SALIK HZMETLERNDE KRZ VE AFET YNETM 1 Ders

SAĞLIK HİZMETLERİNDE KRİZ VE AFET YÖNETİMİ 1

Ders 3. Sağlık hizmetlerinde krizin özellikleri, afetin özellikleri 2

Kriz, bir kişi ya da bir toplumun geçirdiği zor ve buhran dönemleridir. Örgütsel anlamda kriz de örgütsel amaçlarını ve varlığını tehdit eden, örgütün risk önleyici önlemlerini yetersiz kılabilecek nitelikte örgütün ani tepkisini gerektiren ve beklenmedik ve hızlı değişikliklerin söz konusu olduğu, planlama ve karar mekanizmalarını olumsuz biçimde etkileyen gerilimli durumdur. 3

Kriz Yönetimi Kriz yönetimi; bir krize veya olumsuz dönüm noktasına karşı yöneltilmiş bir stratejik planlama sürecidir veya olumsuz olaylardan kaynaklanmış risk ve belirsizlikleri uzaklaştıran ve böylece organizasyonun kendi yapısını büyük ölçüde kontrol etmesine imkan sağlayan bir süreçtir. Kriz yönetimi krizleri algılamak, ortaya çıkmalarına engel olmak, engel olunamadığı takdirde ise zarar verici etkilerini minimize etmek için gösterilecek her türlü çabayı içerir. 4

Kriz Yönetimi "Kriz yönetimi" ise afet yönetimini de içine alan daha geniş bir yönetim biçimidir. Afet yönetimini gerektiren bir afet karşısında, ihtiyaç duyulursa kriz yönetimine geçilebilmektedir. Genellikle afetin boyutuna ve etkisine göre kriz yönetimi kararı alınabilmektedir. Kriz yönetimi nedenleri yalnızca afetler olmayıp başka kriz nedenleri de (terör olayları, kanunsuz grev, lokavt ve işbırakma eylemleri, etnik yapı, din, mezhep farklılıklarından kaynaklanan olaylar, iltica ve salgın hastalıklar, aşırı ekonomik bunalımlar vb. ) mevcuttur. 5

Kriz Yönetimi Bir örgütün karşıya kalabileceği potansiyel krizleri önceden tahmin etmeye çalışması, krizler ortaya çıkmadan önce önlemler alması ya da etkilerini en aza indirmesine yönelik çalışmaların yer aldığı sistematik bir süreçtir. Kriz yönetimi belirli bir amaca yönelmiş işlemlerin ve eylemlerin bütününü ifade eden bir yönetim sürecidir. İdeal bir kriz yönetimi, teknik ve yapısal faaliyetleri, iletişim olanaklarını, psikolojik ve kültürel boyutları içeren stratejik eylemlerden oluşur. 6

Kriz Yönetiminin Aşamaları 1. 2. 3. Önleyici Kriz Yönetimi; kriz oluşmadan önce önlenebildiği düzeydir. Tepkisel Kriz Yönetimi; krizin neden olduğu zarar ve etkileri azaltmaya çalışmaktır. Etkileşimli Kriz Yönetimi; kriz süresince edinilen tecrübelerle gelecek senaryolarının oluşturulduğu süreçtir. 7

Kriz Yönetiminde Temel İlkeler Toplulukların krizlerin farkında olması sağlanmalıdır. Kriz yönetim aşamaları bir bütün halinde öğretilmelidir. Birikmiş bilgi ve veriler göz önüne alınmalıdır. Kriz nedeni olarak doğal afetlerin gerçek nedenleri ortaya konmalıdır. Yerel, bölgesel, ulusal ve uluslar arası düzeyde ele alınmalıdır. Açık, anlaşılır ve kapsayıcı olmalıdır. Topluluk katılımını sağlamalıdır. Yerel koşullara uygun yapılmalıdır. Siyasi irade tarafından desteklenmelidir. Esnek ve yeni koşullara uyarlanabilir olmalıdır. Yeterli mali koşullara sahip ve sürdürülebilir olmalıdır. Öncelikler ve ihtiyaçlara yönelik olmalıdır. Etkilenebilecek tüm aktörlerin rolleri belirlenmelidir. Disiplinlerarası ve bütünleştirilmiş bir bakış açısını yansıtmalıdır. Temel konulara odaklanmalıdır. Önlemeyi ve zararları en aza indirmeyi sağlamalıdır. 8

Kriz Dönemine Yönelik Planların Özellikleri Somut olmalı Erişilebilir olmalı Belirli aralıklarla yapılacak tatbikatlarla uygulanabilirliği test edilmeli Geniş ölçüde katılımı içermeli Değişik afet türlerine yönelik uygulanabilecek stratejilere yer vermeli Kriz anında görevli personeli, görev ve sorumlulukları ortaya koymalı Kriz yönetiminin zarar azaltma, önceden hazırlık, acil müdahale, iyileştirme ve yeniden yapılandırma aşamalarına yer vermelidir. 9

