Srbija u I svetskom ratu Poetak rata 28

Srbija u I svetskom ratu

Početak rata • 28. jula 1914. god. Austrougarska je objavila rat Srbiji • Ona je želela da rat ostane lokalnog karaktera, ali se on pretvorio u evropski i svetski • Srbija je bila iscrpljena balkanskim ratovima, njene vojne i finansijske rezerve su bile iscrpljene • U takvim uslovima Srbija nije želela rat, on joj je bio nametnut

Telegram grofa Bertolda, kojim je Austrougarska objavila rat Srbiji 28. jula 1914. god.

• U vreme stupanja u rat, Srbija nije bila članica nijednog vojnog saveza • Samo je Crna Gora bila voljna da obnovi savezništvo iz Balkanskih ratova • Velike sile, uključujući i Rusiju, su se protivile da Srbija dobije status savezničke zemlje • Osim toga, Srbija je od početka rata bila izložena zahtevima da deo teritorija, dobijen u Balkanskim ratovima, ustupi Bugarskoj

• Pregovori vodjeni sa Italijom i Rumunijom obuhvatali su teritorije naseljene južnim Slovenima (istočna obala Jadranskog mora i Banat), i to mimo konsultovanja sa srpskom vladom • Uz nepovoljan spoljnopolitički položaj, srpska vojska bila je iscrpljena zbog balkanskih ratova, ali i pobuna albanskog stanovništva na Kosovu i Makedoniji, tokom 1913. god.

Srpska vojska • Vrhovni komandant vojske bio je prestolonaslednik Aleksandar Karadjordjević, načelnik generalštaba bio je vojvoda Radomir Putnik • Bila je podeljena u tri armije: • 1. armija: general Petar Bojović • 2. armija: general Stepanović • 3. armija: general Pavle Jurišić Šturm • Užičkom vojskom komandovao je general Miloš Božanović • Armijski sastav su činili vojnici prvog i drugog poziva (21 -31 godina i 32 -37 godina)

• Aleksandar Karadjordjević ( Cetinje 1888 -Marselj 1934) • Kralj (1921 -1934)

Cerska bitka (16 -20. avgust 1914) • Srpska vrhovna komanda je glavni napad očekivala preko Save i Dunava, u pravcu Moravske doline • Vrhovni komandant austrougarske balkanske vojske, Oskar Poćorek odlučio je da napad izvrši sa zapada, preko Drine, brzim prodorom do Niša, Srbija bi bila podeljena na dva dela. • Tako je avgusta 1914. god. došlo do prve veće bitke u I svetskom ratu, Cerske bitke

• Prodor austrijske armije usporila je III armija, a za to vreme je II armija Stepe Stepanovića izvršila ubrzani “marš na Drinu” • Posebno žestoke borbe bile su u noći 15/16. avgusta kod sela Tekeriša • Srpska vojska odnela je veliku pobedu a Stepanović nagradjen je činom vojvode • Pesmu „Marš na Drinu“ komponovao je Stanislav Binički, ubrzo nakon bitke

Spomenik palim junacima na Tekerišu

Stepanović (Kumodraž 1856Čačak 1929. god. ) Nakon Cerske bitke dobio je čin vojvode

Borbe nakon Cerske bitke • Srpska vojska prešla je u privremenu kontraofanzivu u Sremu, istočnoj Bosni i Hercegovini, stigla je blizu Sarajeva • Ujesen 1914. god. počela je nova austrijska ofanziva na Drini • Vodjene su teške borbe, najteže na Gučevu i Mačkovom kamenu • Nadmoćnija austrijska vojska počela je da potiskuje srpsku vojsku • Početkom decembra, Austrijanci zauzimaju Beograd

Kolubarska bitka • U najtežoj situaciji, komandu nad I armijom preuzeo je Živojin Mišić • Iz Francuske je stigla artiljerijska municija, vojska se odmorila i popunjena je novim regrutima, medju kojima i djaci podoficirske škole iz Skoplja (1300 kaplara) • Iznenada, srpska vojska, 3. decembra 1914. god. prelazi u kontraofanzivu na reci Kolubari • Za dve nedelje, do 15. decembra srpska vojska je u potpunosti oslobodila teritoriju Srbije

