SYSTEMY WYBORCZE WYBORY wspczenie przeprowadzane w zdecydowanej wikszoci

SYSTEMY WYBORCZE

WYBORY • współcześnie przeprowadzane w zdecydowanej większości krajów świata (nie tylko w krajach demokratycznych) • aby w istocie pozwalały na dokonanie wyboru powinny być CYKLICZNE i RYWALIZACYJNE w praktyce mogą one być rywalizacyjne, semi-rywalizacyjne, quasi-rywalizacyjne bądź nierywalizacyjne • ideałem jest, aby były również WOLNE, UCZCIWE i dokonywane przez NIEZALEŻNYCH WYBORCÓW

SYSTEM WYBORCZY ogół norm regulujących czynne i bierne prawo wyborcze, proces wyłaniania kandydatów, zasady prowadzenia kampanii wyborczej, sposób przeprowadzenia głosowania, metody przeliczania głosów na mandaty oraz procedury kontrolowania prawidłowości wyborów LEGITYMIZOWANIE WŁADZY ZWYCIĘZCÓW ZAPEWNIENIE REPREZENTACJI MNIEJSZOŚCI EGZEKWOWANIE ODPOWIEDZIALNOŚCI POLITYCZNEJ & UMOŻLIWIENIE ALTERNACJI WŁADZY SYSTEM WYBORCZY WZMACNIANIE (LUB OSŁABIANIE) SYSTEMU RZĄDÓW DEMOKRATYCZNYCH PRZEKAZYWANIE SYGNAŁÓW OD WYBORCÓW DO POLITYKÓW

Normy, na których bazują systemy wyborcze państw demokratycznych: • TAJNOŚĆ • RÓWNOŚĆ FORMALNA RÓWNOŚĆ MATERIALNA NORMA PRZEDSTWICIELSTWA • POWSZECHNOŚ Ć CENZUSY WYŁĄCZENIA • BEZPOŚREDNIOŚĆ

36 28 56% 44%

+ (w niektórych krajach) PROPORCJONALNOŚĆ FORMUŁA WYBORCZA (REGUŁA ROZSTRZYGNIĘCIA) metoda przeliczania głosów oddanych przez wyborców na mandaty SYSTEMY WYBORCZE WIĘKSZOŚCIOWE PROPORCJONALNE MIESZANE SYSTEM PARTIA A PARTIA B OKRĘG I 90% 10% A OKRĘG II 45% 55% B OKRĘG III 45% 55% B POPARCIE W SKALI KRAJU 60% 40% WIĘKSZOŚCIOWY SYSTEM PROPORCJONALNY 2 A + 1 B

PARTIA A PARTIA B PARTIA C PARTIA D OKRĘG I 50% 5% 5% 40% OKRĘG II 5% 50% 5% 40% OKRĘG III 5% 5% 50% 40% POPARCIE W SKALI KRAJU 20% 20% 40%

ORDYNACJA WIĘKSZOŚCIOWA 1. wedle zasady większości bezwzględnej (majority system) ZWYCIĘZCA MUSI UZYSKAĆ MIN. 50%+1 GŁOS jeśli nie ma takiej osoby to przeprowadza się II TURĘ, w której startują kandydaci z największą liczbą głosów albo od razu stosowany jest tzw. SYSTEM GŁOSOWANIA ALTERNATYWNEGO 2. wedle zasady większości względnej (plurality system) ZWYCIĘŻA TEN, KTO OTRZYMA NAJWIĘCEJ GŁOSÓW • OKRĘGI JEDNOMANDATOWE (NA OGÓŁ) • WYNIK W ZNACZNYM STOPNIU ZALEŻNY OD SAMYCH KANDYDATÓW (PROGRAM PARTII MA ZNACZENIE DRUGOPLANOWE) • KORZYSTNA DLA PARTII, KTÓRE SĄ W STANIE WYSTAWIĆ SILNYCH KANDYDATÓW W JAK NAJWIĘKSZEJ LICZBIE

