slam Dnyasnda Bilim Genel bak l l Bat

İslam Dünyasında Bilim

Genel bakış l l Batı Roma İmparatorluğunun çöküşü Bilim merkezi İskenderiye’nin Müslümanların eline geçmesi (642) İslam topraklarının genişlemesi Sanskritçe ve Yunancadan Arapçaya çeviriler l l l Geometri, cebir ve trigonometri Astronomi Fizik Tıp ve biyoloji Coğrafya Mekanik

Genel bakış l l Fetihler neticesinde Bizanslılarla ve Perslerle karşılaşılmış ve kendilerinden önceki medeniyetlerin yarattığı eserlerden yararlanmak gerektiği inancı hakim olmuştur. Özellikle Abbasîler döneminde yoğun bir çeviri faaliyetine girişerek, bilim ve felsefe alanlarında atağa kalkmışlar ve önce var olan birikimi anlamaya ve daha sonra da geliştirmeye çalışmışlardır.

Genel bakış 4 l Yunanca'dan tercüme edilen eserler arasında: l l l Hipokrates'in Aforizmalar, Platon'un Devlet ve Kanun, Aristoteles'in Organon, Şiir Sanati, Oluş ve Bozuluş, Gök Olayları, Hayvanlar, Ruh, Eukleides'in Elementler, Ptolemaios'un Almagest, Coğrafya, Optik, Tetrabiblos, Galenos'un Canlı Hayvan Teşrihi, Ölü Hayvan Teşrihi, Organların Yararları, ilaçların Terkibi, Ruh Hastalıkları adlı eserleri ile birlikte diğer ünlülere ait birçok ilmî ve felsefî eser de bulunmaktadır.

Genel bakış l l l Hint bilimi de İslâm biliminin biçimlenmesinde etkili olmuştur. Brahmagupta'nın Siddhanta'sı aracılığıyla Hint astronomisini tanımışlar ve Ptolemaios'u keşfedinceye ve Arapçaya aktarıncaya kadar, araştırmalarını bu esere dayandırmışlardır. İslam dünyasında bilimsel çalışmaların yapıldığı üç temel kurum vardır: l l l Gözlem evleri: Astronomi Bilgelik evleri: Çeviriler Hastahaneler: Tıp, karantina ve ilaç

İslam dünyasında matematik Harezmi l Matematik ve astronomi alanında çalıştı, l En önemli eseri “Al Kitab Al Cabr Al l Mugabalah” (cebir konusundaki ilk bağımsız eser), Al Cabr kelimesi Latinceye algebra olarak çevrilerek bugünkü batının kullandığı halini almıştır,

Harezmi l Bilginin asıl kaynağının Allah olduğunu ve hakikati onun bileceğini savunmuştur, “ çemberin çevresini hesaplama bir yaklaşık hesaplamadır. Hiç kimse çemberin çevresi için mutlak doğruyu yansıtacak bir hesap veremez. Bizim bildiğimiz en iyi yöntem, çapı 22/7 ile çarpmaktır. En iyisini Allah bilir. ”

Harezmi l Bilinmeyen büyüklüğe → şey (x) l İkinci kuvvetine → mal (x 2) l Kareköküne → ced ( l Birim olarak dirhem sözcüğünü kullandı l Birinci ve ikinci derece denklemlerin çözümü üzerine çalıştı, l İkinci derece denklemlerin çözümü ve binom açılımı için geometrik hesabı kullandı l Birinci dereceden denklemleri, bilinmeyen yanlış bir değer vererek çözmüştür )

Harezmi l l Harezmi; x 2+ 10 x = 39 kökü ifade eden (x) denklemindeki bilinmeyenini şu metotla buluyordu: (X 2 + 10 x) ifadesini ihtiva edecek tarzda düzenlenen karenin alanı: (x+5)2 = x 2 + 10 x + 25 ve buradan x 2 + 10 x = 39 olduğundan (x+5)2 = 25 + 39 = 64 yazıyor ve sonuçta; (X+5)2 = 64 veya (x + 5) = 8 ve buradan da x=3'ü elde ediyordu. Burada (x'in kat sayısı olan 10 sayısının yanı sıra (5)e kök diyor ve kareyi tamamlamak için "kök"ün karesini sabit terim olarak yazıyordu. Bugün de aynı işlem "Kareye tamamlamak" olarak bilinmekte ve kullanılmaktadır. 5 x

