Stresstest Een financieel beeld van de gemeente Dordrecht

“Stresstest” Een financieel beeld van de gemeente Dordrecht, Rein-Aart van Vugt 13 December 2017

Waar draait het om? Lokale lasten Financiële positie Voorzieningenniveau

Uitgangspunten stresstest Hoofdzakelijk op basis van openbare bronnen: Begroting Jaarrekening CBS-statistieken Atlas van de lokale lasten Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) Publicaties schuldpositie Nederlandse gemeenten VNG Lokale lasten Ranking op basis van: Landelijke normen van VNG Vergelijking benchmarkgemeenten Financiële positie Voorzieningenniveau

Financieel gezond Financiële positie: “Het vermogen van een gemeente in relatie tot de exploitatie, met inachtneming van de risico’s” Dat is: - Breder dan reserves - Breder dan het weerstandsvermogen - Ook de toekomstige reguliere exploitatielasten ► En…dus niet uit de balans af te leiden; daarom de paragrafen © 2017 Deloitte The Netherlands 3

Financiële strategie Financiële positie 1 3 2 Sluitende begroting Weerstandsvermogen EMU-saldo Wet Hof Risico’s © 2017 Deloitte The Netherlands Weerstandscapaciteit Voor het inzicht zijn meer factoren belangrijk (Stresstest) 4

De indicatoren Indicator Schuldpositie Reservepositie Aanwending externe financiering Nog te dekken kapitaallasten in de toekomst Voorzieningen Garantstellingen Rentelasten Grondexploitatie Begroting 2017 - 2020 Reserve-ontwikkeling EMU Saldo Verbonden partijen Realiteit begroting © 2017 Deloitte The Netherlands 5

Overall overzicht Indicator Zeer gunstig Gunstig Neutraal Lokale lasten Ongunstig Zeer ongunstig Weerstandsvermogen Schuldpositie Aanwending externe financiering Reservepositie Verhouding activa/reserves Voorzieningen Gespaard voor onderhoud Rentelasten eigen financieringsmiddelen Rente (investeringen en grondexploitatie) Grondexploitaties Niet in exploitatie genomen gronden Begroting 2017 – 2020 EMU-saldo Structureel begrotingsevenwicht Verbonden partijen Realiteit begroting Risicoprofiel © 2017 Deloitte The Netherlands Klein Gemiddeld Groot 6

Lokale lasten 2017 Gemeente Gem. WOZ OZB -waarde tarief OZB eigenaar Riool Afvalstoff eig. /gebr. enh. Totaal Rang nr. Drechtsteden Alblasserdam 194. 000 0, 1295 257 185 339 781 260 Dordrecht 158. 000 0, 1257 204 173 271 649 60 Hardinxveld-Giessendam 217. 000 0, 1345 298 247 242 783 266 H. I. Ambacht 215. 000 0, 1388 307 177 315 799 289 Papendrecht 169. 000 0, 1305 253 134 247 634 45 Sliedrecht 174. 000 0, 1030 185 228 195 608 26 Zwijndrecht 167. 000 0, 1346 232 275 342 827 319 Referentiegemeenten Alkmaar 183. 000 0, 0960 181 130 261 572 8 Breda 225. 000 0, 1012 238 203 309 750 206 Delft 180. 000 0, 1545 286 217 343 845 339 Dordrecht 158. 000 0, 1257 204 173 271 649 60 Haarlem 228. 000 0, 1116 279 142 322 743 186 Leiden 209. 000 0, 1623 355 125 280 760 226 Landelijk gemiddelde 209. 000 0, 1237 271 192 260 723 © 2017 Deloitte The Netherlands 7

Schuldenpositie Landelijk gemiddelde Kritische norm 2016 Dordrecht 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Debt Ratio 59% 80% 41% 45% 48% 50% 50% Netto schuld/ Exploitatie 59% 135% 28% 39% 43% 59% 51% 50% Netto schuld/ Balanstotaal 39% 14% 20% 25% 27% 27% Schuld-evolutie per inwoner € 40 € 309 € 467 € 255 € 211 € 30 € 22 € 1. 968 € 1. 059 € 1. 525 € 1. 781 € 1. 992 € 2. 022 € 2. 044 Netto schuld per inwoner © 2017 Deloitte The Netherlands 8

Schuldenpositie 2016 Referentiegemeenten 100. 000+ Kritische gemeenten norm Alkmaar Breda Delft Dordrecht Haarlem Leiden Debt Ratio 53% 80% 73% 70% 72% 50% 82% 43% Netto schuld/ Exploitatie 43% 135% 100% 41% 60% 50% 96% 50% Netto schuld/ balanstotaal 26% 63% 35% 27% 73% Schuldevolutie - € 259 - € 39 -€ 2 € 101 € 26 - € 205 € 380 Netto schuld per inwoner € 2. 043 € 3. 270 € 1. 449 € 2. 147 € 2. 044 € 3. 134 € 2. 024 © 2017 Deloitte The Netherlands 40% 33% 9