ORDYNACJA WIĘKSZOŚCIOWA ZALETY: • SPERSONALIZOWANA RELACJA POMIĘDZY WYBORCĄ A DEPUTOWANYM • PRZYCZYNIA SIĘ DO WIĘSZEJ STABILNOŚCI SYSTEMU POLITYCZNEGO (ZAPOBIEGA ZBYTNIEMU ROZCZŁONKOWANIU ORGANU • PRZEDSTAWICIELSKIEGO) POMNIEJSZANIE ZNACZENIA UGRUPOWAŃ SKRAJNYCH I RADYKALNYCH … I WADY: • PODZIAŁ MANDATÓW MOŻE ZNACZNIE ODBIEGAĆ OD ROZKŁADU PREFERENCJI WYBORCÓW • MOŻE PROWADZIĆ DO TEGO, ŻE ZNACZNA CZĘŚĆ WYBORCÓW W OGÓLE NIE JEST REPREZENTOWANA • PRZYCZYNIA SIĘ DO ZJAWISKA EROZJI LOJALNOŚCI PARTYJNEJ

ORDYNACJA PROPORCJONALNA Zasadniczy cel: PODZIAŁ MANDATÓW POWINIEN JAK NAJLEPIEJ ODPOWIADAĆ PREFERENCJOM GŁOSUJĄCYCH • OKRĘGI WIELOMANDATOWE • PARTYJNE (KOALICYJNE) LISTY KANDYDATÓW • WYBORCY OCENIAJĄ PRZEDE WSZYSTKIM PROGRAM PARTII I POSTAWĘ LIDERÓW • RZADKO STOSOWANY W POSTACI CZYSTEJ deformacje: KLAUZULA ZAPOROWA (próg wyborczy) BLOKOWANIE LIST TWORZENIE LIST OGÓLNOKRAJOWYCH • UZYSKANIE MANDATU NIE WYMAGA ZWYCIĘSTWA W DANYM OKRĘGU, A JEDYNIE PRZEKROCZENIA TZW. PROGU NATURALNEGO

ORDYNACJA PROPORCJONALNA Najpopularniejsze metody przeliczania głosów na mandaty: 1. Metoda Hare-Niemeyera RESZT): (METODA NAJWYŻSZYCH LICZBĘ WAŻNYCH GŁOSÓW oddanych w danym okręgu NA DANĄ LISTĘ mnoży się przez LICZBĘ MANDATÓW, a uzyskany wynik dzieli się przez OGÓLNĄ LICZBĘ komitety uzyskują tyle mandatów, ile wynosi LICZBA GŁOSÓW WAŻNYCH CAŁOŚCI z wyznaczonego dla nich ilorazu; pozostałe mandaty są przydzielane zgodnie z malejącą kolejnością cyfr dziesiątek, setek, itd. • uznawana za najwierniej oddającą preferencje wyborców • stosunkowo korzystna dla partii, które nie uzyskały największego poparcia

ORDYNACJA PROPORCJONALNA W 10 -mandatowym okręgu wyborczym oddano 10 000 ważnych głosów. LICZBA GŁOSÓW Partia A 3 600 x 10 x 0, 0001 = 3, 6 3+1 Partia B 2 300 x 10 x 0, 0001 = 2, 3 2 Partia C 2 000 x 10 x 0, 0001 = 2, 0 2 Partia D 1 700 x 10 x 0, 0001 = 1, 7 1+1 Partia E 400 x 10 x 0, 0001 = 0, 4

ORDYNACJA PROPORCJONALNA METODY NAJWIĘKSZYCH ŚREDNICH: 2. Metoda Sainte-Laguë LICZBA WAŻNYCH GŁOSÓW ODDANYCH NA KAŻDĄ Z PARTII jest dzielona przez KOLEJNE LICZBY NIEPARZYSTE, (z tym, że jako pierwszy dzielnik przyjmuje się często 1, 4). Następnie porównuje się wszystkie uzyskane wyniki i spośród nich wyszukuje się tyle NAJWIĘKSZYCH ILORAZÓW, ile jest mandatów do obsadzenia. 3. Metoda d’Hondta LICZBA WAŻNYCH GŁOSÓW ODDANYCH NA KAŻDĄ Z PARTII jest dzielona przez KOLEJNE LICZBY NATURALNE. Następnie – jak w metodzie Sainte. Laguë. • sprzyja dużym partiom NADREPREZENTACJA (Matthew effect)

