SES BLGS nsanlar arasnda iletiim kurmay salayan insanlarn
SES BİLGİSİ
İnsanlar arasında iletişim kurmayı sağlayan, insanların duygu, düşünce ve isteklerini anlatmak amacıyla kullandıkları işaretlere dil denir. Söylenebilen ve işitilebilen en basit dil birimine ses denir. Sesleri yazıda göstermeye yarayan işaretlere de harf denir. ÜNLÜLER Dilimizdeki harfler sesli ( ünlü ), sessiz ( ünsüz ) olmak üzere ikiye ayrılır. Ünlü harfler çıkışları sırasında dilin, dudakların ve ağzın durumuna göre gruplandırılır. DÜZ GENİŞ DAR KALIN a ı İNCE e i YUVARLAK GENİŞ DAR o u ö ü
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Sesli harflerin kalınlık – incelik bakımından uyumudur. Bu uyuma göre bir sözcüğün ilk hecesindeki sesli harf kalınsa ondan sonra gelen sesli harf de kalın; ince ise ondan sonraki sesli harf de ince olmalıdır. KALIN İNCE a e ı i o ö öğretmenler sanatçı sonsuzluk i i k k k Büyük ünlü uyumuna uyar öykücüler iskeleden oyuncu i i i i k k k Büyük ünlü uyumuna uyar u ü
kalemlik k i i mahalle k k i Büyük ünlü uyumuna uymaz gerdanlık i k k kitapçı i k k Büyük ünlü uyumuna uymaz tarihimiz ki i i dünya i k Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Özellikler: 1 - Aslı Türkçe olup zamanla ses değişikliğine uğrayan bazı sözcükler büyük ünlü uyumuna aykırı olabilir. elma ( alma ) hangi ( kangı ) ateş ( ataş ) anne ( ana ) kardeş ( karındaş ) kale ( kal’a)
2 - Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. tek baş Türk al ilk ev çok dört az film sert ben ak gül… 3 - Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. gecekondu denizaltı çekyat sabretmek hanımeli Çanakkale Kadıköy yazabilmek 4 - Türkçede eklerin sahip oldukları ünlü harfler, eklendikleri sözcüğün son ünlüsüne uyar. Bu özellik büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler için de geçerlidir. dünya – lar Kibar – lık babam – lar çiçek – çi ince – lik oku – muş
5 - Türkçede tek şekilli yani sadece kalın ya da sadece ince olarak kullanılan ekler, bazen büyük ünlü uyumunu bozabilir. Ek -ki -ken -yor -gil -mtırak -daş -leyin Uymaz akşamki koşarken geliyor amcamgil yeşilimtırak gönüldaş sabahleyin Uyar bendeki severken kalıyor teyzemgil sarımtırak vatandaş geceleyin
( 1998 –DPY ) Aşağıdakilerin hangisinde büyük sesli uyumu kuralına uymayan bir kelime vardır? A) Sabahtan beridir ince bir yağmur B) Yağıyor soğuk bir sesle karışık C) Kafesler kapanmış, sokaklar çamur D) Dışarda ne bir ses, ne de bir ışık
ÜNLÜ ( ORTA HECE ) DÜŞMESİ Kimi iki heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlünün düşmesine ünlü düşmesi denir. Değişik şekillerde ünlü düşmesi olabilir 1 - Vücutla ilgili terimlerde görülebilir: alın ı – alnı burun u – burnu boyun u – boynu ağız ı – ağzı 2 -Yapım eki alan bazı sözcüklerde görülebilir: yanıl – ış - yanlış ayır- ım - ayrım sıyır- ık - sıyrık sarı – ar - sarar-
3 - Arapçadan dilimize girmiş bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya “etmek, olmak, eylemek” gibi yardımcı fiillerle birleştiklerinde görülebilir: akıl – ı - aklı sabır + etmek – sabretmek kahır + olmak – kahrolmak seyir + etmek – seyretmek 4 - Bazı sözcükler birleşirken iki sözcüğün arasında kalan hece veya ünlü düşebilir: kayın + ana – kaynana sütlü + aş – sütlaç ne + için – niçin cuma + ertesi – cumartesi 5 - Konuşma dilinde veya şiirde vezin gereği düşme görülebilir: ne + oldu – n’oldu karacaoğlan – karac’oğlan ne + ettin – n’ettin
( 2006 – DPY ) “İki heceli bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında, ikinci hecedeki ünlü düşer. ” Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala uyulmamıştır? A) Şehrimizde olağanüstü bir kış oldu. B) Ağızdan ağıza ilginç bir haber yayıldı. C) Herkesin zihninde güzel günler canlandı. D) Hep birlikte nehri gezmeye gittiler.
