SMEGIELLA JA LULLISMEGIELLA Logaldat 14 Ole Henrik Magga

SÁMEGIELLA JA LULLISÁMEGIELLA Logaldat 14 Ole Henrik Magga

VEARBASOJAHEAPMI Golbma erohusa leat mearkkašahttit davvisámegiela ektui: -Biehttalanvearbbas lea preterihttahápmi nu go julevsámegielas Biehttalanvearba sojahuvvo áiggi hárrái: im båetieh in boađe, boahtán jnv. idtjim båetieh in -Guokte sojahanluohkká: Bárrástavvalvearbbat ja báráhisstávvalverbbat Bárrastávvalvearbbaid sáhttá juohkit guhttan joavkun loahppavokála vuođul. Dakkár vearbbat go vuajajidh vuoddját, orrijidh orrot, doeltijidh duldet leat bárahisstávvalvearbbat. Dain eai leat kontraherejuvvon (oktiigessojuvvon) oktage hápmi, nu go davvisámegielas (vuoddját, muhto vuoddjájin). -Konditionála- ja potentiálahámit váilot áibbas. Konditionálahámiin gávdnojit bázahasat. Potetiálahámit leat maid duššefal leaverbbas muhtun (lulimus) suopmaniin.

Lassin sojaheami birra: Barrastávval oe-vearbbain (vástidit davvisámegiela u-verbbaide) lea preseanssa 3. p. ovttaidlogus oanehis vokála nuppi stávvalis tjyöre (=”čirro”) čierru. Nu lea maiddái julevsámis ja davvisámis Ruoŧa beali Gárasavvonis oarjjás. Sojahangehčosat leat earálágánat, earenomážit muhtun preseansahámiin.

Sojahanhámit Indikatiiva Miehtehámit Bárrastávvalvearbbat inf. båetedh tjearodh guarkedh ‘áddet’ tjoehpedh vååjnedh gööledh sojanluohkká I II IV V VI biehttalanhápmi båetieh tjearoeh guarkah tjoehph vååjneh gööleh

I. -ieol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. Preseansa båatam båatah båata båetien båeteden båetiejægan båetebe båetede båetieh ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. Preterihtta böötim båetiejim böötih båaetiejih bööti båetieji böötimen båetiejimen böötiden båetiejiden böötigan båetiejigan böötimh båetiejimh böötidh båetiejidh böötin båetiejin Duššefal dábálaččamus ie-vearbbain leat dakkár hámit main lea diftoŋganjuolgan nu go böötim, böötih. bööti jnv. ja vöölkim, vöölkih, vöölki jnv. Preterihtta ráhkaduvvo ie-, oe- ja a-vearbbaide dábálaččat nu ahte lasihuvvo -j- nu ahte šáddet goalmmastávvalhámit.

II -oe- ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. tjearoem tjearoeh t. Jyöre tjearoen tjearoden tjearoejægan tjearobe tjearode tjearoeh ol. 1. p. 2 p. 3. p. gl. 1. p. 2 p. 3. p. ml. 1. p. 2 p. 3. p. tjearoejim tjearoejih tjearoejimen tjearoejiden tjearoejigan tjearoejimh tjearoejidh tjearoejin

III -a ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. guarkam guarkah guarkoe guarkan guarkoen guarkeden guarkajægan guarkebe guarkede guarkan guarkoeh ol. 1. p. 2 p. 3. p. gl. 1. p. 2 p. 3. p. ml. 1. p. 2 p. 3. p. guarkajim guarkajih guarkajimen guarkajiden guarkajigan guarkajimh guarkajidh guarkajin

IV -e-(*e 1) ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. tjoehpem tjoehph tjuahpa tjuehpien tjoehpeden tjoehpijægan tjoehpebe tjoehpede tjuehpieh ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. tjoehpim tjoehpih tjoehpimen tjoehpiden tjoehpigan tjoehpimh tjoehpidh tjoehpin Davvisámegiela vuođul livččii vuordit ”tjööhpim” ii ge tjoehpim, nu maiddái ”tjööhpih” ii ge tjoehpih. Dát leat infinitiivahámiid analogiijat (hámit leat heivehuvvon infinitiivahámiid mielde).