ORDYNACJA PROPORCJONALNA 4. Metoda Hagenbacha-Bischoffa Wyznaczamy ILORAZ WYBORCZY dla całego kraju (relacja liczby ważnych głosów oddanych w całym kraju do ogólnokrajowej liczby mandatów powiększonej o 1). Mandaty uzyskują te ugrupowania, które zdobyły liczbę głosów co najmniej równą ILORAZOWI WYBORCZEMU. Pozostałe mandaty są przydzielane jak w metodzie d’Hondta.

ORDYNACJA PROPORCJONALNA LICZBA GŁOSÓW /1, 4 /3 Partia A 3 600 2 571 1 200 720 Partia B 2 300 1 643 767 460 Partia C 2 000 1 429 667 400 Partia D 1 700 1 214 567 340 Partia E 400 286 133 80 Metoda SAINTE-LAGUË: partia A partia B – partia C – partia D /5 – 2 mandaty 1 mandat – 1 mandat

ORDYNACJA PROPORCJONALNA LICZBA GŁOSÓW /1 /2 /3 Partia A 3 600 1 800 1 200 Partia B 2 300 1 150 767 Partia C 2 000 1 000 667 Partia D 1 700 850 567 Partia E 400 200 133 Metoda d’HONDTA: partia A partia B – partia C – partia D – 3 mandaty 1 mandat – 1 mandat

ORDYNACJA PROPORCJONALNA ZALETY: • PODZIAŁ MANDATÓW ZNACZNIE LEPIEJ ODPOWIADA ROZKŁADOWI PREFERENCJI WYBORCÓW • MNIEJSZE NIEBEZPIECZEŃSTWO ZACHWIANIA LOJLALNOŚCI PARTYJNEJ … I WADY: • BRAK WIĘZI DEPUTOWANEGO Z WYBORCĄ • NIEBEZPIECZEŃSTWO ROZDROBNIENIA PARLAMENTU I DESTABILIZACJI POLITYCZNEJ • BRAK WPŁYWU WYBORCÓW NA ZAWIERANE PO WYBORACH KOALICJE • NIEBEZPIECZEŃSTWO DOJŚCIA DO WŁADZY UGRUPOWAŃ SKRAJNYCH

SYSTEMY MIESZANE POŁĄCZENIE ELEMENTÓW ORDYNACJI WIĘSZKOŚCIOWEJ I PROPORCJONALNEJ: część mandatów rozdzielana w wyborach większościowych, część w proporcjonalnych RÓWNOLEGŁE (SEGMENTOWE, PÓŁPROPORCJONALNE) Wyniki obu części są NIEZALEŻNE m. in. Rosja, Japonia, Litwa, Ukraina, Pakistan, Gruzja, Filipiny

SYSTEMY MIESZANE SPRZĘŻONE (SPERSONALIZOWANE, KOMPENSACYJNE) Dysproporcje pojawiające się przy rozdziale mandatów wedle reguły większościowej są kompensowane mandatami z części proporcjonalnej. Wyborca dysponuje dwoma głosami: • na określonego kandydata w okręgu jednomandatowym • na określoną listę partyjną W pierwszej kolejności obsadzane są mandaty uzyskane w wyborach większościowych.

