında temelleri atıldı fakat askıya alındı

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI-ASİ HAVZASI Darboğazlar §Memba ülkelerin tarımsal sulamadan dolayı suyu verimsiz kullanması §Ülkemize yalnızca suların %10’unun gelmesi -Türkiye havzaya %48 oranında katkı sağlamakta (hakça ve makul kullanıma uymamakta !) §Zaman zaman gelen suyun miktarı %3 olması ve Akdeniz’e bile ulaşamaması §Ülkemize gelen suyun miktarı ve kalitesi oldukça düşük olması §Amik ovası’nın sulanamaması ve ülkemizin sosyo-ekonomik kaybı (önemli zarar vermeme ilkesine uymamakta!) Çözüm: memba ülkelerin hakça ve makul kullanım ilkesi çerçevesinde suları mansaba bırakması ve kirlilik önleme çalışmalarını uygun bir şekilde yapmaları

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI Türkiye’nin Su Politikası Ülkemiz; gerek ileriki yıllarda yaşaması muhtemel su kıtlığı, gerekse ülkemizin kalkınma hedefleri kapsamındaki sosyo-ekonomik kalkınması ve özellikle enerjide dışa bağımlılığın azaltılması çerçevesinde hidroelektrik enerjiyi daha fazla kullanması gerektiği bilinciyle su kaynaklarını sürdürülebilir bir şekilde kullanılmasını sağlaması açısından hem ulusal sularda hem de sınıraşan sularda suyunun verimli bir şekilde kullanılması yönünde politikalar belirlemektedir. Bu itibarla, sınıraşan sular politikamız, suyun ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkınması, su ve gıda güvenliği açısından önceliklerimiz, AB ile tam üyelik müzakereleri ve bölgesel gelişmeler göz önünde bulundurularak oluşturulmakta ve değişen şartlara göre gözden geçirilmektedir.

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI Türkiye’nin Sınıraşan Sular Yaklaşımı §Hakça ve makul kullanım hakkı benimsenmekte olup, aşağı kıyıdaş ülkelere önemli zarar vermeme ilkesi esas alınmaktadır §Sınıraşan sular kıyıdaş ülkeler arasında anlaşmazlıktan ziyade, bir işbirliği unsurudur. §Suyun yararlarının paylaşılması hedeflenmelidir. §Anlaşmazlıklara yönelik kıyıdaş ülkeler arasında çözüm aranmalı, üçüncü tarafların arabuluculuk girişimleri desteklenmemektedir. §Suların tahsisi ve kullanımında tabii hidrolojik ve meteorolojik şartlar dikkate alınmalıdır. Dolayısıyla, kesin rakamlar veya miktarlar üzerinden su paylaşımı söz konusu olmamalıdır.

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI Türkiye’nin Sınıraşan Sular Yaklaşımı §Fırat ve Dicle Nehirleri’nin “iki nehir tek havza” yaklaşımı Türkiye için vazgeçilmezdir. Bu bağlamda iki nehrin toplam su potansiyelinin kıyıdaş üç ülkenin ihtiyaçlarını karşılamaya yeterli olduğu değerlendirilmektedir. §Fırat ve Dicle Nehirleri’nin sularının bütün kıyıdaş ülkelerce etkin bir biçimde kullanımı önem taşımaktadır. Bu kapsamda aşağı kıyıdaş ülkelerin; -suyu etkin bir biçimde kullanmaları, -su tasarrufu için yeni sulama sistemlerini devreye sokmaları -suyun kirlenmesini önlemek suretiyle kendilerine düşeni yapmaları gerekmektedir § 1992 Helsinki ve 1997 BM anlaşmalarına taraf değiliz.

