SPECIFINOST POLJOPRIVREDE LEKCIJA 5 1 Osnovne postavke graanskih

SPECIFIČNOST POLJOPRIVREDE LEKCIJA 5

1. Osnovne postavke građanskih teoretičara o specifičnostima poljoprivrede 2. Specifičnost proizvodnog procesa 3. Specifičnost upravljanja osnovnim faktorima primarne poljoprivredne proizvodnje Izvor: Ekonomika agrara

Specifičnosti poljoprivrede Od početka prodora kapitalizma u poljoprivredu i nastojanja da se objasne tendencije u razvoju ove delatnosti, počele su rasprave u oblasti agrarne teorije o specifičnostima poljoprivrede, odosno, zakonitostima koje vladaju u razvoju poljoprivrede i sela, tzv. agrarnom i seljakčkom pitanju. Izvor: Ekonomika agrara

Specifičnosti poljoprivrede Agrarno pitanje obuhvata: ü Probleme razvoja ukupnih poljoprivredi i na selu ü Opšte zakonitosti koje vladaju u razvoju poljoprivrede i sela/ poljoprivrede i drugih delatnosti ü Shvatanje i nastanak krupne proizvodnje u poljoprivredi ü Klasne odnose i klasnu borbu na selu društvenih odnosa u Seljačko pitanje predstavlja kompleks pitanja u vezi sa stavom radničke klase prema različitim kategorijama seljaštva (pre, za vreme i posle revolucije) Izvor: Ekonomika agrara

Osnovne postavke građanskih teoretičara o specifičnostima 1. Selo je homogena socijalna sredina, a seljaštvo jedinstven društveni sloj koji ne poznaje diferencijaciju, koji je “iskonski”, “mistično” ili “sudbinski” vezan za zemlju; 2. Poljoprivreda je do te mere specifična privredna oblast da za nju ne važe isti ekonomski zakoni koji deluju u ostalim privrednim granama (npr. Zakon koncentracije i centralizacije kapitala); 3. U poljoprivredi važe specifične, samo njoj svojstvene zakonitosti, kao što su zakon o dekoncentraciji i zakon o opadajućoj plodnosti tla; Izvor: Ekonomika agrara

Osnovne postavke građanskih teoretičara o specifičnostima 4. Sitno seljačko gazdinstvo je otpornije, stabilnije od krupnog, što se naročito očituje u periodima krize; 5. Poljoprivreda nije pristupačna nauci i tehnici kao što je to slučaj sa industrijom i drugim privrednim oblastima, ona je najviše izložena dejstvu spoljnih faktora (klimi, reljefu) koji se smatraju neprome-nljivim, večitim kategorijama; 6. Poljoprivreda je najslabije mesto u Marksovom učenj Izvor: Ekonomika agrara

Revizionisti – seljaštvo je jedinstven društveni sloj u kome nema diferencijacije, nasuprot tome stoji Lenjinovo „učenje o polarizaciji“ (postojanje dva pola: bogati i siromašni i između njih pokretljivi srednji sloj) ARGUMENTI ZA OPOVRGAVANJE Krupna gazdinstva Srednja gazdinstva Sitna gazdinstva Izvor: Ekonomika agrara Slika 1: Bimodalni tip restrukturiranja savremenog agrara Broj gazdinstava Učešće u GDP

Argumenti za njeno opovrgavanje: Glavna tendencija kapitalizma jeste potiskivanje sitne proizvodnje od strane krupne Praćenjem statističkih podataka o kretanju veličine gazdinstva (faktori: zemljište, stoka, tehnologija) Uočava se koncentracija kapitala u velikim monopolima i korporacijama krupnog agrobiznisa Primeri: anglo-holandski monopol kaučuka, brazilski monopol kafe, trust banana, anglo-američki monopol mesa Pojava državnog monopola i intervencija u poljoprivredi – snažan proces koncentracije Izvor: Ekonomika agrara

Poljoprivreda je do te mere specifična privredna oblast da za nju ne važe isti ekonomski zakoni koji deluju u ostalim privrednim granama (na pr. Zakon koncentracije i centralizacije kapitala) Za potvrdu delovanja zakona centralizacije u poljoprivredi ispoljava se u obliku centralizacije zemljišta Prosečna veličina farme u zemaljama članicama EU Izvor: Ekonomika agrara

Uporedo sa koncentracijom i centralizacijom postoje tendencije drobljenja i parcelacije seljačkog gazdinstva Drobljenje ili utapanje u krupne posede predstavlja samo specifičan vid ekonomskog propadanja Stvara nove uslove za dalji razmah koncentracije i centralizacije Intervencija države (nije retka) – u cilju sprečavanja težih ekonomsko-socijalnih posledica Ukaz o zaštiti okućja (Knez Miloš, 1836. ) – do kraja II svetskog rata ◦ Cilj: zaštita seljakove kuće, zemlje i poljoprivrednog inventara Ovakve mere suprotne su dejstvu zakona robno-novčanih odnosa koji prate kapitalizam – sprečava se delovanje zakona koncentracije Izvor: Ekonomika agrara

