SES BLGS CEML ZGR LKRETM OKULU DYARBAKIR Z

SES BİLGİSİ CEMİL ÖZGÜR İLKÖĞRETİM OKULU DİYARBAKIR Z. AYCAN TUNCER

SES NEDİR? Ciğerlerinden gelen havanın ses yoluyla yaptığı titreşime SES denir. Ses bir dilin parçalanmayan en küçük birimidir. HARF: Sesleri yazıda göstermeye yarayan işaretlere denir. ALFABE: Bir dilin seslerini gösteren belirli bir sıraya göre dizilmiş belli sayıdaki harflerin hepsine denir. ALFABETİK SIRA: Dilimizdeki harflerin alfabemizdeki değişmeyen sırasına denir. A-B-C-Ç-D-E-F-G-Ğ-H-I-İ-J-K-L-M-N-O-Ö-P-R-S-Ş-T-U-Ü-VY-Z. Z. AYCAN TUNCER

ÜNLÜLER n Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan çıkan harflerdir. Tek başlarına okunabilirler. Her hecede mutlaka bir ünlü vardır. ÜNLÜLERİN ÖZELLİKLERİ DİLİN ALDIĞI DURUMA GÖRE ÜNLÜLER: KALIN ÜNLÜLER: a, ı, o, u İNCE ÜNLÜLER: e, i, ö, ü DUDAKLARIN ŞEKLİNE GÖRE ÜNLÜLER: Düz Ünlüler : a, e, ı, i Yuvarlak Ünlüler : o, ö, u, ü Z. AYCAN TUNCER ÇENENİN ŞEKLİİNE GÖRE ÜNLÜLER: Geniş Ünlüler: a, e, o, ö Dar Ünlüler: ı, i, u, ü

GENİŞ DAR ÜNLÜLER TABLOSU KALIN İNCE DÜZ a e ı i YUVARLAK o ö u ü Z. AYCAN TUNCER

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık – İncelik Uyumu) n n Türkçe sözcüklerin ilk hecesi kalın sesli harfle başlarsa , ondan sonraki harflerde kalın olur. Sözcüğün ilk hecesi ince sesli harfle başlarsa ondan sonraki harflerde ince olur. Sözcükler arasındaki bu uyuma büyük ünlü uyumu denir. ÖRNEKLER: S e p e t ç i ince sesli ile başlayıp devam etmiş büyük ünlü uyumuna uyar. K a r p u z kalın sesli ile başlayıp devam etmiş büyük ünlü uyumuna uyar Z. AYCAN TUNCER

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI DURUMLAR n n n n n 1 - Dilimize yabancı dillerden girmiş sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örnek: jale , trafik, taksi, sinema …. eli 2 - Birleşik sözcüklerde aranmaz. 3 - Tek heceli sözcüklerde aranmaz. 4 - Sözcüklerin sonuna gelen ‘-ki, -yor, -leyin, -ken, -(i)mtrak, daş … gibi’ ekler büyük ünlü uyumunu bozar. Ör: yazınki , geliyor , meslektaş, koşuyorken 5 - Türkçe oldukları halde zamanla değişime uğrayan sözcüklerde aranmaz. Ör: ana anne, kala kale, alma elma, kardaş kardeş Z. AYCAN TUNCER

Sözcükler Büyük ünlü sözcükler Sesli harfler uyumuna uyar /uymaz Acemi Muhteşem Vantilatör Samimi Yüzyıl Gazino Çağlayan Istakoz Tebessüm Uzay Cömert bilezik Semaver Zürafa Lokanta mutfak Magazin Ülke Z. AYCAN TUNCER Büyük ünlü Sesli harfler uyumuna uyar /uymaz

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU n Türkçe sözcüklerde sesli harflerin darlık – genişlik ve düzlük – yuvarlaklık bakımından uygunluğuna denir. Bu kurala göre düz sesliden sonra yine düz sesli (a -e-ı-i), yuvarlak seslilerden (o-ö-u-ü) sonra düz geniş sesli (a-e) veya dar yuvarlak (u-ü) gelir. ÖR: n Ça r ık n n Düz Sesli Düz sesli küçük ünlü uyuma uyar. Ço c u k yuvarlak sesli Z. AYCAN TUNCER yuvarlak sesli küçük ünlü uyuma uyar.

Sözcükler Sesli harfler Küçük ünlü uyumuna Sözcükler uyar /uymaz fiyonk sanki vergi baraj vitrin güvercin ilçe uyuşuk temiz hortum küpe mangal rozet havuz Z. AYCAN TUNCER Sesli harfler Küçük ünlü uyumuna uyar /uymaz