Kriz Yönetiminde Temel Faaliyet Alanları Kriz öncesi dönem ◦ Zarar azaltma ◦ Önceden hazırlık Kriz sonrası dönem ◦ Acil müdahale ◦ İyileştirme ve yeniden yapılanma ◦ Bu süreçlerin hepsi birbirini tamamlayan niteliktedir. 1 0

Kriz Öncesi Dönem Kriz olmadan önce olası kayıpları en aza indirmek ve bir bütün olarak toplumu kriz ortamlarına hazırlıklı olmaya yöneltecek faaliyetler bütünüdür. Zarar azaltma; kriz hali oluşmadan önce yerleşimler açısından olası tehlike/tehlikelerin etkilerini azaltmaya yönelik alınması gereken tüm önlemleri içeren ortak bir terimdir; uzun dönemde risk azaltma ve hazırlık çalışmalarını içermektedir. Bu yolla can ve mal kayıplarını en aza indirmek, hasar görebilirliği azaltmak, kriz sonrasına yönelik birikim yapmak, iyileştirme ve yeniden yapılanma için zaman tasarrufu sağlamak, toplum sağlığı ve güvenliği kapasitesini arttırmak amaçlanır. Önceden hazırlık; etkili önlemler aracılığıyla tehlikeli bir olayın olumsuz etkilerini en aza indirmek, kriz sonrası iyileştirme ve yeniden yapılanma çalışmalarını kolaylaştırmak, arama kurtarma kapasitesini geliştirmek ve yardımların dağıtımına yönelik zamanında, yerinde ve etkili bir örgütlenme oluşturmaktır. Olası bir afete karşı her zaman hazırlıklı olmayı amaçlar. Olası bir krizdeki kayıpların ve tehlikelerin giderilmesi, tehlike ve tehdit altındaki canlıların kurtarılması, kayıpların bulunması, acil yardım ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla arama kurtarma kapasitesinin geliştirilmesi ve sürekliliğinin sağlanmasını içermektedir. 1 1

Kriz Sonrası Dönem Acil müdahale, iyileştirme ve yeniden yapılandırma çalışmalarını kapsayan bir dönemdir. Mümkün olan en fazla canı kurtarmak, afetlerin doğurabileceği ek risklerden insanları ve mallarını korumak, bir an önce hayatın normale dönmesini sağlamak, afetin neden olacağı ekonomik ve sosyal kayıpları en aza indirmek, güvenli ve gelişmiş yeni bir yaşam çevresi oluşturmak amacındadır. Acil müdahale; kriz sonrası ilgili tüm kurum ve kuruluşlar tarafından durumu mümkün olan en kısa sürede kontrol altına almak için yapılan faaliyetlerdir. İlkyardım, tedavi, su-yiyecek-giyecek-yakacak sağlanması, geçici barınma, güvenlik, enkaz kaldırma, hasar tespiti, bulaşıcı hastalıkların önlenmesi gibi faaliyetleri içerir. Bu süreçte kesintisiz bir iletişim ve haberleşme yanında doğru bilgi aktarımı büyük önem taşımaktadır. Arama kurtarma faaliyetleri konusunda da halkın eğitimi büyük önem taşımaktadır. İyileştirme ve Yeniden Yapılanma; acil müdahaleden sonra ve kriz şokunun atlatılmasından sonra iyileştirme ve yeniden yapılandırma gelmektedir. Kriz sonrası insanların yiyecek, su, barınma, psikoloik yardım, haberleşme, elektrik, ısınma, kanalizasyon gibi zorunlu ihtiyaçlarının karşılanması için yapılması gereken faaliyetler bütünüdür. Amaç normale dönüş süresini kısaltmaktır. Yeniden yapılandırma, kriz yönetiminde yer alan faaliyetlerin gözden geçirilip test edildiği aşamadır. Bu aşamada eksiklikler saptanır, yanlışlıklar sorgulanır, tüm ortakların katılımına açık bir toplum yapısı oluşturulmaya çalışılır. 1 2

Acil Durum Can kaybı, yaralanma ve yapısal olmayan fiziksel hasarlar, çevresel zararlar ile kişi ya da kurumların faaliyetlerini kısıtlayan her türlü beklenmedik olay ve tehlike acil durumdur. Beklenmeyen olay ve olaylar silsilesidir. Salgınlar, kitlesel yemek zehirlenmeleri, bomba ihbarı, endüstriyel kazalar, doğal olaylar ve afetler acil durum kapsamındadır. Eğer acil durumun niteliği bu amaç için örgütlenmiş olan mevcut organizasyon tarafından yönetilecek ve kontrol altına alacak mahiyeti aşarsa, kriz veya afet yönetimi aşamasına geçilecektir. 1 3