Harezmi (a-b)2=a 2+b 2 -2 ab olduğunu gösteriniz a-b b a

Ömer Hayyam (1048 -1131) l l l Felsefe, şiir, matematik, fizik, astronomi Denklemlerle ilgili başarılı çalışmalar yaptı Denklemleri çoğunlukla geometrik metot kullanarak çözdü ve çözümlerini konikler üzerinden yaptı Öklid’in postulatları üzerine çalışmış ve Öklid dışı geometrinin kurulmasına öncülük etmiştir. Binom açılımını buldu. Binom teoremini ve bu açılımdaki katsayıları ( (a+b)n ) bulan ilk kişi olduğu düşünülmektedir. (Pascal üçgeni diye bildiğimiz şey aslında bir Hayyam üçgenidir )

Ömer Hayyam (1048 -1131) l Üçüncü derece denklemleri terim sayılarına göre tasnif etmiş ve her grubun çözüm yöntemini belirlemiştir(2 --x 3 --, 3 ve 4 terimli) l Selçuklu Sultanı Melikşah’ın isteği üzerinde Melikşah gözlemevinde diğer bilginler ile birlikte Celali takvimini hazırlamıştır (365, 2424 gün). Bu takvimin başlangıcı 15 Mart 1079 (9 Ramazan 471) Cuma olmuştur.

İslam Dünyasında Astronomi l l İslâm Dünyası'nda bilimsel faaliyetlerin gelişmesinde devrin devlet adamlarının ve bizzat halifelerin önemli rolü olmuştur. Bunlardan, örneğin Hârûn el-Reşid (775 -809) ve Memûn (Beyt el-Hikme) (813 - 833), bazı vezirler ve zengin aileler bilimsel faaliyetleri maddi ve manevi olarak desteklemişlerdir. Bunlardan Memûn 830 Bağdat’ta Bilgelik Evi (Beyt el-Hikme) adıyla çevirilerin yoğun olarak gerçekleştirildiği bilimsel bir akademi kurmuştur.

İslam Dünyasında Astronomi l Hem pratik (doğrudan gözleme dayanan) hem de kuramsal astronomi üzerine çalışmışlardır. l Yeni gözlem araç-gereç, teknik ve teknolojileri üretmişlerdir (trigonometri kullanılmıştır). l Aristo’yu takip ederek Dünya merkezli evren modeli üzerinde çalışmışlardır. l Ptolemaios’un dış merkezli ve çember merkezli sistemlerini kullanmışlardır. l İç içe geçmiş küreler sistemi de tartışılmıştır.

İslam Dünyasında Astronomi l Fergani l Gezegenlerin ve sabit yıldızların uzaklıklarını hacimlerini ve çaplarını hesaplamıştır l Astronominin esasları adlı eseri batı dünyasında büyük ilgi görmüştür

İslam Dünyasında Astronomi Battani l l l Rakka’da gözlemevi kurdu Trigonometrik fonksiyonları ilk kullanan kişidir, Presesyonun (devinme) yıllık değerini ve ekliptiğin eğimini hesapladı dünya ekseninin 27. 000 yılda bir tamamladığı 360 derecelik dönüş

İslam Dünyasında Astronomi Battani l Sinüs fonksiyonunun cetvelini hazırladı l Gözleme dayalı astronomiyle uğraştı, l Kuramsal bilgilerin gözlemlerle doğrulanması çabasındaydı, l Gelişmiş aletlerle ölçüm yaptığı için çalışmaları hassas ve tutarlı olmuştur

İslam Dünyasında Astronomi İbn el-Heysem l Ptolemaios (Batlamyus) un evren sistemini hem dinamik hem de matematik açıdan eleştirmiştir. Beyruni l Daha hassas ölçümler almak amacıyla yeni teknikler geliştirdi (verniye ilkesinin) l Yerin çevresini 42000 km olarak buldu ( ~40000 km)

İslam Dünyasında Astronomi Tusi l Yeni bir yer merkezli sistem önerisinde bulunmuştur l Tusi çifti olarak adlandırılan iki dairesel hareketten doğrusal hareketin oluştuğu sistemi geliştirmiştir

İslam Dünyasında Fizik İbn Sina l l l Havadaki hareketin nedeni hava değil nesneye aktarılan hareket etme isteği olarak tanımlamıştır Direnç yoksa hareket sürekli olur Momentum (kütle x hız)

İslam Dünyasında Fizik İbn el-Heysem l Optik alanında çığır açıcı çalışmalar yapmıştır l Görme l Yansıma-Kırılma l Gökkuşağı l Karanlık oda Kemalüddin el-Farisi l Gökkuşağının oluşumu