ÜNLÜ DARALMASI Son hecesinde “-a, -e” düz-geniş ünlüleri bulunan bir sözcük “yor” ekini aldığında “-a, -e” ünlüleri daralarak “-ı, -i, -u, -ü”ye dönüşmesine ünlü daralması denir. bekle – yor anla – yor sevme – yor söyle – yor kokla – yor - bekliyor anlıyor sevmiyor söylüyor kokluyor de – yor ye – yor sakla – yor görme – yor ütüle – yor - diyor yiyor saklıyor görmüyor ütülüyor
ÜNLÜ TÜREMESİ Tek heceli bazı sözcüklere küçültme eki getirildiğinde ünlü türemesi oluşur. az – cık bir – cik genç – cik dar – cık gül – cük - azıcık biricik gencecik daracık gülücük Pekiştirilmiş sözcüklerde de görülebilir: sağlam yalnız gündüz - sapasağlam yapayalnız güpegündüz
ÜNSÜZLER Ses yolundan engele uğrayarak çıkan 21 sestir. Ünsüzler söyleyiş özelliklerine göre gruplara ayrılır: SERT YUMUŞAK SÜREKSİZ p , ç , t, k b, c, d, g SÜREKLİ f, h, s, ş ğ, j, l, m, n, r, v , y, z ÜNSÜZ YUMUŞAMASI Süreksiz sert sessizle ( p, ç, t, k) biten kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde süreksiz sert sessizler ( p – b , ç – c, t – d , k – g ğ) yumuşar. Buna ünsüz yumuşaması denir. dolap – dolabı ağaç – ağacı kağıt – kağıdı çiçek – çiçeği renk – rengi p–b ç–c t –d k–ğ k–g
grup araç yiğit tarak ahenk – grubu – aracı – yiğidi – tarağı – ahengi p–b ç–c t –d k–ğ k–g Ünsüz Yumuşamasıyla İlgili Bazı Özellikler: 1 - Tek heceli bazı sözcüklerde yumuşama olmaz. saç – ı tek – i - saçı teki sap – ı süt – ü - sapı sütü 2 - Yabancı kökenli sözcüklerin bazıları yumuşamaz. saat – i - saati cumhuriyet – e - cumhuriyete hukuk – u millet – i - hukuku - milleti 3 - Özel isimlerde yumuşama yazıda gösterilmez. Ufuk – u Zonguldak – a - Ufuk’u Zonguldak’a Sinop – u Ahmet – i - Sinop’u Ahmet’i
( 2004 – DPY ) Aşağıdaki sözcüklerden hangisi ünlüyle başlayan bir ek alırsa, sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşar? A) Sanat B) Sınıf C) Nefes D) Bardak
ÜNSÜZ BENZEŞMESİ ( SERTLEŞMESİ ) Sert ünsüzle biten ( f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten sözcüklere “c, d, g” yumuşak ünsüzüyle başlayan bir ek getirildiğinde “c, d, g” yumuşak ünsüzleri sertleşerek “ç, t, k” olur. Buna ünsüz benzeşmesi denir. FıSTıKÇı Şa. Ha. P’tan sonra yine FıSTıKÇı Şa. Ha. P gelir. ayak – da as – gı millet – ce - 1923 – de 13: 45 – de değiş – gen - ayakta askı milletçe diş – den bas – gın süt – cü - 1923’te 13: 45’te değişken dost – ca raf – dan sonuç – da - dişten baskın sütçü dostça raftan sonuçta
( 2002 – DPY ) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sert ünsüzlerin benzeşmesini örnekleyen bir sözcük yoktur? A) Sütçünün oğlu bugün geç kaldı. B) Saat üçten sonra çarşıda buluşacağız. C) Pencereden bakarken onun geldiğini gördü. D) Bu çocuğun eli iş yapmaya yatkın.