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI Avrupa Birliği’ne Uyum Çalışmaları § 3 Ekim 2005 -Müzakerelerin başlaması § 21 Aralık 2009 -Çevre Faslının müzakerelere açılması § 17 Ekim 2012 -Su Havzalarının Korunması ve Yönetim Planlarının Hazırlanması Hakkında Yönetmelik §Su Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından 25 Nehir Havzası’nın Havza Koruma Eylem Planlarının tamamlanması § 18 Haziran 2013 -Havza Yönetim Heyetlerinin Teşekkülü, Görevleri, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Tebliği (20 Mayıs 2015’de revize edildi) §Aralık 2014 -2017 -Havza Koruma Eylem Planlarının Nehir Havza Yönetim Planlarına Dönüştürülmesi Projesi (AB destekli) -4 Havzamızın NHYP’lerinin oluşturulması

TÜRKİYE’NİN SINIRAŞAN SULARI VE POLİTİKASI Avrupa Birliği’ne Uyum Çalışmaları §AB’nin desteklediği proje kapsamında; -Meriç-Ergene Havzası’nın NHYP’si hazırlanmaktadır -Türk, Bulgar ve Yunan uzmanlardan oluşacak 3 adet ortak çalışma grubu toplantısı öngörülmektedir. Öte yandan; Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından imza edilen ülkeler arası anlaşma metinlerde; -“havza düzeyinde su kaynaklarının yönetimi”, -“deşarj standartlarının oluşturulması ve çevresel kalite standartlarına geçiş”, -“kirleten öder” gibi kavramların kullanılması SÇD’nin içerdiği kavram ve terminolojinin kullanıldığını yansıtmaktadır

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları – Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ AB’de suların iyi su durumuna getirilmesi kapsamında su kalitesinin korunması ve iyileştirilmesi çalışmaları §Aralık 2008 -Çevresel Kalite Standartları Direktifi (2008/105/EC) §Ağustos 2013 -Çevresel Kalite Standartları Direktifi(2013/39/EU) 45 öncelikli madde belirlenmiştir Ülkelere özgü belirli (spesifik) kirleticilerin belirlenmesi gerekmektedir Öncelikli maddelerin ÇKS’leri belirlenmiş durumda Ülkelere özgü belirli kirleticilerin ÇKS’lerinin belirlenmesi gerekmektedir Deşarj standartlarının belirlenerek uygulanması Su kalitesinin korunması ve iyileştirilmesi

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ AB Ülkelerinin Belirli Kirletici ve ÇKS’lerini Belirleme Durumu üÜlkeler çoğunlukla havza bazında, kıyıdaş ülkeden bağımsız bir şekilde belirli kirletici belirlemiş durumda üAvusturya, Çek Cumhuriyeti, Finlandiya, Fransa, İrlanda, Letonya, Litvanya, Lüksemburg ve Polonya ise çoğunluktan farklı olarak tüm havzalarında tüm belirli kirleticilerini uygulamaktadır. üÖte yandan, Malta, Hırvatistan ve Estonya belirli kirleticilerin belirlenmesine yönelik çalışmalarını devam ettirmektedir. üÇKS’ler ülke genelinde ortaya konulmaktadır. Belirleme Yaklaşımı üYalnızca 8 ülke (Çek Cumhuriyeti, Finlandiya, İrlanda, Hollanda, Slovakya, Slovenya, İsveç ve İngiltere) SÇD’nin ilkelerine uygun olarak ÇKS belirlemiş durumda, ü 15 ülkenin ise (Avusturya, Belçika, GKRY, Danimarka, Fransa, Almanya, Macaristan, İtalya, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Polonya, Romanya, İspanya ve Yunanistan) ÇKS’lerini belirlerken hangi yöntemi uyguladığı belli değildir üBulgaristan’ın ise ÇKS’lerini SÇD’nin ilkeleri çerçevesinde belirlememiştir AB ülkeleri henüz oturmuş ve tutarlı bir belirli kirletici ve ÇKS belirleme yaklaşımı benimseyememiş ve havza bazında koordinasyon kurulamamış durumdadır.