Schuldenpositie 2016 Drechtsteden Landelijk gemiddelde Kritische norm Alblasserdam Dordrecht Hardinx. - Hendrik-Ido Giesendam -Ambacht Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht Debt Ratio 59% 80% 74% 50% 68% 82% 67% 49% 75% Netto schuld/ Exploitatie 59% 135% 87% 50% 99% 179% 78% 38% 98% Netto schuld/ balanstotaal 39% 62% 27% 58% 69% 52% 33% 56% Schuldevolutie € 40 - € 45 € 26 € 39 - € 266 € 190 € 45 € 55 € 1. 968 € 1. 949 € 2. 044 € 2. 138 € 4. 175 € 2. 286 € 967 € 2. 678 Netto schuld per inwoner © 2017 Deloitte The Netherlands 10

Reserves Gemeente Dordrecht Bedragen x € 1 mln. Algemene reserve 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 37, 4 35, 9 18, 1 15, 8 25, 3 15, 9 26, 2 476, 8 458, 0 452, 5 413, 4 400, 0 393, 7 398, 8 9, 2 26, 0 10, 2 8, 8 9, 2 22, 9 4, 6 523, 4 519, 9 480, 8 438, 0 434, 5 432, 5 429, 7 61% 56% 53% 51% 49% 49% Eigen vermogen in % van de exploitatie 115% 116% 103% 90% 108% 92% 88% Balanstotaal 852, 8 896, 6 898, 9 860, 4 885, 0 886, 8 885, 7 Totaal exploitatie (excl. storting reserves) 453, 2 447, 9 468, 4 489, 2 402, 3 468, 5 487, 9 Bestemmingsreserve Resultaat na bestemming Totaal eigen vermogen Eigen vermogen in % van balans © 2017 Deloitte The Netherlands 11

Reserves 2016 Referentiegemeenten Bedragen x € 1 mln. Alkmaar Breda Delft Dordrecht Haarlem Leiden Algemene reserve 33, 7 101, 1 72, 7 26, 2 64, 8 32, 1 Bestemmingsreserve 92, 3 36, 5 44, 6 398, 8 29, 3 341, 7 Resultaat na bestemming 10, 3 26, 9 24, 3 4, 6 7, 6 3, 0 163, 3 164, 5 141, 5 429, 7 101, 7 376, 7 Eigen vermogen in % van balans 25% 22% 26% 49% 15% 51% Eigen vermogen in % van de exploitatie 39% 26% 39% 88% 20% 76% € 1. 267 € 906 € 1. 401 € 3. 617 € 643 € 3. 074 Totaal eigen vermogen Eigen vermogen per inwoner Landelijk gemiddelde: € 1. 776 per inwoner 100. 000+ gemeenten: € 1. 500 per inwoner © 2017 Deloitte The Netherlands 12

Reserves 2016 Drechtsteden Bedragen x € 1 mln. Alblasserdam Dordrecht Hardinxveld- Hendrik-Ido. Papendrecht Giesendam Ambacht Sliedrecht Zwijndrecht Algemene reserve 6, 6 26, 2 3, 0 15, 5 9, 2 5, 7 26, 1 Bestemmingsreserve 7, 5 398, 8 12, 7 8, 7 14, 1 19, 7 4, 5 Resultaat na bestemming 1, 6 4, 6 1, 8 3, 7 9, 9 3, 0 8, 2 Totaal eigen vermogen 15, 8 429, 7 17, 5 23, 9 33, 2 29. 1 38, 8 Eigen vermogen in % van balans 25% 49% 27% 16% 23% 43% 18% 35% 88% 45% 41% 35% 49% 32% € 984 € 947 € 1. 028 € 1. 174 € 873 Eigen vermogen in % van de exploitatie Eigen vermogen per inwoner € 790 € 3. 617 Landelijk gemiddelde: € 1. 776 per inwoner Drechtsteden: € 2. 059 per inwoner © 2017 Deloitte The Netherlands 13

Aanwending externe financiering Dordrecht 2011 Langlopende schulden 2012 2013 2014 2015 2016 244, 9 288, 1 285, 2 339, 9 28, 0 29, 0 62, 4 25, 0 272, 9 317, 1 347, 5 364, 9 367, 2 352, 0 Kapitaalverstrekking deelnemingen 19, 7 19, 9 19, 7 Uitgezette leningen 48, 9 48, 5 47, 7 41, 6 38, 9 35, 5 Overige uitzettingen > 1 jaar 98, 1 87, 3 88, 2 86, 9 88, 3 73, 6 134, 1 116, 2 65, 5 72, 4 70, 2 1, 5 1, 3 1, 2 1, 0 302, 3 273, 1 222, 6 222, 2 218, 1 169, 6 -/- 29, 4 44, 0 124, 9 142, 7 149, 1 182, 4 501, 3 539, 7 571, 0 589, 2 626, 8 -/- 6% 8% 22% 24% 25% 29% + 125, 5 Werkkapitaal (vlottende passiva -/- vlottende activa excl. grex) Externe financiering Grondexploitaties Bijdrage aan activa in eigendom derden Inzet financiering FVA en GREX Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau (Im)materiële vaste activa Externe financiering in % materiële vaste activa © 2017 Deloitte The Netherlands 329, 2 315, 2 37, 9 +79, 1 36, 8 Reserves -/- 93, 7 -/93, 3 40, 8 0 14

Risicoprofiel Dordrecht 2012 -2017 (x € 1 mln. ) Weerstandscapaciteit (WC) Risicoprofiel (RP) Ratio WC/RP © 2017 Deloitte The Netherlands 2012 2013 2014 2015 2016 B 2017 B 2018 30, 9 35, 2 46, 3 38, 3 40, 5 37, 5 23, 3 78, 2 28, 4 25, 1 21, 8 24, 1 19, 8 22, 8 0, 40 1, 24 1, 8 1, 7 1, 9 1, 0 15