Bir afet tartışmasında kullanılan sözcükler Afet- olağan-olağan üstü durum (Usual-unusual / ordinaryextraordinary) Olay-acil durum- felaket -afet (İncident-emergency-disaster -catastrophe) Tehlike (hazard)-risk-kriz Biçarelik (helpless-poor) Etki-tepki /proaktif-reaktif /yönetim-yönetimsizlik Kapasite aşımı-başa çıkma kapasitesi-beklenmeyen olay 1 4

AFET OLGU / INCIDENT OLAY 1 İVEDİ EMERGENCY DURUM 2 FELAKET DISASTER 3 AFET CATASTROPH E 1 5

AFET EKOLOJİK –TOPLUMSAL DENGE BOZULUR OLAĞAN YAŞAM ORTADAN KALKAR CAN VE MAL KAYIPLARI ORTAYA ÇIKAR SONUÇLAR TOPLUMUN UYUM ve YANIT VERME KAPASİTESİNİ AŞAR DIŞ YARDIMA GEREKSİNİM VARDIR 1 6

AFET NİCEL BÜYÜKLÜK Baş etme kapasitesini aşan sayı -nicelik NİTEL BÜYÜKLÜK Toplumsal işleyişi felç eden/ kaos yaratan nitelik 1 7

DOĞAL OLAYLARIN TETİKLEDİĞİ AFETLER TAŞKÜRE HAREKETLERİ DEPREM YANARDAĞ TOPRAK KAYMASI SUKÜRE HAREKETLERİ SEL DALGA GAZKÜRE HAREKETLERİ FIRTINALAR BİRLEŞİK OLAYLAR 1 8

F 1. DOĞAL OLAYLARIN AFET NİTELİĞİNİ KAZANMASI İÇİN 1. TOPLUM VARLIĞI , 2. DÜŞÜNSEL YAPININ BİLİM DIŞI , 3. FİZİK ÇEVRESİNİN YETERSİZ OLMASI GEREKİR. 1 9

YAPAY AFETLER BÜYÜK KAZALAR Nükleer, toksik emisyon baraj çökmesi, ulaştırma i. STEMSi. Z / İHMAL NÜKLEER SAVAŞ KONVANSİYONEL SAVAŞ SABOTAJ İSTEMLİ KİTLESEL NÜFUS HAREKETLERİ 2 0

2. AFETLER OLAĞANÜSTÜ DEĞİLDİR Her türden doğal olayı biliyoruz Üç koşulun varlığını ya da yokluğunu biliyoruz Bu üç koşulların varlığında her türden doğal olayın afet niteliğini kazanacağını biliyoruz Oluşacak afetlerin sonuçlarını önceden kestirilebiliyor ve bilebiliyoruz. 2 1

DÜNYADA; Doğal afetler son 20 yılda 1. 5 milyon kişinin hayatını kaybetmesine neden olmuştur. Riske maruz nüfusun % 15’i gelişmiş ülkelerde olmasına rağmen afette can kayıplarının% 1. 8’i bu ülkelerde meydana gelmektedir. Doğal afetlerin %94’ü gelişmekte olan ülkelerde meydana gelmiştir. Doğal afetlerden etkilenen insanların %90’ı gelişmekte olan ülkelerde yaşamaktadır. 2 2

DÜNYADA; Gelişmekte olan ülkelerde yıllık G. S. Y. İ. H. kaybı %2 -15 arasında değişmektedir. Kalkınmakta olan ülkelerin ekonomik kayıpları (G. S. M. H. %’si olarak) gelişmiş ülkelerin 20 mislidir. 1990’larda afetlerden kaynaklanan ortalama yıllık kayıplar 63 milyar $’dır. 2050’de doğal afetlerin yıllık faturasının 300 milyar $ olacağı tahmin edilmektedir. 2 3

Türkiye Açısından Durum Ø Depremler • Ülkemiz sismik açıdan Dünyanın en aktif bölgelerindendir. • Nüfusunun %70’i deprem riski yüksek olan alanlarda yaşamaktadır. • Topraklarının % 66’sı aktif fay bölgelerinde bulunmaktadır. • Son yüzyılda meydana gelen afetlerin yol açtığı kayıpların % 64’ü ve hasar gören binaların % 75’i depremlerden kaynaklanmıştır. 2 4

Türkiye Açısından Durum Ø Seller • Genelikle kıyı bölgelerinde meydana gelmekte ve orman alanlarının azalması, erozyon ve kontrolsüz gelişmeye bağlı olarak şiddeti artmaktadır. • Selden kaynaklanan kayıplar, toplam afet kayıplarının %15’idir. • Yıllık ortalama kayıp 100 milyon $ üzerindedir. 2 5

