Sposobnost korienja jezika je oigledno usko vezana sa

• Sposobnost korišćenja jezika je očigledno usko vezana sa razvojem inteligencije, ali je veza između njih daleko od jednostavne. • Ispodprosečne mentalne sposobnosti ne treba uvek smatrati jedinim i dovoljnim objašnjenjem za nepostojanje ili poremećaje govora. • Takođe, nemogućnost razvoja govora ne treba uvek posmatrati kao znak ispodprosečne inteligencije. • Razvoj jezika zavisi od različitih veština i sposobnosti, i neke od njih mogu biti direktno, i više pogođene intelektualnim deficitom od drugih.

• Psiholozi, logopedi i pedagozi su komunikativno ponašanje deteta, a naročito govorno funkcionisanje, posmatrali kao dijagnostičku osnovu u proceni da li je dete primarno ispod normale inteligencije, autistično, gluvo ili boluje od neke mentalne bolesti. • Današnja klinička praksa je uglavnom ograničena na tačno određivanje mogućih etiologija. • Veliki broj osoba ima nivo jezičkog razvoja dosta ispod onog koji bi se mogao očekivati na osnovu poznavanja njihovog intelektualnog nivoa, testiranog pomoću standardnog testa inteligencije.

• Dete normalne inteligencije, uzrasta od dve godine, ima rečnik od 100 do 200 reči i brzo savladava kompleksna gramatička pravila. • Sa tri-četiri godine ovaj proces se smatra praktično završenim. • Na žalost, lekari i drugi stručnjaci često pretpostavljaju da deca „nisu pogodna” za govornu terapiju dok ne napune pet godina. • Može se očekivati da samo neznatan broj dece sa težim oblicima mentalne retardacije dosegne nivo jezičke zrelosti koju ima prosečno petogodišnje dete.

� Deca sa Daunovim sindromom, na primer, češće su prikazana kao više retardirana u jezičkim sposobnostima, nego u perceptivnom ili motornom razvoju, iako razlozi za ove pokazatelje nisu jasni, i ne postoje čvrsti dokazi da je jezički deficit, možda direktno povezan sa genetskom abnormalnošću. sa Daunovim sindromom su izgleda naročito podložna nepovoljnim efektima institucionalizacije na razvoj jezika, ali to zavisi i od postignutog nivoa razvoja jezika pre institucionalizacije. � Deca

• Sa gledišta razvoja, pretpostavlja se da deca sa mentalnim hendikepom prolaze kroz iste faze mentalnog razvoja kao deca sa normalnom inteligencijom, ali sporijim tempom i sa smanjenom verovatnoćom dostizanja nivoa koji normalna deca uobičajeno dostignu oko osme godine i kasnije. • Drugi teoretičari ističu mogućnost specifičnog deficita nađenog kod teško hendikepiranih osoba zbog postojanja genetskih i neuroloških abnormaliteta. • Međutim, postoje autori (Baumeister, 1967; Mittler, 1972), koji kritikuju isključivost obe vrste teorija, naglašavajući koliko je neprirodan spor „razvoj” protiv „defekt”.

• Razvoj jezika podrazumeva i veliki broj različitih veština i sposobnosti. • Neke od tih sposobnosti su teško oštećene kod dece sa mentalnom retardacijom, npr. : određene poteškoće u dotoku čulnih informacija, poteškoće u učenju koje mogu biti posledica poremećaja pažnje, problemi sa obradom vizuelnih stimulusa i dr. • Činjenica da izgleda kao da deca mentalnom retardacijom prolaze kroz isti niz faza razvoja kao deca sa normalnom inteligencijom, može ukazivati na „razvojnost”, dok njihova nemogućnost da napreduju iznad niže granice razvoja, predstavlja težak deficit. • Ono što počinje kao razvojno, može prerasti u deficit kada pojedinac dostigne zrelo doba.