Risicoprofiel - Referentiegemeenten Bedragen X € 1, 0 mln. Jaarrekening 2016 Alkmaar Breda Delft Weerstandscapaciteit (WC) 33, 7 103, 6 86, 4 40, 5 27, 5 32, 1 Risicoprofiel (RP) 14, 1 57, 9 36 24, 1 12, 3 15, 7 Ratio WC/RP 2, 4 1, 8 2, 4 1, 7 2, 2 2, 0 © 2017 Deloitte The Netherlands Leiden 1, 9 Landelijk gemiddelde: 100. 000+ gemeenten: Dordrecht Haarlem 2, 5 16

Risicoprofiel - Drechtsteden Bedragen X € 1, 0 mln. Jaarrekening 2016 Weerstandscapaciteit (WC) Risicoprofiel (RP) Ratio WC/RP Dordrecht 8, 0 40, 5 2, 8 18, 0 16, 8 8, 0 26, 0 2, 7 24, 1 2, 2 1, 5 4, 9 2, 9 9, 6 3, 0 1, 7 1, 3 12, 0 3, 4 2, 8 2, 7 © 2017 Deloitte The Netherlands Zwijndrecht 1, 9 Landelijk gemiddelde: Drechtsteden gemeenten: Hardinxveld Hendrik-Ido Papendrecht Sliedrecht -Ambacht Giessendam Alblasserdam 2, 5 17

Relatie saldo begroot versus realisatie Saldo van baten en lasten x € 1 mln. 3, 1 14 2013 -2, 4 2015 -2 2016 -2, 4 -15 -23, 4 -23, 5 -10, 3 -9, 7 -2, 8 -42, 8 Primaire begroting © 2017 Deloitte The Netherlands Begroting incl. wijzigingen Werkelijk 18

Samenvatting financiële positie gemeente Dordrecht 2016 Lokale lasten voor de burger Lokale lasten 2016 (meerpersoonshuishouden) Gemeente Dordrecht: € 644 Landelijk gemiddelde: € 723 Plaats op de Coelo-lijst: 59 Lasten voor de toekomst van de gemeente Voorraad gronden (per inwoner) Gemeente Dordrecht 2016: € 348 Gemeente Dordrecht 2015: € 594 Landelijk gemiddelde 2016: € 407 Gemiddelde 100. 000+ gemeenten 2016: € 583 Lasten van investeringen nog te dekken in de toekomst (per inwoner) Gemeente Dordrecht 2016: € 1. 659 Gemeente Dordrecht 2015: € 1. 319 Landelijk gemiddelde 2016: € 1. 696 Gemiddelde 100. 000+ gemeenten 2016: € 2. 138 Percentage investeringen gefinancierd met schulden Gemeente Dordrecht 2016: 29% Gemeente Dordrecht 2015: 25% Landelijk gemiddelde 2016: 42% Gemiddelde 100. 000+ gemeenten 2016: 52% Reserves van de gemeente Reserves (per inwoner) Gemeente Dordrecht 2016: € 3. 617 Gemeente Dordrecht 2015: € 3. 637 Landelijk gemiddelde 2016: € 1. 776 Gemiddelde 100. 000+ gemeenten 2016: € 1. 500 Reserves en voorzieningen per inwoner Gemeente Dordrecht 2016: € 3. 745 Gemeente Dordrecht 2015: € 3. 705 Landelijk gemiddelde 2016: € 2. 081 Gemiddelde gemeente 100. 000+ inwoners 2016: € 1. 748 Weerstandsvermogen 2016 Risicoprofiel: 24, 1 mln. Weerstandscapaciteit: 40, 5 mln. Weerstandsratio: 1, 7 Risicoprofiel per inwoner Gemeente Dordrecht 2016: € 203 Gemeente Dordrecht 2015: € 183 Landelijk gemiddelde 2016: € 216 Gemiddelde 100. 000+ gemeenten: € 215 Weerstandscapaciteit per inwoner Gemeente Dordrecht 2016: € 341 Gemeente Dordrecht 2015: € 322 Landelijk gemiddelde: € 535 Gemiddelde 100. 000+ gemeenten: € 525 Ontwikkeling reserves (per inwoner) Gemeente Dordrecht 2012 - 2016: -/- € 431 Gemeente Dordrecht 2012 - 2015: -/- € 407 Landelijk gemiddelde 2012 - 2016: € 6 Gemiddelde 100. 000+ gemeenten 2012 - 2016: -/- € 66 Begroting 2017 Saldo van baten en lasten 2017: -/- € 8, 0 mln. EMU-saldo 2016: -/- 26, 0 mln. (referentiewaarde -/- € 17, 9 mln) Schulden van de gemeente Toename netto schulden (per inwoner) Gemeente Dordrecht 2012 - 2016: € 519 Gemeente Dordrecht 2012 - 2015: € 493 Landelijk gemiddelde 2012 - 2016: € 201 Gemiddelde 100. 000+ gemeenten 2012 - 2016: € 211 Bruto schulden (per inwoner) Gemeente Dordrecht 2016: € 3. 711 Gemeente Dordrecht 2015: € 3. 753 Landelijk gemiddelde 2016: € 3. 026 Gemiddelde 100. 000+ gemeenten 2016: € 3. 664 Debt ratio Gemeente Dordrecht 2016: 50% Gemeente Dordrecht 2015: 50% Landelijk gemiddelde 2016: 59% Gemiddelde 100. 000+ gemeenten 2016: 68% Netto schulden (per inwoner) Gemeente Dordrecht 2016: € 2. 044 Gemeente Dordrecht 2015: € 2. 018 Landelijk gemiddelde 2016: € 1. 968 Gemiddelde 100. 000+ gemeenten 2016: € 2. 534 Colofon: Slechter dan gemiddeld Beter dan gemiddeld Gemiddeld