ÜNSÜZ DÜŞMESİ Türeme ve birleşme sırasında sözcükler ünsüz kaybına uğrayabilir. Buna ünsüz düşmesi denir. sıcak – cık minik – cik ufak – cık alçak – cık küçük – cük - sıcacık minicik ufacık alçacık küçücük yüksek – l küçük – l üst- teğmen ast – teğmen - yükselmek küçülmek üsteğmen asteğmen
ÜNSÜZ TÜREMESİ Bazı tek heceli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya ünlü ile başlayan bir sözcükle birleştiklerinde bunların sonundaki ünsüzler ikizleşir. Buna ünsüz türemesi denir. hak – ımız şık – ı af + etmek hal + olmak - hakkımız şıkkı affetmek hallolmak hal + etmek red – etmek his + etmek zan + etmek - halletmek reddetmek hissetmek zannetmek
KAYNAŞTIRMA Türkçe sözcüklerde iki ünlü yana gelmez. Bu nedenle ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde iki ünlü arasına “y, s, ş, n” ünsüzlerinden biri getirilir. Bu seslere kaynaştırma harfleri denir. masa – a su – u tepe – e oku – acak başla – an - masaya suyu tepeye okuyacak başlayan yedi – er iki – er altı – ar elli – er yirmi – er - yedişer ikişer altışar ellişer yirmişer kapı – ı anne – i kedi – i okuma – ı anlama – ı o–u kardeşi – e gözü – e aklı – a gönlü – ü - kapısı annesi kedisi okuması anlaması onu kardeşine gözüne aklına gönlünü
( 2000 – DPY ) Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde kaynaştırma sesi yoktur? A) Ütüyü B) Bacası C) Kapının D) Kardeşi
ULAMA Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde ünsüzün ünlüye bağlanarak okunmasına ulama denir. Arap atı gibi o da sonradan açılır. Sönmeden yurdunun üstünde tüten en son ocak. Bir ay sonra buluşmak üzere ayrıldılar. Yiğitlere serdar oldu Genç Osman. Vezirlik isterse üç tuğ vereyim. NOT: Noktalama işaretleri ulamayı engeller. Artık, onu savunma. Annem, önce derslerine çalış, dedi.
( 2002 – DPY ) Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde ulama vardır? A) Birkaç günde dağın zirvesine ulaştık. B) Dostlarınıza gereğinden fazla güvenmeyiniz. C) Türk Edebiyatı dergisini zevkle okuyorum. D) Gemi fırtınası beşik gibi sallanıyor.
VURGU Bir sözcükte bir hecenin; bir cümlede ise bir sözcüğün diğerlerine göre daha kuvvetli ve baskılı okunmasına vurgu denir. İki çeşit vurgu vardır: SÖZCÜK VURGUSU 1 - Türkçe kelimelerde vurgu genellikle son hecededir. Tek heceli sözcüklerde ise vurgu olmaz. küçük, yumurta, defter, baba 2 - Pekiştirilmiş sözcüklerde, ünlemlerde, hitaplarda, iki heceli yer adlarında vurgu ilk hecededir. bembeyaz, kıpkırmızı, eyvah, arkadaş , Bursa 3 - Olumsuzluk eki “-ma, -me” ve soru edatı “mı, mi, mu, mü” vurguyu kendinden önceyi heceye atar. okuma, anlatma, geldin mi, uyudu mu ?
CÜMLE VURGUSU Cümlede vurgu yüklemden önceki kelimenin üzerindedir. Öğretmen seni okulda çok aradı. yüklem Ailemle tatile yarın gideceğiz. yüklem Anne, Ahmet gelmiş. yüklem Onu bu saatlerde evde bulamazsın. yüklem Uzun yıllardır öğretmenimi görmedim. yüklem
Kavakların doruğuna bakarken Beni sarhoş eder o genişlik Düşünün aylardan nisan Sabah kalkıp bakıyorsunuz Ortalık günlük güneşlik T. Apaydın ( 2006 - DPY ) Bu dizelerde aşağıdakilerden hangisi yoktur? A) Büyük ünlü ( kalınlık-incelik) uyumuna uymayan sözcük B) Ulama C) Ünsüz benzeşmesi D) Sert ünsüz yumuşaması
YANLIŞ
TEBRİKLER
SBS'DE BAŞARILAR
- Slides: 29