Türkiye Açısından Durum Ø Heyelanlar • Toprakların % 25’i heyelana maruz kalmaktadır. • Nüfusun % 11’i bu alanlarda yaşamaktadır. • Toplam afet kayıplarının % 16’sı heyelanlardan kaynaklanmaktadır. 2 6

Türkiye için Son 10 yılda tahmini birincil ekonomik kayıplar yılda 1 milyar $’ın üzerindedir. Ø Richter ölçeği ile 5. 5 üzerinde yıllık deprem sıklığı: 0. 76 (Dünyada 6. Sırada) Ø Afet nedeniyle yıllık can kaybı: 950 (Dünyada 3. Sırada) Ø Nüfus başına (milyon) can kaybı: 15, 58 (Dünyada 4. Sırada) Ø Yıllık ortalama afete maruz nüfus: 2. 745. 757 kişi (Dünyada 8. Sırada) Ø Maruz nüfus başına (milyon) can kaybı: 346 kişi (Dünyada 4. Sırada) Ø 2 7

MARMARA 17 Ağustos 1999 DÜZCE 12 Kasım 1999 Ölüm Yaralı 18000 40000 Etkilenen bina 850000 Çöken bina 51000(%6) Ağır hasarlı bina 57000 (%6, 7) Orta hasarlı bina 105000 (%12, 3) Az hasarlı bina 116000 (13, 7) Hasarsız bina 521000 (%61, 3) Malzeme kaybı 15 milyar Dolaylı 50 milyar Dolar ekonomik kayıp 2 8

1999 Marmara Depreminden Alınan Dersler HABERLEŞME • Haberleşmenin sağlanamaması • İlk saatlerde bütün telefonların kullanım dışı kalması MÜDAHALE • Arama kurtarma faaliyetleri organize ve koordineli olamaması • Kaos ortamı • Yardım için resmi prosedür ve izin • Geceleri aydınlatmada sorun yaşandığından kurtarma faaliyetlerinin etkin yürütülememesi • Lojistik desteklerde yetersizlik • Sağlık ve bina yapı bilgisine yeterince sahip olmayan amatör kurtarma görevlileri ve gönüllülerin yarattığı karmaşa/ tehlike 2 9

1999 Marmara Depreminden Alınan Dersler HASAR • 77, 000 den fazla ağır hasarlı bina • Kamu binalarında hasar • Deprem sonrası kullanılamayan ve hasar gören altyapı • Bina hasarlarının değerlendirilmesindeki karmaşa EKONOMİK KAYIPLAR • 10 -15 milyar $ birincil ekonomik kayıp • Türkiye G. S. M. H. ’nın %5 -7’si 3 0

26 Nisan 1986 ÇERNOBİL Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan bombaların 200 katı radyoaktif madde yayıldı Kontrol çalışmalarında 800000 kişi çalıştı, olay sırasında 30 kişi öldü Beş milyon 300 bin kişiye iyot tableti dağıtıldı, bir milyon 600000’i çocuk Ağır kirlenme (1480 k. Bq/m 2 den yüksek) bölgesinde bulunan 135 bin kişi tahliye edildi Orta dereceli kirlenme (555 -1480 k. Bq/m 2 arasında) bölgesinde yaşayan 400 bin kişi sürekli izleme altına alındı Az kirlenme bölgesinde (555 k. Bq/ m 2 den daha az) yaşayan 6 milyon kişinin izlenmesi gerekiyor 3 1

02 Aralık 1984 BHOPAL / Hindistan Ensektisit fabrikasının 40 tonluk MIC tankı patladı, 30 metre yükseğe fışkırdı. 800000 nüfuslu kentin 1/3 etkilendi, 100000 kişi hastaneye başvurdu, 50000 kişiye yatırılarak müdahale edildi. 3000 kişi olaydan hemen sonra, 3000 kişi izleyen günlerde öldü. 40000 kişi de solunum yetmezliği oluştu. Binlerce hayvan öldü 3 2

Kriz öncesi dönem: Kriz olmadan önce olası kayıpları en aza indirmek ve bir bütün olarak toplumu kriz ortamlarına hazırlıklı olmaya yöneltecek faaliyetler bütünüdür. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde kriz öncesi dönem faaliyetleri doğru olarak verilmiştir? a) Zarar Azaltma – Önceden Hazırlık b) Acil Müdahale – İyileştirme ve Yeniden Yapılandırma c) Zarar Azaltma – Acil Müdahale d) Önceden Hazırlık - İyileştirme ve Yeniden Yapılandırma e) Önceden Hazırlık - Acil Müdahale Cevap : A 3 3

Aşağıdakilerden hangisi yapay afetlerden biri değildir? a) Nükleer Savaş b) Baraj Çökmesi c) Kitlesel Nüfus Hareketleri d) Depremler e) Sabotaj Cevap : D 3 4