“Stresstest” Een financieel beeld van de gemeente Dordrecht Bijlagen

Algemene indicatoren - referentie Alkmaar Breda Delft Dordrecht Haarlem Leiden 107. 615 181. 611 101. 034 118. 801 158. 140 122. 561 “Groene druk” (< 20 jaar) 35, 5% 36, 6% 28, 2% 37, 6% 35, 8% 29, 6% “Grijze druk” (≥ 65 jaar) 29, 4% 28, 7% 22, 8% 30, 0% 27, 2% 21, 2% Centrumfunctie Sterk Redelijk Sterk Sociale structuur Matig Matig Oppervlakte (km 2) 117, 4 128, 7 24, 1 99, 5 32, 1 23, 3 Oppervlakte land (km 2) 110, 5 126, 0 22, 8 78, 6 29, 2 22, 0 Oppervlakte water (km 2) 6, 9 2, 7 1, 2 20, 9 2, 9 1, 3 Lengte wegen (km) 526 943 275 481 425 336 Lokale lasten 2016 (meer. pers. huish. ) 562 741 831 644 761 752 7 193 328 59 234 215 34. 600 37. 200 33. 300 34. 100 36. 200 35. 500 2, 10 2, 06 1, 76 2, 14 2, 04 1, 82 183. 000 225. 000 180. 000 158. 000 228. 000 209. 000 Aantal inwoners Ranglijst Coelo 2016 Gemiddeld inkomen per huishouden Aantal mensen per huishouden Gemiddelde WOZ-waarde © 2017 Deloitte The Netherlands 21

Algemene indicatoren - Drechtsteden Hardinx. Hendrik-Ido veld-Ambacht Giesendam Alblasserdam Dordrecht Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht Aantal inwoners 24. 985 118. 801 17. 774 29. 408 32. 248 24. 968 44. 454 “Groene druk” (< 20 jaar) 47, 8% 37, 6% 46, 8% 41, 4% 42, 9% 39, 0% “Grijze druk” (≥ 65 jaar) 35, 2% 30, 0% 32, 4% 28, 5% 36, 9% 33, 6% 38, 6% Centrumfunctie Weinig Sterk Redelijk Weinig Redelijk Sociale structuur Goed Matig Goed Redelijk Matig Oppervlakte (km 2) 10, 1 99, 5 19, 4 11, 9 10, 8 14, 0 22, 8 Oppervlakte land (km 2) 8, 8 78, 6 16, 9 10, 6 9, 4 12, 8 20, 4 Oppervlakte water (km 2) 1, 3 20, 9 2, 4 1, 3 1, 4 1, 2 2, 4 Lengte wegen (km) 76 481 83 116 124 93 203 Lokale lasten 2016 (meer. pers. huish. ) 782 644 778 797 751 608 807 Ranglijst Coelo 2016 264 59 258 288 210 26 302 37. 500 34. 100 39. 200 41. 400 38. 200 35. 800 35. 900 2, 46 2, 14 2, 56 2, 52 2, 29 2, 34 2, 21 194. 000 158. 000 217. 000 215. 000 169. 000 174. 000 167. 000 Gemiddeld inkomen per huishouden Aantal mensen per huishouden Gemiddelde WOZ-waarde © 2017 Deloitte The Netherlands 22

Lokale lasten 2017 Gemeente Gem. WOZ OZB -waarde tarief OZB eigenaar Riool Afvalstoff eig. /gebr. enh. Totaal Rang nr. Drechtsteden Alblasserdam 194. 000 0, 1295 257 185 339 781 260 Dordrecht 158. 000 0, 1257 204 173 271 649 60 Hardinxveld-Giessendam 217. 000 0, 1345 298 247 242 783 266 H. I. Ambacht 215. 000 0, 1388 307 177 315 799 289 Papendrecht 169. 000 0, 1305 253 134 247 634 45 Sliedrecht 174. 000 0, 1030 185 228 195 608 26 Zwijndrecht 167. 000 0, 1346 232 275 342 827 319 Referentiegemeenten Alkmaar 183. 000 0, 0960 181 130 261 572 8 Breda 225. 000 0, 1012 238 203 309 750 206 Delft 180. 000 0, 1545 286 217 343 845 339 Dordrecht 158. 000 0, 1257 204 173 271 649 60 Haarlem 228. 000 0, 1116 279 142 322 743 186 Leiden 209. 000 0, 1623 355 125 280 760 226 Landelijk gemiddelde 209. 000 0, 1237 271 192 260 723 © 2017 Deloitte The Netherlands 23