Dopunsko ulaganje rada i kapitala nije praćeno odgovarajućom, već manjom količinom proizvoda Dakle, dalja ulaganja su nerentabilna jer ne dovode do povećanja obima proizvodnje Što se ne može prihvatiti kao apsolutna vrednost nezavisno od tehničko-tehnoloških promena Svaki nivo dostignutog razvoja ima svoju granicu efikasnosti (napredak mehanizacije, hemizacije) Izvor: Ekonomika agrara

Sitno gazdinstvo je ono na kome vlasnik ili zakupac može da obradi manji ili mikro posed koristeći sopstvena (tehnički zastarela) sredstva za rad i aktivnost članova vlastite porodice. Savremeni način poljoprivredne proizvodnje treba da razreši konfliktne odnose: potrošač želi da kupi jeftinu hranu → poljoprivrednik želi da ostvari profit Rešenje: korišćenje savremene tehnike i tehnologije, za šta je sitno gazdinstvo nesposobno (znanje, finansiranje. . . ), te stoga nije vitalnije od krupnog gazdinstva Ali, sitno gazdinstvo je motivisano sopstvenim opstankom ostaje akter na privrednoj sceni i u teškim vremenima. U periodima krize, budući da nije vezano za tržište i promene koje se na njemu dešavaju, sitno gazdinstvo je fleksibilnije od krupnog. Izvor: Ekonomika agrara

Netačnost tvrdnje građanskih teoretičara o stabilnosti sitnih seljačkih gazdinstava mogu se dobiti iz pitanja: 1. Zašto se sitni seljak zadržava na zemlji? 2. Kako uspeva uopšte da se održi? ü Nada da će jednog dana ‚‚stati na svoje noge” i ekonomski se stabilizovati ü On nema gde da ode ü Seljak ostaje na zemlji često i u uslovima konstantnog opadanja standarda čak i ispod minimuma egzistencije Izvor: Ekonomika agrara

1. 2. 3. Gotovo da nije potrebno trošiti reči na opovrgavanje ovakve tvrdnje Konfuzija nastaje – kada se veliki značaj pridaje samo jednom faktoru poljoprivredne proizvodnje – prirodnim uslovima Pre ‚‚zelene revolucije” krupna gazdinstva su pružala dokaze o prodoru nauke i tehnologije u ovoj oblasti: Pedološki – mogućnost menjanja strukture tla (veštačka podloga za uzgoj biljaka) Biološki – uvođenje novih sorti i rasa Organizaciono-ekonomski – reintegracija poljoprivrede i drugih privrednih grana Izvor: Ekonomika agrara

Relativnog značenja Sledbenici: propagiranje krupnog gazdinstva dok je sitno gazdinstvo potpuno ignorisano 1. 2. Zaključak: specifičnosti poljoprivredne proizvodnje koje su bile predmet rasprave između revizionista i marksista ne predstavlja ozbiljnu osnovu za postojanje takvih specifičnosti Više su odraz ideoloških opredeljenja Polje na kome će teoretičari ukrštati svoja pera su: Vlasništvo (kolektivno versus privatno) Ekonomija obima proizvodnje (veliki versus mali) Izvor: Ekonomika agrara

SPECIFIČNOSTI PROIZVODNOG PROCESA Tehnološki proces poljoprivredne proizvodnje ima određene osobenosti u poređenju sa istim u industrijskoj proizvodnji Posledica su biološkog (organskog) karaktera poljoprivredne proizvodnje i svodi se na sledeće: 1. Specifičnost početnog materijala u proizvodnji 2. Nepodudarnost vremena proizvodnje i radnog perioda 3. Proizvodnja sredstava za sopstvenu reprodukciju Izvor: Ekonomika agrara

Materijal (predmet rada) – živa biljka ili životinja, tj. njihovi zameci – klice (jaja živine, seme useva, ceo organizam životinje i sl. ) Različito se ponaša u procesu poljoprivredne proizvodnje u odnosu na ponašanje početnog materijala u bilo kojoj drugoj neorganskoj proizvodnji U procesu industrijske proizvodnje početni materijal sadrži u sebi svu masu materije koja se pretvara u gotov proizvod Npr. školska klupa (drvo, ekseri, boja. . . ) Npr. Proizvodnja žita – odnos količine utrošenog semena i gotovog proizvoda Početna masa materijala u poljoprivredi je manja od finalnog proizvoda Čovekov rad sredstva za proizvodnju ubrzava prirodni proces rasta i razvitka biljaka i životinja dejstvo prirodnih uslova od presudnog značaja Izvor: Ekonomika agrara

