SOFOKLE Sofokle 496 406 god p n e

SOFOKLE Sofokle (496 -406. god. p. n. e. ) je bio veliki pristalica Perikla i aktivno je učestvovao u političkom životu, i zauzimao najviša mesta u državi, ali je, pre svega, bio i veliki grčki pisac tragedija. Njegovih sedam sačuvanih tragedija su: Triptolem, Antigona, Ajant, Kralj Edip, Elektra, Filoktet i Edip na Kolonu. Sofoklova dela su jedinstvena po tome što je on proučavao i slabosti i ograničenja ljudske prirode. 13

SOFOKLE I NJEGOVE TRAGEDIJE Sofoklovi junaci se, sa velikim dostojanstvom, suočavaju sa sudbinom, pokrenuti osećanjima plemenitosti (Antigona), ili kodeksima časti (Ajant, kome su uskratili Ahilejevo oružje, a time i priznanje za hrabrost). Sofokle naglašava samoću i moralnu veličinu svojih junaka. To čini tako što u svoje tragedije uvodi i likove koji predstavljaju njihovu suprotnost, tj. princip protagoniste i antagoniste (naspram Antigone je njena sestra Ismena, koja je spremna da se povinuje volji kralja Kreonta; Jokasta, naspram Edipa, koja uzaludno nastoji da ga ubedi da odustane od istrage o Lajevom ubistvu). 14

EURIPID Euripid je rođen na Salamini (480. god. p. n. e. ), a umro je u Makedoniji (406. god. p. n. e. ). Napisao je 22 tragedije, ali je sačuvano 18. U njih se ubrajaju: Medeja, Hipolit, Trojanke, Elektra i Ifigenija na Tauridi, Orest, i dr. ). Optuživali su ga da je doprineo uništenju starih atinskih običaja. 15

EURIPIDOVO STVARALAŠTVO Euripidovo stvaralaštvo karakteriše jaz između umetnika i njegove publike. Šta je uticalo da se Euripid tako udalji od svog grada, da se čak pred kraj života preselio u Makedoniju? Atina se razvijala u pravcu despotskog imperijalizma; Peloponeski rat je stvorio unutrašnji rascep, koji je podelio grad na dve suprotstavljene strane, dolazi do krize atinske demokratije. Rat je, silom prilika, postao način života siromašnog stanovništva, dok su imućni građani prelazili na stranu neprijatelja. Zato su česte teme Euripidovih tragedija čovek i njegova sudbina, gnušanje prema ratu, poziv na samilost prema poraženima, i dr. 16

ANTIČKA KOMEDIJA Potiče od grčke reči komos (zabava, veselje). Komedija je nastala iz šaljivih obreda posvećenih Dionisu. Povorke veselih i bučnih ljudi išle su ulicama, igrale i pevale pesme narodnog i satiričnog karaktera. Često su ismevali aktuelne događaje i podrugivali se moralnim, ličnim i političkim vrednostima. Komedija je ustanovljena mnogo posle tragedije, 486. god. p. n. e. Postala je jedan od vodećih načina pomoću koga je narod kritikovao vlast. U osnovi komedije bila je zabava, ali je, ujedno, ukazivala i na mane sadašnjice. Međutim, vremenom, komedija počinje da važi za delo niže vrednosti u odnosu na tragediju, te nju mogu pratiti šire narodne mase (možda manjih emocionalnih sposobnosti). Nasuprot tragediji, u kojoj su se gledaoci empatisali (saosećali) sa junacima, a, postoji i verovanje da, tokom njenog posmatranja, gledaoci doživljavaj i tzv. 17 „katarzu‟, tj. „emocionalno pročišćenje‟.

