Ses Olaylar Dr r yesi Mediha MANGIR Ses

Ses Olayları Dr. Öğr. Üyesi Mediha MANGIR

Ses Olayları • Dil sesleri; anlamlı ve görevli kelimelerde düşme, türeme, yer değiştirme biçiminde bazı değişimlere uğrayabilirler. Ses Olaylarının Sebepleri • Ses değişmelerinin nedenlerini açıklamak dilciliğin en güç konularından biridir ve tam olarak çözülmüş değildir.

• En az çaba etkisi: Dildeki seslerin söylenişinde mümkün oldukça az enerji harcama eğilimine “en az çaba yasası” denmektedir. • Söyleyiş zorluğu: Bazı seslerin yana söylenmeleri zordur. Bu zorluk, çeşitli ses olaylarıyla telafi edilir: ufak+cık>ufacık, küçük+cük>küçücük

• Dil seslerinin özellikleri: Dildeki bazı sesler, çeşitli ses olaylarını tetikleyecek niteliklere sahiptir. • /ç/, /n/, /ş/, /y/ gibi ünsüzler inceltici (yaşıl>yeşil, bıç->biç-, ana>anne); • /b/, /m/, /p/, /f/, /v/ ünsüzleri yuvarlaklaştırıcı (avıç˃avuç, çamır˃çamur, Ar. hamir>hamur); • /y/ ünsüzü de daraltıcı anlayor>anlıyor) bir etkiye sahiptir. • /ı/ sesi de Türkçenin en zayıf ünlüsü olduğundan /i/ sesine dönüşme (ınan->inan-) eğilimi taşır.

• Seslerin birbirine etkisi Bazı dil sesleri birbirine etki ederek aralarında bir benzeşme oluşturur. • anbar>ambar • penbe>pembe • • Vurgu: Vurgusuz orta hece ünlüsü düşme eğilimi gösterir. tasarıla->tasarlabesileme>besleme yalınız>yalnız

• Zayıf ya da söylenişi zor sesler: /h/, /y/, /r/ ve /ğ/ gibi sesler düşme eğilimi taşır: • bakıyor>bakıyo • postahane>postane • daha>da: • yağmur>ya: mur • şöyle>şö: le

1. Benzeşme (asimilasyon): Çıkış yeri ve biçimi bakımından ünlü ve ünsüz seslerin birbirine benzemesidir. Ünlü uyumları (müdi: r>müdür, ya: re>yara, sübaşı ˃subaşı, içkur˃uçkur) birer benzeşmedir. • Aynı şekilde ünsüzler arasında da benzeşme olur. • Ar. tesbit>tespit (ilerleyici benzeşme) • Far. penbe>pembe (gerileyici benzeşme) benin >benim(ilgi eki • Far. anbar>ambar biz-in>bizim • Far. perşenbe>Perşembe sen-in araba-n • Far. canbaz>cambaz • Far. tenbel (Far. )>tembel

• • • Konuşma dilinde bunlar>bunnar gelmezse>gelmesse anlamak>annamak şemsiye˃şemşiye

• Karşılıklı benzeşme. Seslerden her birinin diğerini etkilediği benzeşmedir: • O+ bir˃öbür : öbir (gerileyici benzeşme) öbür (ilerleyici) • bu ile˃böyle • şu ile˃şöyle • o ile˃öyle

2. İncelme / kalınlaşma (Öndamaksılaşma/artdamaksılaşma): Bir kelimedeki kalın ünlünün çeşitli nedenlerle ince ünlüye; ince ünlünün de kalın ünlüye dönüşmesidir. Türk dilinin tarihî dönemlerinde bu ses olayını çeşitli kelimelerde görmek mümkündür. • yaşıl>yeşil yana>yine kanı>hani • alma˃elma uca˃yüce şış-˃şiş- • isig>ısı idisiz>ıssız • ben+ge>baŋa Teŋri>Tanrı sen+ge>saŋa