Živojin Mišić (Struganik 1855 Beograd 1921. god. ) Bio je učesnik srpsko-turskih ratova 1876 -1878. god; srpsko-bugarskog rata 1885. god. Zatim je bio predavač na Vojnoj akademiji Penzionisan je nakon Majskog prevrata, zbog bliskosti sa dinastijom Obrenovića Reaktiviran je 1909. god. u vreme Aneksione krize, na zahtev generala Putnika U Balkanskim ratovima, nakon bitke kod Kumanova je unapredjen u čin generala, presudno je uticao na plan bitke na Bregalnici Ponovo je penzionisan nakon balkanskih ratova, na inicijativu Crne ruke Pomagao je vojvodi Putniku u pravljenju ratnog plana za rat sa Austrougarskom i bio je njegov pomoćnik Komandant I armije u Kolubarskoj bici, nakon ranjavanja Petra Bojovića, nakon bitke unapredjen u čin vojvode

Spomenik 1300 kaplara na planini Suvobor Ovu jedinicu su činili mladići, školovani u Beogradu i širom Evrope, koji su prekinuli školovanje i stavili se vojsci na raspolaganje

• Tokom boravka u Srbiji, austrougarska vojska je pokazala okrutnost prema civilnom stanovništvu • Tokom avgusta 1914. god. u Mačvi, Jadru i Pocerini ubijeno je oko 4000 civila • Srpska vlada je pozvala švajcarskog kriminologa dr Arčibalda Rajsa da istraži razmere zločina

Dr Arčibald Rudolf Rajs (1875 -1929 Švajcarski kriminolog , profesor na univerzitetu u Lozani, pisao je izveštaje o zločinima protiv Srba Solidarišući se, ostao je u Srbiji, prešao je Albaniju i bio na Solunskom frontu, umro je u Beogradu 1929. god. Bio je član jugoslovenske delegacije na Konferenciji mira 1919. god.

Ratna 1915. god. • Prvih nekoliko meseci je trajalo zatišje, • Početkom 1915. god. Srbiju je zahvatila epidemija tifusa, od koje je smrtnost bila veoma velika • Medju bolničarkama dobrovoljcima bila je i Nadežda Petrović, najpoznatija srpska slikarka, koja je umrla u Valjevskoj bolnici, koja je bila simbol masovnog umiranja • Epidemija je savladana uz pomoć saveznika (Velika Britanija) i neutralnih zemalja (SAD, Danska, Švedska, Holandija) • U borbi protiv tifusa poseban značaj imale su britanske bolničarke: Lejla Pedžet, supruga britanskog poslanika Ralfa Pedžeta, kao i Irkinja Flora Sends, koja je postala jedina žena oficir u srpskoj vojsci

• Centralne sile su sve veću pažnju poklanjale Balkanu, kako bi uspostavile direktnu železničku vezu sa Turskom • Da bi to ostvarile, morale su da okupiraju Srbiju • Za jesen 1915. god. Centralne sile su pripremile veliku ofanzivu, pored austrijske vojske, angažovane su i nemačke snage, a komandu nad njima je preuzeo nemački general August fon Makenzen

• Sile Antante su više puta od Srbije zahtevale da se odrekne Makedonije u korist Bugarske, a zauzvrat nudjene su austrougarske teritorije naseljene Srbima • Srpski vojni i politički vrh bio je protiv povlačenja iz Makedonije, posebno zato što saveznici nisu davali pismene garancije za davana obećanja • Bugarska je prihvatila ponudu Centralnih sila, čitava Makedonija i deo Srbije do Velike Morave

• August fon Makenzen(18491955) • Pobednik nad Rusima 1915. god. • Podigao je spomenik u čast hrabrosti srpskih vojnika u Topčideru