Mentalno subnormalni imaju specifične jezičke poteškoće koje su mnogo teže nego što se to može očekivati na osnovu njihovih sposobnosti i razvoja sazrevanja u drugim područjima ponašanja, uključujuci i one iz neverbalne, motorne i socijalno-društvene sfere. Pored jezičkog deficita, većina teško subnormalne dece takođe pokazuje govorne poremećaje, na primer poremećaj glasa, artikulacije i ritma. Artikulacioni poremećaji su naročito česti, dok su kod dece sa Daunovim sindromom česti poremećaji glasa, na primer promuklost i jednolična, monotona intonacija.

Iako biološki faktori igraju odlučujuću ulogu i kod govornih i kod jezičkih poremećaja, treba posmatrati uticaj prirodne sredine na njihovu promenljivost. Dete sa ozbiljnim artikulacionim poremećajima okruženje će pogrešno razumeti ili ignorisati. Dete će se odlučiti za neverbalnu komunikaciju (gestikulaciju, mimiku). Deca odrasla u institucijama sklonija su poremećajima u razvoju jezika od dece koja su odrasla u porodičnim uslovima. Ipak, nepovoljni efekti odrastanja u institucionalnim sredinama nisu nepopravljivi. Da je faktor sredine važan, govore i činjenice da je moguće pomoći teško subnormalnoj deci da razviju određene jezičke veštine, koje prethodno nisu postojale.

Ograničenje komunikativne sposobnosti često je jedan od prvih znakova mentalne retardacije. Oko polovine pojedinaca sa različitim vrstama retardacije poseduje jezičke veštine srazmerne kognitivnom nivou; 25 % dijagnostikovanih sa mentalnom retardacijom ima sposobnost razumevanja koja je jednaka mentalnom uzrastu, ali je produkcija siromašnija; ostalih 25 % ima deficite kako u produkciji tako i u razumevanju u odnosu na mentalni uzrast (Miller i Chapman, 1984).

Artikulacione greške su uobičajenije za decu sa MR nego za neretardiranu, i greške su nedoslednije. Govorno-artikulacioni problemi su dugo smatrani karakteristikom osoba sa MR, posebno onih sa nižim IQ, Daunovim sindromom, i osobama sa MR i organskim oštećenjima. Ipak u vokalnom ponašanju i tepanju nisu pronađene značajne razlike. Smatra se da prelingvistički fonološki razvoj ne zavisi od intelektualnog statusa. Takođe, kod dece sa Daunovim sindromom jezički razvoj kasni od nivoa jedne reči pa nadalje. Važno je istaći da postoji korelacija između IQ i ozbiljnosti jezičkog kašnjenja kod osoba sa MR. Postoji mnogo dokaza o težini i istrajnosti jezičkih problema kod teško retardiranih osoba.

Učenje reči kod dece sa Daunovim sindromom slično je deci tipičnog, normalnog razvoja. Prvi nazivi za objekte, kod dece tipičnog razvoja i one sa DS, odnose se na slične, ograničene kategorije i primere (npr. ljude, životinje, hranu, odeću). Nađeno je značajno preklapanje u prvih 50 reči koje su produkovala deca tipičnog razvoja i deca sa DS. Naime deca su zainteresovana za objekte koji se samostalno pokreću ili kojima oni mogu manipulisati. Velika razlika u veličini rečnika u korist dece tipičnog razvoja javlja se na uzrastu od 21 meseca, što je period kada oni počinju sa iznenadnim i naglim porastom u bogaćenju rečnika.

Ipak je jasno da od početka leksičko-semantički razvoj evidentno kasni kod dece sa DS, u odnosu na ono što je bilo očekivano kod poklapanja kalendarskog uzrasta sa decom tipičnog razvoja, bez obzira na to da li je taj razvoj bio procenjivan kroz razumevanje ili produkciju. Takođe, na starijem uzrastu, rečnici dece sa MR manje su raznovrsni od rečnika dece tipičnog razvoja sličnog zrelosnog uzasta. Bogatstvo rečika kod retardiranih osoba se tačnije može predvideti na osnovu zrelosnog uzrasta nego na osnovu kalendarskog uzrasta ili trajanja institualizacije.