Risicoprofiel Dordrecht 2012 -2017 (x € 1 mln. ) Weerstandscapaciteit (WC) Risicoprofiel (RP) Ratio WC/RP © 2017 Deloitte The Netherlands 2012 2013 2014 2015 2016 B 2017 B 2018 30, 9 35, 2 46, 3 38, 3 40, 5 37, 5 23, 3 78, 2 28, 4 25, 1 21, 8 24, 1 19, 8 22, 8 0, 40 1, 24 1, 8 1, 7 1, 9 1, 0 24

Risicoprofiel - Referentiegemeenten Bedragen X € 1, 0 mln. Jaarrekening 2016 Alkmaar Breda Delft Weerstandscapaciteit (WC) 33, 7 103, 6 86, 4 40, 5 27, 5 32, 1 Risicoprofiel (RP) 14, 1 57, 9 36 24, 1 12, 3 15, 7 Ratio WC/RP 2, 4 1, 8 2, 4 1, 7 2, 2 2, 0 © 2017 Deloitte The Netherlands Leiden 1, 9 Landelijk gemiddelde: 100. 000+ gemeenten: Dordrecht Haarlem 2, 5 25

Risicoprofiel - Drechtsteden Bedragen X € 1, 0 mln. Jaarrekening 2016 Weerstandscapaciteit (WC) Risicoprofiel (RP) Ratio WC/RP Dordrecht 8, 0 40, 5 2, 8 18, 0 16, 8 8, 0 26, 0 2, 7 24, 1 2, 2 1, 5 4, 9 2, 9 9, 6 3, 0 1, 7 1, 3 12, 0 3, 4 2, 8 2, 7 © 2017 Deloitte The Netherlands Zwijndrecht 1, 9 Landelijk gemiddelde: Drechtsteden gemeenten: Hardinxveld Hendrik-Ido Papendrecht Sliedrecht -Ambacht Giessendam Alblasserdam 2, 5 26

Schuldenpositie Landelijk gemiddelde Kritische norm 2016 Dordrecht 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Debt Ratio 59% 80% 41% 45% 48% 50% 50% Netto schuld/ Exploitatie 59% 135% 28% 39% 43% 59% 51% 50% Netto schuld/ Balanstotaal 39% 14% 20% 25% 27% 27% Schuld-evolutie per inwoner € 40 € 309 € 467 € 255 € 211 € 30 € 22 € 1. 968 € 1. 059 € 1. 525 € 1. 781 € 1. 992 € 2. 022 € 2. 044 Netto schuld per inwoner © 2017 Deloitte The Netherlands 27

Schuldenpositie 2016 Referentiegemeenten 100. 000+ Kritische gemeenten norm Alkmaar Breda Delft Dordrecht Haarlem Leiden Debt Ratio 53% 80% 73% 70% 72% 50% 82% 43% Netto schuld/ Exploitatie 43% 135% 100% 41% 60% 50% 96% 50% Netto schuld/ balanstotaal 26% 63% 35% 27% 73% Schuldevolutie - € 259 - € 39 -€ 2 € 101 € 26 - € 205 € 380 Netto schuld per inwoner € 2. 043 € 3. 270 € 1. 449 € 2. 147 € 2. 044 € 3. 134 € 2. 024 © 2017 Deloitte The Netherlands 40% 33% 28

Schuldenpositie 2016 Drechtsteden Landelijk gemiddelde Kritische norm Alblasserdam Dordrecht Hardinx. - Hendrik-Ido Giesendam -Ambacht Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht Debt Ratio 59% 80% 74% 50% 68% 82% 67% 49% 75% Netto schuld/ Exploitatie 59% 135% 87% 50% 99% 179% 78% 38% 98% Netto schuld/ balanstotaal 39% 62% 27% 58% 69% 52% 33% 56% Schuldevolutie € 40 - € 45 € 26 € 39 - € 266 € 190 € 45 € 55 € 1. 968 € 1. 949 € 2. 044 € 2. 138 € 4. 175 € 2. 286 € 967 € 2. 678 Netto schuld per inwoner © 2017 Deloitte The Netherlands 29

Reserves Gemeente Dordrecht Bedragen x € 1 mln. Algemene reserve 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 37, 4 35, 9 18, 1 15, 8 25, 3 15, 9 26, 2 476, 8 458, 0 452, 5 413, 4 400, 0 393, 7 398, 8 9, 2 26, 0 10, 2 8, 8 9, 2 22, 9 4, 6 523, 4 519, 9 480, 8 438, 0 434, 5 432, 5 429, 7 61% 56% 53% 51% 49% 49% Eigen vermogen in % van de exploitatie 115% 116% 103% 90% 108% 92% 88% Balanstotaal 852, 8 896, 6 898, 9 860, 4 885, 0 886, 8 885, 7 Totaal exploitatie (excl. storting reserves) 453, 2 447, 9 468, 4 489, 2 402, 3 468, 5 487, 9 Bestemmingsreserve Resultaat na bestemming Totaal eigen vermogen Eigen vermogen in % van balans © 2017 Deloitte The Netherlands 30

Reserves 2016 Referentiegemeenten Bedragen x € 1 mln. Alkmaar Breda Delft Dordrecht Haarlem Leiden Algemene reserve 33, 7 101, 1 72, 7 26, 2 64, 8 32, 1 Bestemmingsreserve 92, 3 36, 5 44, 6 398, 8 29, 3 341, 7 Resultaat na bestemming 10, 3 26, 9 24, 3 4, 6 7, 6 3, 0 163, 3 164, 5 141, 5 429, 7 101, 7 376, 7 Eigen vermogen in % van balans 25% 22% 26% 49% 15% 51% Eigen vermogen in % van de exploitatie 39% 26% 39% 88% 20% 76% € 1. 267 € 906 € 1. 401 € 3. 617 € 643 € 3. 074 Totaal eigen vermogen Eigen vermogen per inwoner Landelijk gemiddelde: € 1. 776 per inwoner 100. 000+ gemeenten: € 1. 500 per inwoner © 2017 Deloitte The Netherlands 31