• Napad na Srbiju počeo je početkom oktobra 1915. god. , sa severa i zapada • Glavni udar bio je usmeren prema Beogradu, koji su branile trupe Odbrane grada Beograda na čelu sa generalom Mihajlom Živkovićem, dok je Vrhovna komanda bila u Kragujevcu • Nakon zauzeća Beograda nastavljen je prodor prema unutrašnjosti Srbije • Srpska vojska se povlačila prema jugu, nameravajući da se dolinom Morave i Vardara prebaci u Grčku i spoji sa zapadnim saveznicima • Ubrzo u rat ulazi i Bugarska, čija vojska je nadirala sa istoka, zauzela Niš i Skoplje i onemogućila srpski plan povlačenja. • Srpska vrhovna komanda je odlučila da se izvrši povlačenje prema albanskoj obali, gde bi srpsku vojsku prihvatili saveznički brodovi

• Evakuacija srpske vojske počela je januara 1916. god. i trajala je skoro dva meseca u najtežim uslovima i poznata je kao „albanska golgota“ • Povlačenje srpske vojske štitila je crnogorska vojska • Na Božić 1916 crnogorska vojska, predvodjena serdarom Jankom Vukotićem privremeno je zaustavila napredovanje Austrijanaca u Mojkovačkoj bici

• Serdar Janko Vukotić (1866 -1927) • Posle rata adjutant kralja Aleksandra u vojsci Kraljevine SHS

Solunski front • Srpska vojska prebačena je na ostrvo Krf, tamo je prebačena i vlada i Narodna skupština • Najteži bolesnici prebačeni su na ostrvo Vido, a civili u Bizertu, luku u Tunisu • Krajem proleća 1916. god. srpska vojska prebačena je na Solunski front, koji se prostirao od Orfanskog zaliva, preko grčke i albanske teritorije do Jonskog mora • Glavninu snaga činile su francuske i britanske trupe, na čelu sa francuskim generalom Sarajem • U jesen 1916. god. posle velike borbe i velikih gubitaka, srpska vojska je zauzela planinski vrh Kajmakčalan, a zatim i Bitolj

Srpski vojnički mauzolej na ostrvu Vidu, sagradjen 1938. god. po projektu arhitekte Nikolaja Krasnova

Savezničko groblje na Zejtinliku (Solun)

Spomen kapela na Kajmakčalanu

Okupirana Srbija • Okupacija Srbije trajala je od oktobra 1915 do oktobra 1918 • Srbija je bila podeljena na dve okupacione zone: • Istočnu, pod kontrolom Bugarske • Zapadnu, pod kontrolom Austrougarske • Granica dveju zona bila je Velika Morava • Posebno teška situacija bila je u bugarskoj okupacionoj zoni, gde je vršena bugarizacija stanovništva

• Februara 1917. god. došlo je do ustanka protiv Bugara, poznat kao Toplički ustanak • Na čelu ustanka bili su Kosta Vojinović i Kosta Milovanović Pećanac • Ustanak je brzo ugušen

Proboj Solunskog fronta • Nakon pobede na Kajmakčalanu i oslobadjanja Bitolja, u jesen 1916. god. usledilo je skoro dvogodišnje zatišje na Solunskom frontu • Francuska i Engleska ovaj front nisu smatrale važnim i nisu na njega upućivale značajnije snage • U leto 1918. god komandu nad savezničkim trupama na Solunskom frontu preuzeo je francuski general Franše D‘Epere • On se zalagao za pokretanje ofanzive na ovom ratištu

• Glavni proboj planiran je na delu, na kojem je boravila srpska vojska • U proboju fronta su učestvovale i francuske, britanske i grčke snage • Proboj Solunskog fronta počeo je 15. septembra 1918. god. , srpske snage su brzo probile bugarsko-nemačke položaje • Do kraja septembra bila je oslobodjena Makedonija, što je Bugarsku navelo da kapitulira

• Odlučujuća pobeda nad nemačkim trupama ostvarena je sredinom oktobra kod Niša • Do 1. novembra 1918. god. oslobodjena je čitava Srbija • Austrougarska je kapitulirala 3. novembra • Srbija je platila veliku cenu: 1. 250. 000 stradalih (oko 30%)

