Soz jasaliw Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi docenti Patullaeva

So’z jasali’w Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi docenti Patullaeva G

3 -tema: So’z jasalıw qurılısı. So’z jasaw usılları 1. 2. 3. 4. 5. 6. So’z jasalıw til biliminin’ ayrıqsha tarawı, wonın’ fonetika leksikologiya, grammatika sıyaqlı bo’limleri menen baylanısı. So’z jasaw sisteması. So’z jasalıw qurılısı. So’z jasaw bazası ha’m so’z jasaw formantı. So’z jasaw ma’nisi, so’z jasaw tipi. So’z jasaw usılları: morfemalıq (affiksatsiya, so’z qosılıw ha’m affiksatsiya) ha’m morfemalıq emes (leksika-semantikalıq, leksikasintaksislik) usılı.

«Aqılıy hu`jim» metodı n n n n n So`z jasalıw degen? Qanday tarawlar menen baylanıslı? So`z jasaw ma`nisi degen ne? So`z jasaw tipi degen ne? So`z jasaw bazası degen ne? So`z jasaw formantı degen ne? Qanday so`z jasaw usılları bar? Morfemalıq usılda ha`m morfemalıq emes usılda so`zler qalay jasaladı? Ayırmashılıg`ı nede? So`z qosılıw usılı arqalı qalay jasaladı?

So`z jasalıw Do`rendi so`zlerdin` qurılısındag`ı ma`nili bo`lekler bolg`an morfemalardı, olardın` bir-biri menen qarım-qatnasın, tu`rlerin, sonday-aq jan`a so`zlerdin` jasalıw usılları haqqındag`ı ilim.

So`z jasalıw tarawının` tiykarg`ı obekti so`z, biraq ol barlıq so`zlerdi emes, al tek do`rendi so`zlerdi izertleydi. Tiykarg`ı elementar qurallar: • ha`r qıylı so`z jasawshı affiksler, • do`rendi tiykarlar

Leksikologiyada – do`rendi, do`rendi emes so`zler, so`z jasalıwda tek do`rendi so`zler u`yreniledi. Morfologiyadan so`z jasalıw tarawının` bo`linip shıg`ıwının` o`zi de bul eki tarawının` baylanısın ko`rsetedi. Grammatika bolsa so`z jasalıw protsesin basqaradı, jan`a jasalg`an so`zlerdin` qaysı so`z shaqabına tiyisli ekenin belgileydi.

Do`rendi so`zlerdin` jasalıwında tiykarg`ı orındı 2 element iyeleydi: So`z jasaw bazası – bul do`rendi so`zdin` materiallıq tiykarı, onı jasawshı, do`retiwshi tiykar. So`z jasaw formantı - bul do`rendi so`zdin` jasalıwına sebershi qural. Qaraqalpaq tilinde so`z jasaw bazası xızmetinde so`z, so`zdin` tiykarı, birneshe so`zlerdin` yamasa tiykarlardın` dizbekleri qollanıladı. So`z jasaw formantı xızmetin suffiksler, postfiksler, al geyde ayırım forma jasawshı morfemalar atqaradı.

Leksikalıq ma`ni - ha`r bir ma`nili so`zdin` belgili bir tu`sinikti an`latatug`ın konkret ma`nisi So`z jasaw ma`nisi so`z jasawshı morfemanın` tu`bir menen an`latılatug`ın ulıwma ma`nisi bolıp, ol bir neshe so`zler ushın ulıwma, ortaq boladı. Grammatikalıq ma`ni - onın` formalıq ma`nisi yamasa basqa so`zler menen qarım-qatnası

Bir so`z jasaw tipine kiretug`ın so`zler ortaq 3 belgige iye bolıwı sha`rt: 1) do`rendi so`zler bir so`z shaqabınan jasalıwı kerek: balıq, temir, su`wret + shı//-shi 2) Olar birdey so`z jasaw ma`nisine iye bolıwı kerek: belgili bir ka`sip Iyesin bildiredi 3) so`z jasaw ma`nisi olarda birdey formant arqalı an`latılıwı kerek: + shı//-shi so`z jasawshı morfema arqalı bildirilgen

Affiksatsiya usılı So`z qosılıw usılı So`z jasaw usılları leksika-semantikalıq usıl. leksika-sintaksislik usıl

So`z jasalıw boyınsha tallaw ta`rtibi n n n 1. Do`rendi 2. Qaysı so`z shaqabınan qaysı so`z shaqabı jasalg`an 3. Usılı 4. Modeli (tu`bir+aff. , tu`bir+tu`bir t. b. ) 5. Sxeması (atlıq+feyil, atlıq+ atlıq t. b. )