Reserves 2016 Drechtsteden Bedragen x € 1 mln. Alblasserdam Dordrecht Hardinxveld- Hendrik-Ido. Papendrecht Giesendam Ambacht Sliedrecht Zwijndrecht Algemene reserve 6, 6 26, 2 3, 0 15, 5 9, 2 5, 7 26, 1 Bestemmingsreserve 7, 5 398, 8 12, 7 8, 7 14, 1 19, 7 4, 5 Resultaat na bestemming 1, 6 4, 6 1, 8 3, 7 9, 9 3, 0 8, 2 Totaal eigen vermogen 15, 8 429, 7 17, 5 23, 9 33, 2 29. 1 38, 8 Eigen vermogen in % van balans 25% 49% 27% 16% 23% 43% 18% 35% 88% 45% 41% 35% 49% 32% € 984 € 947 € 1. 028 € 1. 174 € 873 Eigen vermogen in % van de exploitatie Eigen vermogen per inwoner € 790 € 3. 617 Landelijk gemiddelde: € 1. 776 per inwoner Drechtsteden: € 2. 059 per inwoner © 2017 Deloitte The Netherlands 32

Ontwikkeling reserves 2010 -2020 (o. b. v. meerjarenbegroting 2017 -2020) Dordrecht (x € 1. 000) 2015 Reserve 1 januari Gerealiseerd totaal saldo van baten en lasten Reserves 31 december 539 523 2016 2017 (B) 2018 (B) 481 432, 5 429, 7 421, 7 419, 1 420, 4 - 2, 0 - 2, 8 - 8, 0 - 2, 6 1, 3 13, 5 432, 5 429, 7 421, 7 419, 1 420, 4 433, 9 438 434 432 2010 2011 © 2017 Deloitte The Netherlands 2012 2013 2014 2015 Eigen vermogen per inwoner 2020 € 3. 652 430 422 2009 2020 (B) 434, 5 Eigen vermogen (x € 1 mln) 520 2019 (B) 2016 2017 430 2018 420 2019 434 2020 33

Grondexploitaties – Bouwgronden in exploitatie © 2017 Deloitte The Netherlands 34

Relatie saldo begroot versus realisatie Saldo van baten en lasten x € 1 mln. 3, 1 14 2013 -2, 4 2015 -2 2016 -2, 4 -15 -23, 4 -23, 5 -10, 3 -9, 7 -2, 8 -42, 8 Primaire begroting © 2017 Deloitte The Netherlands Begroting incl. wijzigingen Werkelijk 35

Verbonden partijen Criteria volgende sheet: Algemeen: - Groot financieel belang - Dynamische omgeving (wijzigingen wetgeving etc. ) - Politieke gevoeligheid - Mogelijkheid tot sturing vanuit de gemeente Financieel: - Risico op (nadelige) afrekeningen - Resultaten uit het verleden Beheersing: - (Geschat) risico met betrekking tot kwaliteit interne beheersing bij verbonden partijen © 2017 Deloitte The Netherlands 36

Verbonden partijen Verbonden partij Risico-profiel: Algemeen Financieel (Geschat) risico met betrekking tot kwaliteit interne beheersing bij verbonden partij - SDD Hoog Middel - SCD Middel/Laag - GBD Laag ROM-D Middel Drechtwerk Hoog Middel Dienst Gezondheid en Jeugd Hoog Middel Veiligheidsregio Middel/Laag Omgevingsdienst Middel/Laag GR Drechtsteden (SDD, SCD, GBD) © 2017 Deloitte The Netherlands 37

Aanwending externe financiering Dordrecht 2011 Langlopende schulden 2012 2013 2014 2015 2016 244, 9 288, 1 285, 2 339, 9 329, 2 315, 2 28, 0 29, 0 62, 4 25, 0 37, 9 36, 8 272, 9 317, 1 347, 5 364, 9 367, 2 352, 0 Kapitaalverstrekking deelnemingen 19, 7 19, 9 19, 7 Uitgezette leningen 48, 9 48, 5 47, 7 41, 6 38, 9 35, 5 Overige uitzettingen > 1 jaar 98, 1 87, 3 88, 2 86, 9 88, 3 73, 6 134, 1 116, 2 65, 5 72, 4 70, 2 40, 8 1, 5 1, 3 1, 2 1, 0 0 302, 3 273, 1 222, 6 222, 2 218, 1 169, 6 -/- 29, 4 44, 0 124, 9 142, 7 149, 1 182, 4 501, 3 539, 7 571, 0 589, 2 626, 8 -/- 6% 8% 22% 24% 25% 29% Werkkapitaal (vlottende passiva -/- vlottende activa excl. grex) Externe financiering Grondexploitaties Bijdrage aan activa in eigendom derden Inzet financiering FVA en GREX Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau (Im)materiële vaste activa Externe financiering in % materiële vaste activa © 2017 Deloitte The Netherlands 38