Prilikom definisanja predmeta deca tipičnog razvoja daju apstraktnije definicije od dece sa MR istog kalendarskog uzrasta. Deca sa MR daju više opisno-konkretnijih definicija od dece tipičnog razvoja. Takođe nađene su razlike u brzini semantičke obrade (imenovanje slika), pri čemu su ispitanici sa mentalnom ratardacijom globalno bili sporiji od osoba tipičnog razvoja istog kalendarskog uzrasta. Čini se da deca sa MR usvajaju rečnik jednostavnije nego sintaksu, a naročito deca sa DS. Značenja reči su konkretnija i bukvalnija u odnosu na ona kod tipičnih parnjaka. Deca sa MR ređe koriste prideve i priloge i rečnici su im oskudniji od rečnika njima kompatibilnih osoba tipičnog razvoja.

Studije o sintaksičkom i morfološkom ponašanju osoba bez Daunovog sindroma sa mentalnom retardacijom, daju sliku razvojnog kašnjenja pre nego devijacije. Prosečna dužina rečenice povećava se sa povećanjem mentalnog uzrasta. Morfosintaksičke greške u spontanom govoru osoba sa MR, tokom usvajanja jezika, ne razlikuju se od onih koje su primećene u spontanom govoru dece tipičnog razvoja.

Čini se da je, u odnosu na kognitivni status, i fonološki (nakon prelingvističkog nivoa) i morfosintaksički razvoj većine osoba sa DS izuzetno odložen, iako, evidentno, najviše morfosintaksički razvoj. Osim toga, u slučaju obe komponente lingvističkih sposobnosti, razlika između kognitivnog i lingvističkog statusa teži da se povećava sa godinama. Veliko kašnjenje koje se javlja u ovladavanju sistemom morfema kod osoba sa DS verovatno doprinosi i njihovim kasnijim sintaksičkim problemima. Razlike u gramatičkim sposobnostima između osoba sa DS i onih tipičnog razvoja idu ka povećanju sa povećavanjem kalendarskog uzrasta.

Može se zapaziti da postoji nedoslednost u rezultatima studija o jezičkom razumavanju u odnosu na kognitivni status. Neslaganje može biti rezultat određenih gramatičkih struktura koje se posmatraju, opsega mentalnog uzrasta u studijama, i individualnih razlika u brzini jezičkog razvoja vezanom za brzinu kognitivnog razvoja, takođe i mogućnost razlikovanja u merenjima mentalnog uzrasta. Čini se da, u proseku, uspeh u razumevanju počinje da zaostaje za mentalnim uzrastom kod dece sa MR na mentalmo uzrastu od 7 godina (ili moguće između mentalnog uzrasta 5 i 7 godina).

Kao i u drugim oblastima jezičkog razvoja, šablon usvajanja pragmatičkih veština sličan je među decom sa i bez mentalne retardacije. Deca sa MR u konverzaciji ispoljavaju sposobnost naizmenične konverzacije, barataju predmetom razgovora i akt govorenja je u skladu sa mentalnim uzrastom. Mogu regulisati način svog govora, u određenoj meri, u skladu sa potrebama slušaoca. Imaju poteškoće sa referentnim komunikativnim zadacima i sa traženjem objašnjenja u konverzaciji. Ne koriste pitanja za dobijanje novih informacija, toliko uspešno kao oni koji su u njihovoj mentalno-uzrastnoj ravni, a takođe su sklone tome da budu manje uporne u održavanju konverzacije.

Redosled usvajanja jezika kod dece sa retardacijom prati, upošte uzev, redosled normalnog usvajanja, iako se mogu uočiti neke razlike. Nešto više od polovine osoba sa retardacijom ispoljava manje napredne jezičke veštine u odnosu na one koje su očekivane na tom mentalnom uzrastu. Deficiti produkcije su opšti, kod neke dece sa MR deficiti u vezi sa mentalnim uzrastom se ispoljavaju samo u ovoj oblasti, a kod druge postojanjem i receptivnih i ekspresivnih ograničenja vezanih za mentalni uzrast.

Iako se često govori o nekom obliku „tipičnih” šablona jezičkog razvoja u populaciji osoba sa mentalnom retardacijom, ti šabloni ne govore apsolutno o jeziku bilo kog pojedinačnog deteta, kao ni šta preduzimati u smislu tretmana. Temeljan opis svakog pojedinačnog jezičkog postignuća je uvek neophodan.