Najdirektnija posledica biološkog karaktera poljoprivredne proizvodnje Striktno zastupljen utvrđeni red prolaženja kroz određene stadijume razvitka zakoni prirode Vreme proizvodnje u poljoprivredi je daleko duže od radnog perioda Biljka raste i sazreva i kada čovek ne radi neposredno oko nje Iz ove opšte karakteristike poljoprivredne proizvodnje proizilazi i čitav niz posebnih karakteristika koje se specifično odražavaju na organizaciju i poslovanje poljoprivrednih preduzeća Izvor: Ekonomika agrara

ü Neminovnost proizvodnji ü Sezonski karakter proizvodnje ü Sporiji obrt kapitala (poboljšanje: npr. staklenici) ü Složenost kadrovske funkcije (obavljanje niza operacija) ü Specijalizacija je relativna ü Značaj blagovremenosti obavljanja radova (optimalni rokovi) ü Godišnji obračun uspeha postojanja vegetacionog period u biljnoj Izvor: Ekonomika agrara

Kao osobenost poljoprivrede - sredstva za poljoprivrednu proizvodnju (stoka i bilje) u svom naturalnom obliku reprodukuju unutar poljoprivrednih organizacija Niz potrebnih sredstava za reprodukciju, kako biljne tako i stočarske proizvodnje (kao što su seme, sadnice, stočna hrana, stočni podmladak, grla za tov i dr. ) stvara se u poljoprivrednoj organizaciji Poljoprivredne organizacije baveći se proizvodnjom gotovih proizvoda, u isto vreme reprodukuju u naturi početni materijal za sredstva poljoprivredne proizvodnje sa biološko - organskim karakteristikama Izvor: Ekonomika agrara

Faktore poljoprivredne proizvodnje čine: rad i sredstva za proizvodnju Najšire shvatanje proizvodnih snaga uključuje celokupnost raspoloživih materijalnih činilaca za proizvodnju (sredstva za rad i predmete rada) i subjektivnih činilaca za proizvodnju (radna snaga), koji su međusobno povezani, stavljeni u dinamički odnos i privredno aktivirani radi prilagođavanja prirode ljudskim potrebama Resursi primarne poljoprivredne proizvodnje klasifikovani su kao: zemljište, radna snaga, kapital i menadžment (znanje) Izvor: Ekonomika agrara

Upravljanje resursima u poljoprivrednim organizacijama je daleko složenije nego u drugim preduzećima Složenost upravljanja ogleda se u specifičnosti pojedinih faktora proizvodnje Postoje različite klasifikacije faktora poljoprivredne proizvodnje: 1. Prvu skupinu čine: sredstva koja se smatraju objektivnim uslovima procesa poljoprivredne proizvodnje (zemljište i građevinski objekti) i sredstva za rad koja se neposredno koriste kao oruđa za proizvodnju (poljoprivredne mašine, oprema, dugogodišnji zasadi i osnovno stado) Izvor: Ekonomika agrara

2. Druga skupina se formira na bazi značaja i mogućnosti korišćenja u proizvodnji Ø Javlja se nekoliko podgrupa sredstava za proizvodnju: § Aktivna osnovna sredstva § Sredstva dovršena koja još ne učestvuju u procesu proizvodnje – sredstva van upotrebe § Sredstva u izgradnji koja još nisu pogodna za korišćenje u procesu proizvodnje – građevinski objekti u izgradnji i dugogodišnji zasadi koji nisu stupili u puni rod Izvor: Ekonomika agrara

3. Treća skupina je oformljena prema ulozi u procesu proizvodnje Nekoliko podgrupa: 1. Objektivni uslovi proizvodnje – zemljište, zgrade, kanali i putevi 2. Osnovna sredstva za čuvanje predmeta rada – magacini, hladnjače, posebni delovi ambalaže 3. Sredstva opreme – traktori, kombajni 4. Sredstva sa biološkim svojstvima – osnovno stado i dugogodišnji zasadi Izvor: Ekonomika agrara

4. Četvrta skupina se posmatra sa organizacione tačke gledišta Sredstva za proizvodnju se dele na: pokretna i nepokretna Nepokretna sredstva – zemljište i ostala sredstva koja su čvrsto vezana za zemljište – građevinski objekti, melioracije, putevi i dugogodišnji zasadi Pokretna sredstva – nisu u čvrstoj vezi sa zemljištem – poljoprivredne mašine, oruđa i stoka Izvor: Ekonomika agrara

5. Peta skupina se razmatra sa stanovišta pozitivnih (zakonskih) propisa Zemljište je tretirano zasebno, dok se melioracije i putevi svrstavaju u građevinske objekte Izvor: Ekonomika agrara

Zaključak: Efektivno upravljanje resursima u poljoprivrednom preduzeću uvek se bazira na temeljnom poznavanju osnovnih karakteristika konkretnih faktora proizvodnje kao što su: zemljište, dugogodišnji zasadi, saobraćajnice, sistemi za navodnjavanje, građevine, stoka, poljoprivredne mašine, transportna sredstva i posebni delovi ambalaže. Izvor: Ekonomika agrara

Literatura Zakić, Z. , Stojanović Ž. (2008). Ekonomika agrara, Ekonomski fakultet, Beograd