İslam Dünyasında Kimya l l Simyadan kimyaya Yapısal dönüşüm kuramı l l Bütün metaller kükürt-civa bileşimidir Az değerlilerden değerli metaller elde edilebilir İksir bulunumlaya çalışılmıştır Elementlerin tanınması ve tekniklerin geliştirilmesine büyük katkıları olmuştur

İslam Dünyasında Kimya Cabir ibn Hayyan l Hem simya hem de kimya ile ilgilenmiştir l Kuramsal ve deneysel çalışmalar yapmıştır l Civa-kükürt kuramı: cıvadan oluşum ve kükürt ile katılaşma l İksir: ölümsüz yaşam ve altın elde etme l Maddeler: ruhlar (ateşte uçan), metaller (çekiçle dövülebilen) ve cisimler (eriyen ve erimeyen) l Kimyasal bileşikler ve çözücüler üzerine çalışmıştır

İslam Dünyasında Kimya Cabir ibn Hayyan l İşlemler: buharlaştırma, damıtma, kireçlendirme l Element ve nicelik kullanma anlayışlarına katkıda bulunmuştur Zekeriya el-Razi l Atomcu anlayışı benimsemiştir l Maddelerin sınıflandırılması üzerine çalışmıştır: Mineraller ve bitkisel-hayvansal maddeler l İşlemler: Çözdürme, kristallendirme, süblimleşme

İslam Dünyasında Biyoloji ve Tıp Çalışmaları l Çalışmalar çoğunlukla Antik Yunandaki bilim adamlarının etkisi altında kalınarak yürütülmüştür l Bilimsel veriler dini bilgilerle desteklenmeye ya da dini bilgiler bilimsel verilerle doğrulanmaya çalışılmıştır

Cahiz l Kitab-el Hayvan (hayvanlar kitabı) en önemli eseridir. l Kitabın yazılış amacı, Allah’ın varlığını yaratılmışlardan örnekler vererek ispatlamaya çalışmıştır. l Canlı varlıklar hayvanlar ve bitkiler olarak ikiye, hayvanlar ise hareketlerine göre 4’e ayrmıştır: Yürüyenler, uçanlar, yüzenler ve sürünenler

Zehravi l Cerrah olması dolayısıyla, cerrahi alanda çalışmalar yapmıştır. l Hayvanlar üzerinde deneysel çalışmalar ve kadavra incelemeleri yapmıştır. l Çalışmalarıyla batı dünyasına da öncülk etmiştir.

İbn Baytar l İki önemli eseri vardır l 1. Hastalıklar ve tedavisi yöntemleri hakkında l 2. Mineraller ve hayvanlardan ilaç yapma hakkındadır.

İbn Nefis l Dönemin ünlü hekimlerindendir, l Küçük kan dolaşımını tam olarak tanımlamıştır. l Çalışmaları 2 yy. sonra batıda Servetus ve Colombus tarafından tekrar keşfedilmiştir.

İSLAM DÜNYASINDA COĞRAFYA l l İslam dünyasında coğrafya eserleri farklı özeliklerdedir 1. (yer bilimi) Yerin sureti tarzı eserler, (şehirler arası yolları, fiziki ve siyasi haritaları içerenler) l 2. kitab-el buldan tarzı eserler, (şehirlerden ve ülkelerden söz eden, harita içermeyenler) l 3. yollar ve memleketlerden bahseden eserler

İdrisi l l Dönemin en mükemmel dünya haritasını çizmiştir. Bu haritada yer yüzü 70 parçaya bölünerek her parçanın coğrafi özellikleri belirtilmiştir.

İSLAM DÜNYASINDA MEKANİK l l Farabi Hava ve boşluk üzerine çalışmalar yapmıştır, l l Hava içinde bulunduğu kabın şeklini alır, Cisimlerin boş bıraktığı bütün hacimleri her yöne doğru doldurur, Havanın hacmi basınçla ters orantılı olarak değişir Havası boşaltılmış bir şişe suya daldırıldığında suyu çeker (doğa boşluktan sakınır varsayımı)

Hazini l Denge, ölçme ve tartma aletleri geliştirme üzerinde çalışmıştır l 4, 5 kg de 0, 75 g lık farklı gösterebilen hassasiyetinde terazi yapmıştır

Cezeri l Hava, boşluk, denge ve hidrostatik konularında çalışarak pek çok araç yaptı, l Otomat yapımı üzerine çalıştı, l Fil su saatini icat etti

