SLAANA TOMOVI gostujui student u Gracu TOMOVI FILOZOFSKI

SLAĐANA TOMOVIĆ, gostujući student u Gracu TOMOVIĆ, FILOZOFSKI FAKULTET-NIKSIĆ ODSJEK ZA SRPSKI JEZIK I JUŽNOSLOVENSKE KNJIŽEVNOSTI ARHAIZMI (Archaismen) Proseminar zur Die lexikalischen zwischen dem Bosnischen/ Bosniakishen, Kroatischen und Serbischen WS 2007/2008 Prof. Dr. Branko Tosović

Uvod - AKTIVNA LEKSIKA uobičajene riječi razumljive svakom govorniku nemaju nijansu zastarjelosti

- PASIVNA LEKSIKA zastarjele riječi izašle iz opšte upotrebe nove riječi koje još nijesu ušle u opštu upotrebu

SLOŽEN PROCES NESTAJANJA RIJEČI: a) riječ iz aktivnog prelazi u pasivni riječnik b) postepeno se zaboravlja c) sasvim nestaje n

DVA RAZLOGA ZASTARIJEVANJA RIJEČI: a) nestaju pojave, predmeti i pojmovi koje one označavaju b) potiskuju ih i zamjenjuju druge riječi istog značenja n

PASIVNA LEKSIKA: a) arhaizmi b) istorizmi c) nekrotizmi d) knjiški leksemi n

ARHAIZMI n grč. archaỉos = star(inski), drevan U LINGVISTICI VIŠE ZNAČENJA: - zastarjele riječi i oblici koji pripadaju starom razdoblju (osjećaju se kao neobični i nesavremeni) n

- sva jezična sredstva (riječi, oblici, konstrukcije) koja su se upotrebljavala u prošlim razdobljima - sve starinske riječi koje se i danas upotrebljavaju

ARHAIZMI-RAZLIKA a) riječi u upotrebi u savremenom jeziku koje sve vise potiskuju savremeni sinonimi b) riječi već izašle iz upotrebe koje preuzimaju pisci iz starih knjiga c) zastarjele riječi iz perioda starijeg od onog u kome se upotrebljavaju

PODJELA ZAVISNO OD TOGA ŠTA JE ZASTARJELO a) izrazni b) sadržajni ili značenjski c) tvorbeni d) fonološki e) grafijski i ortografski -

IZRAZNI (izraz leksema je zastario pa se sadržaj izriče drugim izrazom) čislo → broj horugva → zastava polza → korist

SADRŽAJNI ILI ZNAČENJSKI (izrazu nekog leksema pridružuje se nov ili drugačiji sadržaj) lúka → livada podoknica → prozorska daska vrač → ljekar zabaviti → prigovoriti

TVORBENI (leksemi prelaze u pasivni leksik zbog tvorbenih elemenata) čarobija → čarobnica golić → golać kraljski → kraljevski ljepost → ljepota

FONOLOŠKI (u fonemskom sastavu izraza se ogleda starije fonološko stanje jezika) cesar → car sarce → srce

GRAFIJSKI I ORTOGRAFSKI (u savremenom jeziku iz stilskih razloga pimjenjuju se stara grafijska i pravopisna rješenja) “Oudi usrid luche nasa mlada plafca usduigla ie iidra voglna, smina i noua. ” (Oproštaj, Tin Ujević)

FUNKCIJA ARHAIZAMA U JEZIKU UMJETNIČKE KNJIŽEVNOSTI: - sredstva stilizacije - jezička karakteristika epohe (kontrast savremenog i starog jezičkog izraza) - vjerna i živa slika prošlosti n

- utisak uzvišenosti i svečanog tona obilježje autentičnosti u ironiji i parodiji (utisak nesavremenosti i efekat komičnog)

NAČIN ZASTARIJEVANJA LEKSEMA - polza → korist ARHAIZMI (unutarjezički faktori) = - kotar → regionalna oblast, 14 -20 v. (izvanjezički faktori) = ISTORIZMI

ISTORIZMI - pojave kojih više nema u savremenom životu - izumrle riječi zamijenjene novim, savremenim - nemaju sinonima

- titule, zvanja i službe barun, kmet, grof. . . - društvene ustanove vlastelinstvo, sudilište, banovina. . . - novčane jedinice banica, filir, škuda, perper. . .

- djelovi odjeće krinolina, surka. . . - vojni nazivi musketa, ostraguša, ulaner. . .

KARAKTERISTIKE a) b) c) riječi izašle iz upotrebe (iščezli pojmovi i pojave njima označeni) jedini nazivi za iščezle pojave upotreba strogo motivisana (pasivna leksika)

d) termini u nauci e) stručna i istorijska literatura (naučni i književnoumjetnički stil) f) daleke i bliže epohe g) kada se govori o nečemu iz prošlosti

FUNKCIJA ISTORIZAMA n - U JEZIKU UMJETNIČKE KNJIŽEVNOSTI: obično neutralni jezička karakteristika rezultat nominativne funkcije

- (privid) istorijske vjerodostojnosti - stvaranje komičnog efekta i „visokog stila“ - uslov: da se ne upotrebljavaju u onom periodu u kome su postojali pojmovi njima označeni

RAZLIKE ARHAIZMI starinski oblici koji i danas postoje u jeziku - imaju sinonime u savremenom jeziku - ISTORIZMI pojave kojih više nema u savremenom jeziku - obično nemaju sinonime u savremenom jeziku -

RAZLIKE ARHAIZMI mogu se vratiti u aktivnu leksiku - sredstva stilizacije - ISTORIZMI ne mogu se vratiti u aktivnu leksiku - nijesu sredstva stilizacije -

NEKROTIZMI - dio pasivne leksike grč. nekros = mrtav karakteristike određenih pisaca, leksikografa i književnikada nisu postali dio aktivne leksike

ljesit – drven (B. Karnarutić, 16. v. ) cakljiv – sjajan (J. Kavanjin) bugljar – rukovet (I. Belostenac) bojan – strašan (J. Stulija, poč. 19. v. ) množba – množenje (B. Šulek, 19. v. )

KNJIŠKE LEKSEME - u knjigama i rječnicima uglavnom rezultat purističkih tendencija brodokršje – brodolom drvar – stolar groboder – grobar

- kamenarnica – kamenolom - kruhopekarstvo – pekara mirisnica – parfimerija nadgrobnica – epitaf

- AKTIVNA LEKSIKA - LEKSIKA „NA PRELAZU“ - PASIVNA LEKSIKA

ZASTARJELE RIJEČI - ili zastarjelice leksika „na prelazu“ sve rjeđe u savremenom jeziku u jeziku starijeg naraštaja beriva, ferije, fiskultura, gombaliste, koristovati

LITERATURA 1. 2. 3. 4. Jasna Melvinger, Leksikologija, Pedagoški fakultet sveučilišta u Osijeku, 1984. Branko Tošović, Istorizmi i jezička stilizacija, Zbornik Matice srpske za slavistiku, 1984. Rikard Simeon, Enciklopedijski rječnik lingvističkog nazivlja I, 1984. Anika Krstić, Osnovni leksikon književnih termina, Vajat, Beograd, 1998.