Aanwending externe financiering 2016 - Referentiegemeenten Bedragen x 1 mln. Alkmaar Breda Delft Dordrecht Haarlem Leiden Externe financiering 4, 2 34 379, 0 (1 67, 5 36 446, 5 Kapitaalverstrekking deelnemingen 1, 1 2, 1 3 12, 3 183, 3 2 - - - Grondexploitaties Bijdrage aan activa in eigendom derden 35, 6 62, 1 5 73, 6 20, 40, 8 - - Inzet financiering FVA en GREX 49, 0 247, 5 0 108, 169, 6 37, 3 3 5, 2 31 199, 0 195, 1 182, 4 475, 1 224, 9 7, 2 46 424, 7 348, 2 626, 8 596, 0 644, 6 67% 47% 56% 29% 80% 35% Langlopende schulden Werkkapitaal (vlottende passivavlottende activa) Uitgezette leningen Overige uitzettingen > 1 jaar Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau Materiële vaste activa Externe financiering in % materiële vaste activa © 2017 Deloitte The Netherlands 5, 2 9, 0) 307, 0 315, 2 486, 3 183, 2 (3, 9) 36, 7 26, 2 73, 1 303, 1 352, 0 512, 4 256, 2 12, 5 0 12, 6 2 4, 2 - 8, 0 1 - - 1, 19, 7 86, 35, 5 39

Aanwending externe financiering 2016 - Drechtsteden Bedragen x 1 mln. Alblasserdam Dordrecht Hardinxveld Hendrik-Ido -Ambacht Giessendam Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht Langlopende schulden Werkkapitaal (vlottende passiva vlottende activa) 41, 5 315, 2 36, 3 133, 0 57, 6 24, 3 7 (0, 9) 36, 7 2, 9 (1, 8) 26, 4 1, 9 9 Externe financiering 40, 6 352, 0 39, 2 131, 2 84, 0 26, 2 6 Kapitaalverstrekking deelnemingen 0, 6 19, 7 1, 0 0, 7 1, 8 1, 2 1, 6 Uitgezette leningen 1, 6 35, 5 1, 2 8, 4 10, 1 2, 1 3, 5 Overige uitzettingen > 1 jaar 0, 1 73, 6 - - 0, 2 - 4, 0 Grondexploitaties Bijdrage aan activa in eigendom derden Inzet financiering FVA en GREX 7, 5 40, 8 10, 6 85, 1 14, 4 0, 8 2, 9 - - 0, 2 - - 9, 8 169, 6 12, 9 94, 2 26, 5 4, 1 12, 1 30, 8 182, 4 26, 3 37, 0 57, 5 22, 2 5 166, 9 69% Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau Materiële vaste activa Externe financiering in % materiële vaste activa © 2017 Deloitte The Netherlands 46, 9 626, 8 47, 4 68, 6 04, 7 1 59, 1 66% 29% 55% 54% 55% 38% 40

Structureel begrotingsevenwicht? (o. b. v. Meerjarenbegroting 2018 – 2021) Bedragen x € 1 mln 2017 2018 Totaal saldo van baten en lasten (a) -/- 10, 6 -/- 15, 9 1, 3 7, 1 4, 2 Incidentele lasten 30, 1 26, 8 11, 2 3, 9 7, 4 Incidentele baten 20, 0 21, 2 13, 2 8, 8 7, 1 Saldo incidentele lasten en baten (b) 10, 1 -/- 5, 5 2, 0 4, 9 0, 3 Structurele inzet reserves (c) -/- 10, 6 -/- 17, 1 1, 3 5, 1 3, 0 Saldo (a + b + c) -/- 11, 1 -38, 5 4, 6 17, 1 7, 5 Nee Ja Ja ja Materieel evenwicht (saldo a + b + c = > 0) ? © 2017 Deloitte The Netherlands 2019 2020 2021 41

Nog te dekken kapitaallasten in de toekomst – Gemeente Dordrecht 2010 (im)materiële vaste activa -/- reserves 2011 2012 2013 2014 2015 2016 -/- 48, 2 -/- 18, 6 58, 8 133, 0 154, 8 156, 8 197, 1 13% 27% 38% 33% 40% (im)materiële vaste activa -/- reserves in % van de exploitatie excl. stortingen -/- 11% reserves) -/- 4% (im)materiële vaste activa -/- reserves -/- € 405 -/- € 157 per inwoner © 2017 Deloitte The Netherlands € 495 € 1. 119 € 1. 304 € 1. 319 € 1. 659 42

Nog te dekken kapitaallasten in de toekomst 2016 Referentiegemeenten Bedragen x 1 mln. (im)materiële vaste activa -/- reserves in % van de exploitatie (excl. stortingen reserves) (im)materiële vaste activa -/- reserves per inwoner 2016 © 2017 Deloitte The Netherlands Alkmaar Breda Delft 330, 9 2 94% 40% 3. 075 3 260, Dordrecht Haarlem 206, 7 97, 1 58% 1. 43 5 40% 2. 04 659 1 3 96% 1. 26 Leiden 494, 8 54% 3. 1 2 5 • Landelijk: € 1. 696 • 100. 000+ gemeenten: € 2. 138 43