ARISTOFANOVE KOMEDIJE Najveći grčki komediograf bio je Aristofan (445 - 385. god. p. n. e. ), iz Atine. Dramska radnja u komediji je bila vrlo jednostavna. U prvom delu komedije junak, suočen sa situacijom koju ne može da podnese, smišlja plan koji gotovo na magičan način uspeva da ostvari. Drugi deo komedije odražava junakovu sreću zbog postignutog cilja. Starci su, na komičnoj sceni, uvek bili pohlepni i pohotni. Žene su bile opsednute seksom i pićem, dok su mladići uglavnom bili moralno posrnuli. Političari su bili korumpirani, a pesnici ekscentrični. Sačuvano je 11 Aristofanovih komedija koje su grupisane u tri celine: Razdoblje od 425 - 421. god. p. n. e. - Aharnjani, Vitezovi, Oblakinje, Ose i Mir ; Period između obnavljanja neprijateljstva sa Spartom, do konačnog poraza Atine, 404. god. - Ptice, Lizistrata, Ženska skupština u Tesmoforiju i Žabe ; Period posle konačnog poraza Atine - Žene u narodnoj skupštini i Plut. 18

ALEKSANDRIJSKO RAZDOBLJE Porazom kod Heroneje, 388. god. p. n. e. , grčki polisi (gradovi-države), izgubili su svoju nezavisnost i potpali pod vlast Makedonije, koja nije dirala u kulturne tekovine Grčke, jer je i sama bila pod njenim jakim kulturnim uticajem. Aleksandrija postaje središte ekonomske i kulturne moći tadašnjeg helenskog sveta, koji traje do osvajanja Egipta, od strane Oktavijana Avgusta, 30. god. p. n. e. Uz Aleksandriju, Atina ostaje jedno od kulturnih središta helenizma. U ovom periodu, menja se sadržaj književnosti; umesto političkih i društvenih tema, u središte pažnje dolazi tematika porodice, privatni život i osećanja pojedinaca. 19

ALEKSANDRIJSKO RAZDOBLJE Aleksandrijski period, u razvoju grčke književnosti, obeležava pesničko stvaralaštvo, koje često ima ljubavni sadržaj. Njenim začetnikom se smatra Fileta, sa Kosa, koji je pisao elegije, ili tužne pesme, dok je Kalimah, iz Kirene, najpoznatiji elegičar tog perioda. Razvija se tzv. „nova komedija“. Njen najpoznatiji predstavnik bio je Menandar. Ona se nije toliko bavila političkim temama, nego, prvenstveno, prikazivanjem ličnosti i prizora iz svakodnevnog života. Upravo je ona najviše privlačila pripadnike nižih slojeva stanovništva. Javlja se i nova pozorišna forma - mim, tj. kratka predstava sa prizorima iz svakodnevnog života, u kojoj je korišćen prost, često nepristojan jezik. 20

Pesnik Apolonije, sa Rodosa, pokušao je da oživi Homerovu slavu svojim Epom o Argonautima. Među najveće pesnike ovog razdoblja, ubraja se Teokrit, koji je stvorio posebne pesničke kompozicije - idile, koje pevaju o ljubavi i prirodi, na idealizovan i nerealnan način. Poseban značaj u helenističkoj poeziji ovog perioda ima epigram, kratka pesma sažetog sadržaja, koji obrađuje teme iz svih oblasti života. Najpoznatiji tvorac epigrama bio je Meleagar iz Gadare (1. vek p. n. e. ). 21

ALEKSANDRIJSKA BIBLIOTEKA 290. god. p. n. e. , Ptolomej I, na predlog Grka Demetrija, iz Falerona, u gradu Aleksandriji, koja je bila glavno središte širenja helenske kulture, helenizma, osnovao je Muzej (svetilište Muza) i čuvenu Aleksandrijsku biblioteku, koja je bila najveća biblioteka antičkog sveta. Ova biblioteka je imala bogatu riznicu, između 4 i 7 stotina hiljada knjiga iz čitavog sveta. Euripid, Euklid, Aristotel, i mnoge druge poznate ličnosti, poklanjale su ovoj biblioteci knjige iz svoje lične kolekcije. Međutim, ogroman broj vrednih dela je uništen u požarima koji su pogodili Aleksandrijsku 22 biblioteku. Prvi požar bio je 48. god. p. n. e. , kada je Cezarova vojska uništila glavni deo Biblioteke.