Stvaranje jugoslovenske države • Ideje o jugoslovenskom ujedinjenju pojavljuju se još krajem 18. i tokom 19. veka, u vreme nacionalnog budjenja Južnih Slovena • Medjutim, nije bilo ozbiljnih političkih uslova • 1878. god. Srbija i Crna Gora postaju nezavisne države, pa počinje da se razmišlja o oslobadjanju ostalih Srba i Južnih Slovena od turske i austrijske vlasti • Ugled Srbije naročito je porastao nakon balkanskih ratova, Srbija dobija ulogu Pijemonta (ujedinitelja) Južnih Slovena

Ratni ciljevi Srbije • Srpska vlada je 7. decembra 1914. god. donela Nišku deklaraciju • Niškom deklaracijom su definisani ratni ciljevi Srbije • Ratni ciljevi Srbije bili su: odbrana Srbije i oslobodjenje i ujedinjenje svih Južnih Slovena

• Ratni ciljevi Srbije trebali su da utiču na sile Antante i njihove planove o posleratnom uredjenju Evrope • Time je izražen i otpor savezničkim planovima da se izdejstvuju ustupci Srbije da bi Italija, Rumunija i Bugarska ušle u rat na stranu Antante • Velika jugoslovenska država mogla je da bude posleratni garant stabilnosti u Evropi • Stvaranjem velike jugoslovenske države, Srbija je težila da izbegne stvaranje nove potencijalno neprijateljske države, na zapadu i severu

Jugoslovenski odbor • Jugoslovenski političari iz Austrougarske, naklonjeni saradnji sa Srbijom emigrirali su iz Austrougarske početkom rata • Oni su aprila 1915. god. u Parizu formirali Jugoslovenski odbor • Predsednik odbora bio je Ante Trumbić • Ostali istaknuti članovi bili su: Frano Supilo, Ivan Meštrović, Nikola Stojanović, Dušan Vasiljević • Odbor je zajedno sa srpskom vladom radio kod saveznika na dobijanju podrške za ideju ujedinjenja

• Ivan Meštrović (18831962) • Spomenik zahvalnosti Francuskoj na Kalemegdanu • Pobednik na Kalemegdanu • Spomenik neznanom junaku na Avali

Krfska deklaracija • Tokom leta 1917. god. na Krfu su se okupili predstavnici srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, kako bi usaglasili izgled buduće države • Tako je krajem jula 1917. god. potpisana Krfska deklaracija • Dogovoreno je da se nova država zove Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca • Da bude ustavna demokratska i parlamentarna monarhija, na čelu sa dinastijom Karadjordjevića

• Usvojen je stav da novi ustav, posle rata, bude usvojen u Ustavotvornoj skupštini dvotrećinskom većinom • Usvojen je stav da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod • Dogovorena je ravnopravnost tri glavne religije (pravoslavna, katolička, muslimanska), kao i oba pisma

Učesnici Krfske konferencije

Ujedinjenje • Proboj Solunskog fronta ubrzao je proces ujedinjenja • Uvidevši propast Austrougarske, Hrvatski sabor je oktobra 1918. god. doneo odluku o prekidu svih državnih veza sa Austrougarskom • U Zagrebu je osnovano Narodno veće Države Slovenaca, Hrvata i Srba, koje je obuhvatalo sve jugoslovenske teritorije bivše Austrougarske • Ova “država” nije bila medjunarodno priznata, dobar deo njenih teritorija po Londonskom ugovoru trebalo je da pripadne Italiji, širom teritorije došlo je do socijalnih nemira

• Zbog toga je Veće pozvalo srpsku vojsku da uspostavi red i da zaštiti jugoslovenske teritorije • Velika skupština u Novom Sadu izglasala je 25. novembra 1918. god. priključenje Vojvodine Kraljevini Srbiji • Velika Narodna skupština u Podgorici izglasala je 26. novembra 1918. god. da se Crna Gora ujedini sa Srbijom pod dinastijom Karadjordjevića • 1. decembra 1918. god. proglašeno je ujedinjenje i stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca

Proglašenje ujedinjenja