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ Belirli kirleticilerin ve ÇKS’lerin belirlenmesi, iyi su durumuna ulaşılması noktasında en önemli çevresel hedeflerden birisidir. üSÇD 3. Madde’nin 4. Paragrafı; “Member States shall ensure that the requirements of this Directive for the achievement of the environmental objectives established under Article 4, and in particular all programmes of measures are coordinated for the whole of the river basin district. ” üAvrupa Komisyonu Ortak Araştırma Merkezi’nin (JRC) 2010 yılında yayımladığı teknik raporunda; sınıraşan nehir havzalarında havzayı paylaşan ülkeler arasında belirli kirleticilerin ve ÇKS’lerin nehir havzası bazında ortak ve koordineli bir şekilde belirlenmesinin havzadaki su kütlelerinin iyi su durumuna erişmesinde önemli bir unsur olduğu belirtilmektedir Belirli kirleticilerin ve ÇKS’lerin havza bazlı ortak belirlenmesi faydalı olacaktır !

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ Sınıraşan havzaları paylaşan kıyıdaş ülkelerin birbirinden bağımsız bir şekilde belirlediği farklı ÇKS’lerine göre deşarj standartlarını getirmesi ve sularına bu kapsamda deşarj yapması kirleticiye yönelik olarak düşük ÇKS belirlemiş mansap ülkeyi olumsuz yönde etkilemesi ÇKS’nin sağlanamaması ve iyi su durumuna ulaşma noktasında risk teşkil edecektir! RİSKİN İNCELENMESİ üTUNA NEHRİ HAVZASI üMERİÇ-ERGENE HAVZASI

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-TUNA NEHRİ HAVZASI §Tuna Nehri Havzası’ndaki toplamda 694 yerüstü su kütlesinin yalnızca %28’i “iyi su durumu”nda, §Ülkelere özgü değerlendirme; Almanya, Avusturya ve Slovenya’nın sularının genel anlamda iyi durumda olduğunu (memba!), Slovakya, Sırbistan, Bulgaristan ve Romanya’nın ise havza içerisinde kalan sularının iyi durumda olmadığını (mansap!) ifade etmek mümkündür.

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-TUNA NEHRİ HAVZASI üÜlkeler tarafından havzaya özgü 7 belirli kirletici belirlenmiş durumda olup, her ülke farklı ÇKS belirlemiş durumdadır. ÇKS değerleri (µg/L) Arsenik Krom Bakır Ksilen MCPA - - 10 10 0, 1 Çek Cumhuriyeti 11 18 14 2, 0 5, 0 - 0, 1 Avusturya 24 8, 5 1, 1 7, 8 - 10 - Slovakya 7, 0 12 8, 2 3, 1 74 185 - Macaristan 20 20 10 75 - - - İtalya 10 7, 0 - - 5, 0 0, 5 Slovenya 7, 5 9, 0 1, 1 7, 8 100 10 0, 1 Bulgaristan 10 100 5, 0 30 - - - Romanya 7, 2 2, 5 1, 3 11, 8 10 10 0, 1 Almanya üÇKS’ler arası farklar mevcut. -Ksilen (5 -185) 37 kat -Toluen (5 -100) 20 kat Çinko Toluen

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-TUNA NEHRİ HAVZASI Kütle Dengesi Çalışması Varsayımlar -Ülkelerden gelen sularda kirleticiye yönelik her ülkenin belirlediği ÇKS değerinde kirletici konsantrasyonun olduğu -Kirleticilerin nehir boyunca herhangi bir mekanizmalardan etkilenmediği ve doğrudan suda kaldığı -Kirleticiye yönelik ÇKS belirlenmedi ise ülkelerinde mevcut olmadığı yönünde değerlendirme yapılarak kirleticiye yönelik deşarj yapılmadığı

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-TUNA NEHRİ HAVZASI

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-TUNA NEHRİ HAVZASI Yapılan hesaplamalar çerçevesinde üKomisyon’un 2015 4. Değerlendirme raporunda, mansapta kalan Sırbistan, Bulgaristan ve Romanya’nın sularının iyi durumda olmadığı, hatta Tuna’nın denize döküldüğü ülke olan Romanya’nın bu ülkeler arasında en kirli suya sahip olduğu belirtilmektedir. Bu da yapılan kütle dengesi çalışmalarının doğrulayıcısı olarak değerlendirilebilir. üHırvatistan, Sırbistan ve Bosna-Hersek’in ÇKS’lerini belirlemesi ile kütle dengesine katılacak ve risk artacaktır. üÜlkelerin ÇKS’si sağlayacak şekilde deşarj etmesi de AB değerlendirme raporlarından öğrenildiği üzere mevcut durumda uygulanabilir bir durum değildir. Bu durum da mansap ülkenin riskini arttıracaktır.