Ortaçağ Türk Dünyasında Bilim 1. İslam Öncesi Dönem 2. İslam Sonrası Dönem 35

İslam Öncesi Dönem l Hun Devleti l l l Göktürk Devleti l l Dokumacılık Oymacılık Boyama Ayna yapımı Mumyalamayı gerçekleştirdiler Orhun yazıtları 12 hayvanlı takvimini (her aya bir hayvan ismi) kullandılar Bitkileri hastalıkların tedavisinde kullandılar, Uygurlar l l l Yeni bir alfabe geliştirdiler Mimariyi geliştirdiler ve taş binalar yaptılar Demiri ve diğer madenleri kullandılar 36

İslam Sonrası Dönem l Müslüman Türklerin bilime en büyük katkı sağladıkları dönemdir l Bilimsel eserler Yunancadan Arapçaya hızla çevrildi (özellikle 9. ve 10. yy) 37

l Karahanlılar (İlk Müslüman Türk devleti) l l l Edip Ahmet Yükneki: Atabetü'l Hakayık (Gerçeklerin Eşiği) Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi ) Kaşgarlı Mahmud: Divânu Lügati't-Türk (Türk Dili Sözlüğü) Eserleri bu dönemde yazıldı 38

l Kaşgarlı Mahmut, bir Türk tarafından çizilmiş ilk dünya haritasını Divânu Lügati't-Türk’te yayınladı 39

Selçuklular Dönemi l l Türk bilim ve kültürünün Anadolu’ya yayılmasını sağladılar Eğitim öğretime büyük önem verdiler l l Gözlemevlerini kurdular l l l İlk medreseler: 1040 Nişabur, 1067 Nizamiye Medreselerini kurdular Ömer Hayyam-İsfahan Gözlemevi Nasürüiddin Tusi-Meraga Gözlemevi Uluğbey- Semerkand Gözlemevi (bu gözlemevinde yapılan gözlem ve araştırmalarla Uluğ Bey Zici adlı eser yazıldı) Tıp bilimine büyük katkılar sağladılar Simya ile ilgilendiler 40

Osmanlı Dönemi l l 14 ve 15. yy’lardan itibaren eğitime önem verilmeye başlandı ve bir çok medrese açıldı Ali Kuşçu l l l Dönemin en önemli matematikçisi Medreselerde matematik öğretiminin kurucusu Muhammediyye adlı eseri aritmetik ve arazi ölçümleri üzerine en çok okutulan kitap oldu 41

Osmanlı Dönemi l Takiyüddin Matematik ve özellikle trigonometriyle ilgilendi l Kopernik’in kullanmadığı sinüsü kullandı, sinüs teoremini, tanjant ve kotanjantı tanımladı ve ispatlarını yaptı l Optikle uğraştı, l Güneş saatleri ve mekanik saatleri tasarladı l 42

Takiyüddin 1575 te İstanbul gözlemevini kurdu, Avrupada Tyco Brahe’nin yaptığından daha fazla bilimsel gözlem yaptı ve güneş kuramı ortaya attı 43

Piri Reis l l Büyük Türk denizcisi, Üç önemli eseri vardır: Birinci Dünya Haritası; Harita GB Avrupa, Batı Afrika, GD ve orta Amerika kıyılarını göstermektedir, dağlar, denizler, kumlu sığ yerler, bölgelerin bitkisel ve hayvansal çeşitliliği yer almaktadır, 2. İkinci dünya Haritası; ilk haritanın eksik ve hatalı kısımları düzeltilmiştir, 3. Denizcilik kitabı; Akdeniz, Kızıldeniz, Hint okyanusu ve Çin deniziyle ilgili ayrıntılı bilgiler verilmiştir. 1. 44

Katip Çelebi l l Coğrafya ve tarih alanlarında eserler verdi En önemli eseri Cihannüma Cihânnümâ'da kırk adet renkli levha yer alıyor. Bunlardan 13'ü astronomi, kozmografya ve coğrafya ile ilgili. 27 tanesi ise haritalara ayrılmış. Haritalarda yerleşim birimlerinin Türkçe isimleri ya da Arapça yazılışları eksiksiz olarak belirtilmiş. Kitaptaki çizimlerden biri de pusulayı ve İstanbul'un manyetik sapmasını gösteriyor 45

l Osmanlı Döneminde kurulan iki önemli kurum: l 1. Darül-Fünun (1863) l l 1933 te İstanbul Üniversitesi oldu 2. Kandilli Gözlemevi (1867) l Kandilli rasathanesi olarak günümüzde varlığını sürdürüyor. . 46