RIMSKO RAZDOBLJE Rimsko razdoblje grčke književnosti započinje padom Egipta pod rimsku vlast 30. god. p. n. e. i traje do 529. god. p. n. e. , kada su, po Justinijanovom naređenju, u Atini, bile zatvorene sve filozofske škole. Već u 2. veku p. n. e. , a, naročito, od 1. veka p. n. e. , počinje ekspanzija, širenje Rima, na helenistički Istok. Helenističke države, jedna za drugom, postaju rimske provincije, a, na njihovo čelo, umesto dotadašnjih monarha, dolaze rimski prokonzuli. Veliki deo proznog stvaralaštva, u ovom razdoblju, pripada istoriografiji. Među grčkim piscima, koji su obrađivali rimsku istoriju, bio je Dionisije Halikarnašanin (1. vek n. e. ), koji je napisao Staru rimsku istoriju. 23

Plutarh Jedan od najpopularnijih pisaca čitave antičke književnosti bio je Plutarh, iz Heroneje, u Beotiji. 24

Lukijan Ovom razdoblju pripada najpoznatiji grčki satiričar Lukijan, koji je u svojim delima obrađivao različite strane života, i to na kritičan i sarkastičan način. Glavni predmeti njegove kritike su: sujeta, licemerje, praznoverje, i dr. U ovom razdoblju dominira proza, i 25

ISTORIOGRAFIJA U antičkoj Grčkoj, nije postojala jasna razlika između mita i istorije. Razlog je bio taj što su junaci, zapravo, bili obični ljudi koji su u prošlosti živeli u istim gradovima i oblastima, koje su naseljavali Grci. Postepeno se javlja težnja da se iz mitskih predanja izbace čudesni elementi. Tako je stvoreno novo, realnije viđenje prošlosti različitih naroda i gradova u Grčkoj. 26

HERODOT- OTAC ISTORIJE Ciceron, rimski državnik, nazvao Herodota ocem istorije. Herodot je rođen oko 485. god. p. n. e. , a tačna godina smrti nije poznata. U svom delu, Istorija, podeljenom u devet tomova, on opisuje događaje, koji su prethodili sukobu Grka i Persijanaca, a zatim grčko-persijske ratove, koji su slavili grčku pobedu nad Persijom. Bogovi i dalje imaju značajnu ulogu u Herodotovim pričama, pošto zavide ljudskoj sreći, koja je prolazna i relativna. Na osnovu iskustva u grčko-persijskim ratovima, Herodot je zaključio da su politički odnosi vrlo složeni i da ljudskim životom, ipak, upravlja sudbina. 27

TUKIDID Istoričar Tukidid (460 - 399. god. p. n. e. ), bio je rođeni Atinjanin, plemićkog porekla, vrlo obrazovan. Učestvovao je u Peloponeskom ratu, sve dok nije osuđen na izgnanstvo, pošto nije uspeo da odbrani grad Amfipolj. Za vreme izgnanstva, prikupljao je podatke o dva borbena tabora, što mu je omogućilo da o ovim događajima sudi na nepristrasniji način. Njegova Istorija Peloponeskog rata (kasnije podeljena u osam tomova), kao da je ostala nedovršena, jer se naglo prekida kod 411. god. p. n. e. , kada je došlo do građanskog rata u samoj Atini. Tukididovo delo je mnogo realnije nego Herodotovo, nema proročanstava, niti legendi. On je pisao samo o događajima u kojima je sam učestvovao, nastojeći da bude što objektivniji. Smatrao je da je ljudska priroda nepredvidiva, razum i strast su, po njemu, u stalnom sukobu. U njegovom delu su se Periklovo iskustvo i racionalnost, pretvorili u propast atinske demokratije, koja se prepustila nepromišljenosti demagoga, kao što je bio Kleon. 28

BESEDNIŠTVO Jedan od velikih predstavnika grčkih besednika bio je Demosten. On je, koristeći svoj besednički talenat, pokušavao da upozori Atinjane na opasnost koja im preti od Filipa Makedonskog. Među grčkim besednicima ističe se i Isokrat, koji je isticao da su reč i njena sposobnost ubeđivanja jedino merilo istine. Reč je, po njemu, ono što razlikuje čoveka od životinja: reč omogućava život u zajednici, postojanje gradova, zakona; ljudski napredak. Od reči zavisi misao. 29

BESEDNIŠTVO Atinski sudski sistem je, i od tužioca, i od tuženog, tražio da, sami, lično iznose i brane svoje stavove pred sudijom, bez učešća advokata. Uloga advokata sastojala se u pisanju govora, koji su na sudu izgovarala lica, koja oni zastupaju. Neki besednici, kao na primer Lisije, imali su sposobnost da prilagode govor karakteru i društvenoj sredini, kojoj je klijent pripadao. 30