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-TUNA NEHRİ HAVZASI Yapılan hesaplamalar çerçevesinde ÇKS belirlemiş olan her bir ülkede, kendi sınırları içerisinde o kirleticiye yönelik hiçbir deşarj yapılmasa bile membadan gelen sulardan dolayı, ÇKS’lerden en az 1’ini sağlayamama ihtimalinin yüksek olduğu görülmektedir. Dolayısıyla havzayı paylaşan ve SÇD gereksinimleri kapsamında ÇKS’sini belirleyen ülkelerden hiçbirinin iyi su durumuna erişememe ihtimali vardır. sınıraşan nehir havzalarını paylaşan ülkelerin ortak bir yaklaşım benimseyerek belirli kirleticilerini ve ÇKS’lerini havza bazında tespit etme noktasında işbirliği yapması gerekmektedir 1. Ortak belirli kirleticilere yönelik ortak (aynı) ÇKS’lerin belirlenmesi 2. İşbirliği yapılamıyorsa memba ülkenin ÇKS’si dikkate alınarak mansap ülke tarafından kademeli ve tutarlı ÇKS’lerin belirlenmesi

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-MERİÇ-ERGENE HAVZASI Türkiye Orman ve Su İşleri Bakanlığı’nın Projeleri kapsamında; 250 maddelik taslak belirli kirletici listesi ve taslak ÇKS’lerini belirlendi Bulgaristan 18 belirli kirletici ve ÇKS’sini belirlemiş durumda Yunanistan 60 belirli kirletici ve ÇKS’sini belirlemiş durumda

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-MERİÇ-ERGENE HAVZASI UYGULANAN METODOLOJİ § 3 ülkenin kirleticileri karşılaştırılarak ülkemiz ile ortak olanları belirlendi üBulgaristan ile 11, Yunanistan ile 25 ortak kirletici, 5 kirletici ise 3 ülkede de belirlenmiştir §Ülkemizin 3 projesi neticesinde belirlenen ayrı ÇKS değerlerinin karşılaştırılarak seçimi üBulgaristan’ın belirlediği belirli kirleticilerin hangi sularda belirlendiği bilgisine erişilmiştir. Bulgaristan ile ortak olan 6 kirleticiye yönelik olarak, ülkemizdeki taslak ÇKS değerleri, Bulgaristan’ın hangi sularda ÇKS belirlediği ve ülkemizdeki projelerin hangi sulara yönelik olduğu dikkate alınarak seçilmiştir. üYunanistan’ın belirlediği ÇKS değerlerine özgü bir bilgi paylaşılmamıştır. Bu nedenle Yunanistan’ın 20 kirleticisi için güvenli tarafta olmak adına, projelerimizde belirlenen ÇKS’lerden en sıkı olanı alınmıştır ü 3 ülke tarafından da belirlenen 5 kirletici için ise, Bulgaristan’ın su verisi daha güvenilir olduğu için Bulgaristan’a yönelik uygulanan metodoloji benimsenmiştir.