3. Tonlulaşma (sedalılaşma, ötümlüleşme): Sonunda süreksiztonsuz ünsüz (p, ç, t, k) bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman sonlarındaki süreksiz-tonsuz ünsüzler tonlulaşarak “b, c, d, g/ğ” olur. • • ilaç+ı>ilacı hesap+ı>hesabı git-en>giden balık+a>balığa k>g tonlulaşma g>ğ yumuşama/sızıcılaşma çok+al->çoğaltat-(ı)yor>tadıyor dip+i>dibi renk+i>rengi k>g tonlulaşma •

• * Tek heceli kelimelerin bir kısmı bu kurala uymaz: • iç-i→içi seç-enek→seçenek • sat-ıl-→satıl- bak-ıcı→bakıcı • iç-ecek→içecek ot, et, süt, tek, saç, maç, ilk… • ET GT tag > dağ tıl > dil köz > göz

• *Tonsuz ünsüzle biten alıntı kelimeler genellikle bu kurala uymaz. • devlet+i>devleti • millet+e>millete • hukuk+(u)n>hukukun • *Özel isimlerdeyse söyleyişte tonlulaşma olsa bile yazıda gösterilmez. • Mahmut’u, Ahmet’i, Sinop’a…. • *“-t” eki ile türetilmiş bazı yeni kelimelerde tonlulaşma olmamaktadır: taşıtı, konuta… •

• 4. Tonsuzlaşma (sedasızlaşma, ötümsüzleşme) • Sonunda “tonsuz” (titreşimsiz) ünsüz (ç, f, h, k, p, s, ş, t) bulunan kelimeler “c, d, g” yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki “tonlu” ünsüzler tonsuzlaşarak “ç, t, k” olur. (ET) • Eski Türkçe’de eklerin tek biçimli (tonlu)oldukları bilgisinden hareketle bunu söyleriz. Eş zamanlı olarak ünsüz benzeşmesi olayından ibarettir. (ev-den, insan-ca, dal-gın)

• balık+dan>balıktan çocuk+ca>çocukça 1983’te, 1975’te • bas+gın>baskın git+di>gitti • aş+cı>aşçı Türk+ce>Türkçe • kes+gin>keskin çalış+gan>çalışkan * Bazı birleşik kelimelerde tonsuzlaşma olmaz: dörtgen, beşgen…

ET GT barmak > parmak bış- > pişbastırma > pastırma Alıntılarda ötümsüzleşme, dest-gâh > tezgah kitab > kitap redd > ret tıbb > tıp ilac > ilaç

5. Ünsüz Türemesi: Bazı kelimelerin asıl biçiminde bulunmayan bir ünsüzün, çeşitli nedenlerle sonradan ortaya çıkmasına denir. • E. T. ur->vur • E. T. ut->yut*İki ünlü arasındaki yardımcı ses • bakma-an>bakmayan, gemi+e>gemiye *Alıntı kelimelerde: mai>mavi, zaif>zayıf, piano>piyano * /h/ ve /y/ türemesi: (Ünsüz ilişmesi /protez) elbet>helbet, ayva>havya, ırak>yırak İncü > yinçü

*Bazı alıntı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek veya kelime aldıkları zaman asıllarındaki çift ünsüz ortaya çıkar. • His et->hisset-, af et-> affet, red et->reddet-, hak+ı>hakkı, sır+ı>sırrı, hat+ı>hattı

6. Ünlü Türemesi: İki ya da daha fazla ünsüz arasında bir ünlünün türemesidir. Özellikle alıntı kelimelerde görülen bir ses olayıdır. *Ayrıca Türkçedeki bağlantı ünlüsü (yardımcı ünlü) de ünlü türemesi olayı olarak betimlenir. (ı/i/u/ü) kalem-i-m, koş-u-yor (Araba-m oku-yor) • bir+cik>biricik az+cık>azıcık genç+cik>gencecik • dar+cık>daracık