Nog te dekken kapitaallasten in de toekomst 2016 - Drechtsteden Alblasserdam (im)materiële vaste activa -/ - reserves in % van de exploitatie (excl. stortingen reserves) (im)materiële vaste activa -/ - reserves per inwoner Dordrecht 31, 1 1 69% 40% 1. 558 197, Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht 29, 9 40, 7 71, 6 7 29, 8, 1 78% 59% 76% 47% 106% 1. 65 9 1. 684 (im)materiële vaste activa -/- reserves per inwoner 2016 © 2017 Deloitte The Netherlands Hardinxveld- Hendrik-Ido Giessen-Ambacht dam 1. 386 2. 220 8 1. 18 881 • Landelijk: € 1. 696 • Drechtsteden: € 1. 837 44

Rente (begroting 2017) Rentekosten leningen 10, 4 Renteopbrengsten uitgezette leningen 3, 8 Netto rentekosten 6, 6 Rentekosten eigen financieringsmiddelen 12, 3 Waarvan toegevoegd aan reserves/voorzieningen Waarvan ten gunste van exploitatie Totale rentelasten (netto) in % van de exploitatie Rente ten laste van de grondexploitatie Rente ten laste van de taakvelden (exploitatie) Renteresultaat Per saldo ten laste van de exploitatie Out of pocket rentekosten © 2017 Deloitte The Netherlands 12, 3 18, 9 4, 4% 1, 3 19, 6 -/- 2, 0 17, 6 6, 6 45

Solvabiliteit Dordrecht 2009 Solvabiliteit I (eigen vermogen in % van 66% de balans) Solvabiliteit II (eigen vermogen + 68% voorzieningen in een % van de balans) Solvabiliteit I 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 61% 58% 53% 51% 49% 49% 63% 59% 55% 52% 50% 50% Landelijk gemiddelde: 35% 100. 000+ gemeenten: 28% © 2017 Deloitte The Netherlands Solvabiliteit II Landelijk gemiddelde: 41% 100. 000+ gemeenten: 32% 46

Solvabiliteit 2016 - referentiegemeenten Alkmaar Breda Delft Dordrecht Haarlem Leiden Solvabiliteit I (eigen vermogen in % van de balans) 25% 22% 26% 49% 15% 51% Solvabiliteit II (eigen vermogen + voorzieningen in een % van de balans) 27% 30% 28% 50% 18% 57% Solvabiliteit I Landelijk gemiddelde: 35% 100. 000+ gemeenten: 28% © 2017 Deloitte The Netherlands Solvabiliteit II Landelijk gemiddelde: 41% 100. 000+ gemeenten: 32% 47

Solvabiliteit 2016 - Drechtsteden Hardinxve Hendrik. Alblasserld. Dordrecht Idodam Giesenda Ambacht m Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht Solvabiliteit I (eigen vermogen in % van de balans) 25% 49% 27% 16% 23% 41% 18% Solvabiliteit II (eigen vermogen + voorzieningen in een % van de balans) 26% 50% 32% 18% 33% 51% 25% Solvabiliteit I Landelijk gemiddelde: 35% 100. 000+ gemeenten: 28% © 2017 Deloitte The Netherlands Solvabiliteit II Landelijk gemiddelde: 41% 100. 000+ gemeenten: 32% 48

Voorzieningen 2016 Dordrecht 2010 2011 2012 2013 Voorzieningen 31 december 9, 7 1, 1 10, 8 - verplichtingen en risico's 0, 0 3, 2 8, 1 - onderhoud 9, 4 7, 6 6, 7 0, 3 - - Voorzieningen 1 januari Mutaties - door derden beklemde middelen © 2017 Deloitte The Netherlands 13, 7 -/- 4, 0 2014 2015 2016 10, 8 14, 8 8, 0 12, 1 8, 1 4, 0 -/- 6, 8 3, 1 -/- 4, 0 7, 2 14, 8 8, 0 12, 1 8, 1 15, 3 1, 1 3, 7 10, 0 9, 6 2, 7 3, 4 1, 7 1, 8 8, 0 49

Voorzieningen 2016 - referentiegemeenten Bedragen x € 1 mln. Voorzieningen 1 januari Mutaties Voorzieningen 31 december - verplichtingen en risico's - onderhoud - door derden beklemde middelen © 2017 Deloitte The Netherlands Alkmaar 16, 6 (0, 8) 15, 8 5, 1 Breda Dordrech Haarlem t Delft 3 1) 2 2 - 0 10, 7 - 61, (0, 61, 33, 28, 2 6) 6 6 2 8 14, 8, 1 (2, 7, 1 11, 15, 3 4, 10, 0 6, 3, 4 0, 1, 8 1 9) 2 1 1 Leiden 20, 1 (0, 2) 19, 9 17, 3 4 2, 3 50

Voorzieningen 2016 - Drechtsteden Alblasserdam Voorzieningen 1 januari Dordrecht Hardinxveld Hendrik-Ido -Ambacht Giesendam Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht 2, 4 8, 1 3, 6 3, 5 16, 7 6, 3 8 (1, 7) 7, 1 (0, 0) 0, 2 (2, 6) 1, 2 0, 8 0, 6 15, 3 3, 6 3, 7 14, 1 7, 5 6 - verplichtingen en risico's 0, 2 10, 0 0, 1 3, 7 7, 0 1, 7 8 - onderhoud 0, 4 3, 4 - - 1, 3 3, 1 1, 8 - 1, 8 3, 5 - 5, 7 2, 7 - Mutaties Voorzieningen 31 december - door derden beklemde middelen © 2017 Deloitte The Netherlands 51