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-MERİÇ-ERGENE HAVZASI Havzadaki Ortak Belirli Kirleticiler Arsenik Azinfos-metil Bakır Bentazon Çinko Demeton Demir Dimethoate Fenantren Fenitrothion Fenthion Kalay Kobalt Krom Linuron Malathion Methamidophos m-Ksilen O, O-Dimetil S-metilkarbamoylmetil fosforootiate o-Ksilen Paration-metil Poliklorlubifeniller Poli (acrylic acid-co-hypophosphite) sodyum tuzu Prometrin Propazin Vanadyum 1, 3 -Diklorobenzen 1, 4 -Diklorobenzen 2, 4, 5 -Triklorofenoksi asetik asit 2, 4 -Diklorofenoksi asetik asit 4 -Kloroanilin Bulgaristan Yunanistan ÇKS (µg/L)1 Türkiye TMKK 53* 0, 01 30, 0 100 0, 1 0, 56 0, 7 3, 5 0, 05 20, 0 3, 0 50 0, 3 1, 6 - BİKOP 4, 5 15, 0 2, 0 0, 2 16, 0 10, 0 5, 0 30, 0 500 1, 3 100 - 30, 005 23, 0 0, 1 75, 0 0, 05 0, 003 0, 001 2, 2 20, 0 9, 0 0, 5 0, 01 0, 1 10, 0 0, 1 KIYITEMA 1, 0 0, 042 1, 61+AP 2, 14+AP 0, 1 36, 1 1, 4 1, 17 0, 05 12, 8 0, 33 1, 64+AP 2, 0 23, 4 - 0, 0005 - 10, 01 0, 1 23, 4 1, 25 - 13, 0 0, 025 - 1, 4 6 1, 0 0, 25 10, 0 20, 0 - 10, 0 0, 1 0, 05 4+AP 0, 74 37, 4 0, 005 10, 0 57, 39 10 - 0, 50 0, 30 1, 2 5, 3 -

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-MERİÇ-ERGENE HAVZASI UYGULANAN METODOLOJİ (devamı) üÜlkelerin ÇKS’leri karşılaştırılarak ülkemizdeki taslak ÇKS’den yüksek ÇKS değerine sahip kirleticiler belirlenmiştir. Bulgaristan -11 kirleticinin 3’ü (krom, demir ve prometrin) -Demir 900 kat yüksek (0, 56 -500 µg/L) Yunanistan 25 kirleticiden 5’i (1, 3 diklorobenzen, 4 -kloroanilin, linuron, m-ksilen ve kobalt) -Kobalt 60 kat yüksek (0, 33 -20 µg/L) üRisk oluşturan toplam 8 kirletici üDiğer 23 kirleticinin ÇKS’si ülkemizin taslak ÇKS’sinden düşük

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-MERİÇ-ERGENE HAVZASI UYGULANAN METODOLOJİ (devamı) üSöz konusu 8 kirleticinin ÇKS’leri ve Arda, Meriç, Tunca, Kızılçay ve Ergene Nehirlerinin debileri dikkate alınarak ülkemizde belirlenen 4 noktaya yönelik kütle dengesi hesaplaması yapılmıştır No Konum Nokta’da suya katkı sağlayan nehir ve dikkate alınan kirletici sayıları 1 Yol Üstü Mevkii Tunca (BG 3) 2 Edirne Şehir Arda (BG 3+YN 5)+Meriç (BG 3) Merkezi Toplam Debi (m 3/sn) 21, 0 184, 9 +Tunca (BG 3) 3 Uzunköprü Mevkii Arda (BG 3+YN 5)+Meriç (BG 3) 221, 6 +Tunca (BG 3)+ Kızıl Nehir (BG 3+YN 5) 4 İpsala Mevkii Arda (BG 3+YU 5)+Meriç (BG 3) +Tunca (BG 3)+ Kızıl Nehir (BG 3+YN 5)+Ergene (TR 8) 262, 6