• scarpino>iskarpin club>kulüp station > istasyon • fikr>fikir ilm>ilim akl > akıl cebr >cebir resm>resim *Ağızlarda /l/ ve /r/ ile başlayan kelimelerin başında da ünlü türemesi olmaktadır. • limon>ilimon • leğen>ileğen • Recep>irecep (Rum>Urum, ramazan>ıramazan) * Bazı pekiştirme kelimelerinde de ünlü türemesi görülmektedir. • yalnız>yapayalnız, gündüz>güpegündüz, sağlam˃sapasağlam •

7. Ünsüz Düşmesi: Kelimenin başında, içinde ya da sonundaki ünsüzlerden birinin düşmesidir. • • • E. T. bol->ol. E. T. emgek>emek E. T. kel-tür->getir. E. T. ol-tur->otur. E. T. yal-gan>yalan E. T. iç-gerü>içeri E. T. sarıg>sarı E. T. tirig>diri E. T. elig > ellü > elli

• *İki patlayıcı ünsüz soluğu zorladığından kolay şekilde sesi dışarı çıkarabilmek için patlayıcı ünsüzden biri düşer. • ufak+cık>ufacık • çabuk+cak>çabucak • yumuşak+cık>yumuşacık • alçak+cık >alçacık • büyük+cek > büyücek • *Sonunda “-k” ünsüzü bulunan bazı kelimeler “–l”, “-l. A” eki aldığı zaman sonlarındaki /k/ ünsüzü düşer: • seyrek-l→seyrel-, alçak-l→alçal-, yüksek-l→yüksel-, ufakla→ufala-, ufak-l- →ufal-

8. Ünlü Düşmesi: Kelimenin başında, içinde ya da sonundaki ünlülerden birinin kaybolması olayıdır. • Orta hece ünlüsünün vurgusuz olmasına bağlı olarak birden fazla heceli bazı kelimeler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında orta hecede bulunan dar ünlüler düşer. • Türkçe kelimelerde (açık hece + kapalı /dar ünlülü hece) • burun+u>burnu ağız+ı>ağzı boyun+u>boynu oğul>oğlu • omuz+u>omzu omuzu alın>alnı beniz>benzi • yalın+(ı)z>yalnız karın> karnı

*Alıntılarda • fikir>fikri zikir>zikri hüküm>hükmü • akıl> aklı resim > resmi *Fiil tabanlarında • yanıl+(ı)ş>yanlış kıvır-(ı)m>kıvrım kavuş+ak>kavşak • çevir-e >çevre ayır-(ı)l->ayrıl- devir-(i)l->devril • sıyır-(ı)l->sıyrıl- devir-e>devre çağır- > çağrı • bükül- > büklüm sıyır- > sıyrık

• *et-, ol- gibi yardımcı fiillerle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir. • sabır et->sabret- kayıp ol->kaybol- emir et->emret • kahır ol->kahrol- hapis et->hapset • * “+l. A”, “+A” ve “+l. Ik” gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir. • koku+la->kokla- yumurta+la->yumurtla • sızı+la->sızla- oyun+a->oyna • ileri+le->ilerle- diri+lik>dirlik • içeri+le-> içerle-

• *Bazı durumlar da iki ünlü yana gelmediği hâlde ünlü düşmesi görünür. Bu olaya “ünlü aşınması” denir. (Konuşma dilinde) • nere+de>nerde ora+dan>ordan • bura+da>burada dışarı+da>dışarıda içeri+de>içerde • *Ek fiil olan “i-“, isimlere geldiğinde ya da basit zamanlı fiillerle birleşik zamanlı fiil kurarken düşebilir. • okumuş i-di>okumuştu gelir i-se>gelirse • güzel imiş>güzelmiş iyi i-di>iyi-y-di