SYSTEM POJEDYNCZEGO GŁOSU PRZECHODNIEGO W okręgu wyborczym są do zdobycia 3 mandaty. W głosowaniu wzięło udział 60 osób. WYNIKI GŁOSOWANIA PARTIA B PARTIA C PARTIA D 14 24 9 13 NA 1 -SZYM MIEJSCU NA 2 -GIM MIEJSCU B C D A B C 7 0 7 16 8 0 4 4 1 3 6 4 PRÓG WYBORCZY (wg formuły Droopa): LICZBA GŁOSUJĄCYCH 60 LICZBA MANDATÓW + 1 3+1 = 15

SYSTEM POJEDYNCZEGO GŁOSU PRZECHODNIEGO PARTIA A PARTIA B PARTIA C PARTIA D 14 24 9 13 NA 1 -SZYM MIEJSCU NA 2 -GIM MIEJSCU B C D A B C 7 0 7 16 8 0 4 4 1 3 6 4 24 -15=9 16 24 PO DOLICZENIU DODATKOWYCH GŁOSÓW x 9= 8 x 9 = 24 +6 20 20 -15=5 - +3 12 0 x 9=0 24 13 GŁOSÓW NADWYŻKOWYCH 7 14 PO DOLICZENIU DODATKOWYCH GŁOSÓW NADWYŻKOWYCH - x 5= - +2, 5 0 x 5 = 0 14 12 7 x 5= 14 +2, 5 15, 5

TYP SYSTEMU WYBORCZEGO WIĘKSZOŚCIOWE większość względna większość bezwzględna PROPORCJONALNE otwarte wolne formuła: najwyższych średnich (np. d’Hondt, Sainte-Laguë) najwyższych reszt (np. Hare-Niemeyera) segmentowe MIESZANE spersonalizowane głosowanie alternatywne INNE system pojedynczego głosu przechodniego system pojedynczego głosu nieprzechodniego metoda Bordy → GŁOSOWANIE BLOKOWE Kuwejt, Liban, Tuvalu (17) Francja, Wietnam (19) zamknięte listy partyjne: (w nawiasie podana jest ogólna liczba państw) Wielka Brytania, Indie, Kanada, Stany Zjednoczone, (48) okręgi jednomandatowe okręgi wielomandatowe PRZYKŁADY PAŃSTW, W KTÓRYCH SYSTEM JEST STOSOWANY Austria, Chile, Islandia, Izrael, Maroko, Norwegia Dania, Łotwa, Polska, Szwecja Szwajcaria, Luksemburg, Ekwador Argentyna, Polska, Szwecja, Norwegia, Algieria, Cypr, Kolumbia, Rosja Bułgaria, Litwa, Meksyk (26) Niemcy, Węgry, Rumunia, Nowa Zelandia (7) Australia, (4) Irlandia, Malta (2) Afganistan, Vanuatu (2) Nauru (1)

SYSTEMY WYBORCZE (rozkład liczby państw) WIĘKSZOŚCIOWE PROPORCJONALNE MIESZANE PREFERENCYJNE 3% 15% 46% 36%

SYSTEMY WYBORCZE (rozkład liczby ludności) WIĘKSZOŚCIOWE PROPORCJONALNE MIESZANE PREFERENCYJNE 22% 54% 24%

KRYTERIA OCENY SYSTEMÓW WYBORCZYCH Ø dla analiz systemów wyborczych prowadzonych przez ekonomistów znamienne jest koncentrowanie się na kryteriach, które można zaksjomatyzować, ale. . . NIE MA IDEALNEGO SYSTEMU WYBORCZEGO!

SYSTEM WYBORCZY A PROBLEM KORUPCJI R. Myerson: system wyborczy może stanowić barierę utrudniającą walkę z korupcją • wyborca dąży do maksymalizacji wypłaty (użyteczności) z oddanego głosu • w parlamencie zasiadają reprezentanci dwu partii L 1 i R 1 skorumpowani w podobnym stopniu R 1 – partia opozycyjna L 1 – partia rządząca L 2 – nowa partia lewicowa „czysta”

Ø Prawdopodobieństwo uzyskania mandatów przez L 2 (→ zmniejszenia korupcji) niższe w przypadku ordynacji większościowej niż proporcjonalnej (idealnie proporcjonalnej) Ø Skuteczność walki z korupcją zależna od tego, jaki poziom poparcia mogą zyskać liderzy ugrupowań politycznych dzięki uczynieniu z różnic w poziomie korupcji istotnego problemu w czasie kampanii wyborczej