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-MERİÇ-ERGENE HAVZASI

SINIRAŞAN NEHİR HAVZALARINDA BELİRLİ KİRLETİCİLERİN VE ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ HAVZA BAZLI BELİRLENMESİ-MERİÇ-ERGENE HAVZASI üBulgaristan’dan ülkemize gelecek demir, krom ve prometrin, Yunanistan’dan gelecek kobalt, 1, 3 diklorobenzen ve 4 -kloroanilin kirleticilerine yönelik ülkemize gelen sularda hâlihazırda ülkemizin taslak ÇKS’lerinden daha yüksek kirletici konsantrasyonunun olduğu üsöz konusu kirleticilere yönelik havzada taslak ÇKS değerlerin sağlanmasının riskli olduğu tespit edilmiştir. üYunanistan’dan gelen linuron ve m-Ksilen’in ülkemize gelecek konsantrasyonunun ülkemizin belirlediği taslak ÇKS’lerden düşük olduğu tespit edilmiştir. (seyrelme) üAyrıca, taşkın olması durumunda söz konusu kirleticilere yönelik ülkemize gelecek kirlilik yükünün artması muhtemeldir. ülkelerin ortak bir yaklaşım benimseyerek ÇKS’lerini tespit etme noktasında işbirliği yapması faydalı olacaktır 1. Bulgaristan ve Yunanistan ile görüşülerek ortak ÇKS’lerin belirlenmesi 2. İşbirliği yapılamıyorsa memba ülkenin ÇKS’si dikkate alınarak aynı ya da tutarlı ÇKS’lerin belirlenmesi

SUNUM İÇERİĞİ § Kavramsal Çerçeve ve Genel Bilgiler § Sınıraşan Suların Yönetiminde Yaşanan Gelişmeler – Uluslararası hukuk oluşturma çabaları – Sınıraşan Suların Yönetiminde Uygulanan Yaklaşımlar – Avrupa Birliği’nde uygulanan yaklaşımlar • Tuna Nehri Havzası – ABD, Kanada ve Meksika arasındaki yaklaşımlar • Kolombiya ve Rio Grande Nehir Havzaları – Aral Gölü Havzası’nda uygulanan yaklaşımlar § Türkiye’nin Sınıraşan Suları ve Politikaları § Sınıraşan Nehir Havzalarında Belirli Kirleticilerin ve Çevresel Kalite Standartlarının Havza Bazlı Belirlenmesinin Değerlendirilmesi – Tuna Nehri Havzası – Meriç-Ergene Havzası § Sonuç ve Öneriler

SONUÇ VE ÖNERİLER ØSu konusunda tüm ülkeleri kapsayıcı uluslararası anlaşmanın oluşturulması zordur. ØSuların miktarsal paylaşımından ziyade, ülkelerin, enerji, tarım ve su sektörleri arasındaki bağlantıyı dikkate alarak faydaların paylaşılması anlamında anlaşma sağlanması yönünde ülkelerin işbirliğine ikna edilmesi mümkündür. ØAnlaşmalarda, miktarsal bir paylaşımın yerine, oransal paylaşım yapılması ve anlaşmalara iklim değişikliği ve nüfus artışı gibi etmenlerden kaynaklanacak debisel değişimlerin dikkate alınması gerektiği ifadesinin eklenmesi önemlidir. ØHavza Yönetim Heyetleri’nin, sınıraşan nehir havzalarımızda tüm havzayı kapsayacak şekilde kıyıdaş ülkelerin temsilcilerinin de katılımlarıyla genişletilmesi faydalı olacaktır. ØÜlkelerin paylaştığı verilerin doğruluğunun ve biri ile mukayesesisinin yapılması maksadıyla kıyıdaş ülkelerin temsilcilerinden oluşan bağımsız bir teknik kurulun veya kurulların kurulması uygun olacaktır.

SONUÇ VE ÖNERİLER ØFırat-Dicle Havzası’nda sorunların çözülmesine yönelik, ülkemizin sunduğu 3 aşamalı planının hayata geçirilmesi ve bu plan çerçevesinde kıyıdaş ülkelerin işbirliği sağlaması önem arz etmektedir. ØAral Gölü Havzası’nda, havzayı paylaşan ülkelerin ortak bir NHYP hazırlamaları ve bu kapsamda ortak kirleticiler ve alıcı ortam standartları belirleyerek bütüncül su yönetimini sağlamaları gerekmektedir. ØSÇD’nin sınıraşan nehir havzalarına yönelik uyguladığı yaptırımlar yeterince katı değildir. Bu kapsamda, SÇD’de 2019 yılında yapılacak olan güncellemede, sınıraşan havzalarda ortak NHYP’lerin hazırlanmasının zorunlu tutulması ve belirli kirleticilerin ve ÇKS’lerinin ortak ve havzaya özgü belirlenmesi gibi daha katı hükümlerin getirilmesi gerekmektedir.