9. Ünlü Daralması / Genişlemesi: Geniş ünlülerin dar; dar ünlülerin geniş ünlü hâline gelmesidir. • gel-me-yor>gelmiyor kapa-yor>kapıyor de-yor>diyor • ye-y-ecek>yiyecek ne-y-e>niye de-y-e>diye • E. T. közel>güzel • E. T. taş>dış • ET. yörü- > yürü- • E. T. buz->boz • E. T. suk->sok- Genişleme • E. T. ıgaç>ağaç

10. Hece kaynaşması (kontraksiyon): Bir kelimedeki ünlülerden birinin ya da bu ünlülerin yanındaki /y/, /ğ/, /h/ ünsüzlerinin kaybolması neticesinde yana bulunan iki ünlünün kaynaşarak tek ünlü hâline gelmesi veya yana bulunan iki sözden birincisinin son sesi ile ikincisinin ön sesinin birleşip kaynaşması olayıdır. • pek+iyi>pekiy>peki posta+hane>postane • ağa+bey>abi pazar+ertesi>pazartesi • sekiz on˃seksen dokuz on˃doksan • ay oğul˃ayol

• * Ünlü birleşmeleri de hece kaynaşmasına benzer. Ünlüyle biten bir kelime ünlü ile başlayan bir ek aldığında ya da kelime ile birleştiğinde, ilk kelimenin son ünlüsü ya da ikinci kelimenin ilk ünlüsünden biri düşer. • ne ara>nere bu ara˃bura ne asıl>nasıl ne için>niçin • kahve+altı>kahvaltı • sütlü aş>sütlaç (güllü aş˃güllaç, bulama aş>bulamaç) • cuma+ertesi˃Cumartesi ne eylersin˃neylersin bu+ile > böyle Manası hakim olan kelime diğerini kendisine o+ ile > öyle benzetir. Buna ENKLİZ denir.

11. Göçüşme (yer değiştirme, metatez): Bir kelime içindeki seslerin yer değiştirmesi olayıdır. /l/, /p/, /r/ ünsüzlerinin birlikte bulunduğu kelimelerde bu olaya konuşma dilinde (ağızlarda) daha sık rastlanır. • kirpik>kiprik toprak>torpak yalnız>yanlız • yanlış>yalnış kibrit>kirbit ekşi>eşki • lanet>nalet (uzak yer değiştirme) • karyola˃kayrola köprü > köprü memleket > melmeket

• 12. Aykırılaşma (benzeşmezlik, başkalaşma): Oluşum noktası aynı ya da ikiz ünsüz olan ve yana bulunan iki ünsüzden birinin değişmesi, birbirinden uzaklaşması olayıdır (ağızlarda daha çok görülür). • Ar. attar>aktar • tepme>tekme • aşçı>ahçı • battaniye˃batdaniye

• 13. Hece Düşmesi (Haploloji): Birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesi olayıdır. • E. T. yorı-r>-yor • E. T. turur>durur>+DIr, +DUr • kilitle->kitle • toplayayım>toplayım (konuşmada)

• 14. İkizleşme: Kelime kökündeki bir sesin yana iki kez yer alması olayıdır, daha çok konuşma diline özgüdür. • eşek>eşşek • yedi>yeddi (sekiz>sekkiz, dokuz>dokkuz) • aşağı>aşsağı • *“anne, ” “ıssız”, “elli” kelimelerinin dışında Türkçe kökenli hiçbir kelimenin kökünde ikiz ünsüz yoktur. • idi+siz>ıssız • ana>anne • elig>elli

15. Dudaksıllaşma: Yuvarlak ünlülerin komşuluğundaki geniz n’si, yine bir geniz ünsüzü aynı zamanda dudak ünsüzü olan m’ye değişir. Konşu> komşu (< kon- (u)ş- u) Tonuz > domuz Könlek > gömlek Onurka > omurga Konur al > kumral