VI -e- (*i) ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. göölem göölh göölien gööleden göölijægan göölebe göölede göölieh ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. göölim göölih göölimen gööliden gööligan göölimh göölidh göölin

Buohtastahttin davvisámegielain: J=jienalaš erohus M=sátnemáttaerohus G=geažuserohus Preseansa båatam J boađán båatah J boađát båata J boahtá båetien MJ bohte båeteden G boahtibeahtti båetiejægan G boahtiba båetebe J boahtit båetede G boahtibehtet båetieh MJ bohtet

Preterihtta: böötim J bohten böötih J bohtet bööti J bođii böötimen J bođiime böötiden J bođiide böötigan J bođiiga böötimh J bođiimet böötidh J bođiidet böötin J bohte

II. Bárahisstávvalsánit soptsestidh ’hállat’ entall totall flertall 1. p. 2. p. 3. p. Presens soptsestem soptsesth soptseste soptsestien soptsestidien soptsestægan soptsestibie soptsestidie soptsestieh Indikativ Preteritum soptsestih soptsestimen soptsestiden soptsestigan soptsestimh soptsestidh soptsestin Imperativ soptsesth sopstidien soptsestidie

II. Bárahisstávvalsánit dåeriedidh ’čuovvut’ ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. dåeredem dåeredh dåerede dåeriedien dåeriedidien dåeriedægan dåeriedibie dåeriedidie dåeriedieh ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. dåeriedim dåeriedih dåeriedimen dåeriediden dåeriedigan dåeriedimh dåeriedidh dåeriedin

lea- (sánis ii leat infinitiiva) ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. leam leah lean lidien lægan libie lidie leah ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. lim lih lij limen liden ligan limh lidh lin

Biehttalanhámit ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. Preseansa im båetieh ih båetieh ij båetieh ean båetieh idien båetieh eakan båetieh ibie båetieh idie båetieh eah båetieh ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. Preterihtta idtjim båetieh idtjih båetieh idtjimen båetieh idtjiden båetieh idtjigan båetieh idtjimh båetieh idtjidh båetieh idtjin båetieh Eará biehtalanhámit leat tjearoeh čiero, tjoehph čuohpa, guarkah ádde, vååjnh, göölh, dåeredh čuovo, leah leat (dušše preseansa). Dain hámiin lea seilon boares *-k -h-hámis-.

Lea-vearbba biehttalanhámit leat earenoamážat: ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. Preterihtta im lim ih lih ij lij ean limen idien liden eakan ligan ibie limh idie lidh eah lin

Biehttalanhámit Váldovearba lea biehttalanhámis: båetieh, guarkah jnv. Imperatiiva I ol. gl. ml. 1. p. 2 p. 3. p. aelliem aellieh aellies aellien aelleden ---aellebe aellede aellies Imperatiiva II ol. 1. p. 2 p. 3. p. gl. 1. p. 2 p. 3. p. ml. 1. p. 2 p. 3. p. ollem ollh olles ollen olleden --ollebe ollede olles

Konditionála ja potentiála Dán guovtti vuogis (modusis) leat duššefal loahpat báhcán. Konditionála-bázahasat leat lulimus lullisámegielas báhcán lea-vearbbas: Luvnem (dh. Luvlem) båateme, jus luvnem asteme. ’ Mun livččen boahtán jus livččen astan’. Potentiála-bázahusat leat: ledtjem ’leaččan’ lidtjim ’ležžen’ vööjnetje ’oinneš’.

Imperatiiva Miehtehámit ol. gl. ml. 2. p. båatieh 2. p. båeteden 2. p. båetede

Infinihttahámit Infinitiiva: båetedh, tjearodh, guarkedh, tjoehpedh, vååjnedh, gööledh, dåeriedith. Bárrastávvalvearbbaid infinitiivahámis dahká infinitiivageažus sierra stávvala nu ahte guovttestávvalverabbaid infintiivaheámis leat 3 stávvala: båe-te-dh (=”båe-te-deh”). Čállimis dat ii oidnu. Perfektum partisihppa: båateme, tjyöreme, guarkame, tjoehpeme, vååjneme, gööleme, dåeriedamma (lea- vearbba pp-hapmin adno orreme (<årrodh). Dáin hámiin lea seilon loahppavokála mii muđui lea jávkan buot eará sámegielain. Aktio (vearbasubstantiiva): båeteme, tjearome, guarkeme, tjoehpeme, vååjneme, gööleme. Mearkkaš ahte erohus båeteme (aktio) - båateme (perfektum partisihppa) lea duššefal vuosttaš stávvalis. Aktio essiiva: båetieminie, tjearoeminie, tjoehpeminie, guarkaminie, vååjneminie, gööleminie, dåredeminie. Maiddái dáin hámiin lea boares loahppavokála seilon. Vearbagenitiiva: båetien, tjearoen, tjoehpen, guarkan, vååjnen, göölen, dåereden. Dáin lea seilon boares -n-genitiivageažus.