SONUÇ VE ÖNERİLER ØAvrupa Komisyonu tarafından ülkelere özgü belirlenen belirli kirleticilere ve ÇKS’lerin belirleme yönteminin ve metodolojisinin her ülke tarafından aynı şekilde uygulanmasının sağlanması gerekmektedir. Özellikle ÇKS’lerin belirlenmesi aşamasında havzayı paylaşan ülkeler tarafından ortak modelleme çalışmalarının yapılmasının faydalı olacağı düşünülmektedir. ØSınıraşan nehir havzalarında havza bazında ortak ÇKS’lerin belirlenmesi, bunun yapılamadığı durumlarda ise, mansap ülkelerin, memba ülkelerin belirlediği ÇKS’leri dikkate alarak ÇKS’lerini belirlemesi ile, mansap ülkenin daha sıkı ÇKS belirleyerek hem standardı sağlayamama durumu hem de standartı sağlamak için gereksiz mali yükün altına girmesi önlenecektir.

SONUÇ VE ÖNERİLER ØMeriç-Ergene Havzası’nda Bulgaristan ve Yunanistan’dan gelmesi muhtemel krom, demir, prometrin, 1, 3 -diklorobenzen, 4 -kloroanilin ve kobalt kirleticilerine yönelik Bulgaristan ve Yunanistan ile ortak bir ÇKS belirleme yaklaşımının belirlenmesi ya da söz konusu ülkelerin ÇKS’leri dikkate alınarak ülkemizdeki taslak ÇKS’lerin nihaileştirilmesi önem arz etmektedir. Bu anlamda, kütle dengesine göre daha gelişmiş modelleme çalışmaları yapılarak kademeli ve tutarlı ÇKS değerlerinin belirlenmesi faydalı olacaktır. ØYunanistan ve Bulgaristan’ın belirli kirletici olarak belirleyip de ülkemizin taslak kirletici listesinde bulunmayan 36 kirleticinin, ülkemizde Meriç-Ergene Havzası’na yönelik oluşturulan izleme programlarına dâhil edilmesi faydalı olacaktır. ØMemba konumunda olduğumuz Fırat-Dicle, Çoruh ve Kura-Aras Havzaları’nda, miktarsal paylaşımın yanında, ileriki dönemde su kalitesi bazlı işbirliği çalışmalarının yapılması durumunda, Meriç-Ergene Havzası’nda uygulanacak belirli kirletici ve ÇKS belirleme çalışmaları ile ülkemizin bu çalışmalara hazır olunması sağlanacaktır.

SONUÇ VE ÖNERİLER ØMeriç-Ergene Havzası’nda, taşkınların kontrol edilebilmesi maksadıyla; ü Bulgaristan’ın baraj işletme programlarının hazırlanarak oluşan taşkınların kontrollü olarak mansaba bırakılması gerekmektedir. übarajlara taşkın hacmi ilavesi için bir revizyona gidilmesi, üuygun yerlerde yeni bir taşkın önleme barajı ya da yapay bir taşkın önleme rezervuarı tesisi inşa edilmesi, üTunca Barajı’nın da hayata geçirilmesi, üKaraağaç Tahliye Kanalı ve Çömlekköy Barajı Projesi’nin hayata geçirilmesi önem arz etmektedir.

ARZ EDERİM

T. C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI SINIRAŞAN YERÜSTÜ SULARIN YÖNETİMİNDE DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE UYGULANAN YAKLAŞIM ÖRNEKLERİ VE BU YAKLAŞIMLARIN ÇEVREYE ETKİLERİ UZMANLIK TEZ SAVUNMASI Kemal Berk ORHON Orman ve Su İşleri Uzman Yardımcısı Tez Danışmanı: Taner KİMENÇE 12. 08. 2015