SALIK ALIANI SGARA VE ETK Dr Esin KARLIKAYA

SAĞLIK ÇALIŞANI SİGARA VE ETİK Dr. Esin KARLIKAYA İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı İSTANBUL

İNSAN YAŞAMI DEĞERLİDİR v. Varoluştan başlayarak insanoğlunun en değerli saydığı şey yaşamı olmuştur ve bu en değerli sayılan şey biz sağlık çalışanlarının da uğraş alanını oluşturmaktadır. v. Bizlerden beklenen, yaşamın sürekliliğine yardımcı olabilmemiz ve bu amaçla sağlığı, esenliği sağlayıcı eylem ve tutumlara öncülük etmemizdir. Dr. Esin KARLIKAYA

İNSANLAR, BİZ SAĞLIK ÇALIŞANLARINA AYRICALIK TANIRLAR v Yaşamları değerlidir ve bu en değerli şeylerini bize emanet ederler, v Yalnızca kendilerinin değil, sevdikleri diğer insanların ve en değerli saydıkları şey olan çocuklarının da yaşamlarını bizlere emanet ederler, v Bedenlerinin tüm gizli yerlerini ve sırlarını hiç tanımasalar bile bizlere açarlar. Dr. Esin KARLIKAYA

TANINAN HER AYRICALIK, BERABERİNDE ÖDEV VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ DE GETİRİR Hastalarımıza karşı yükümlülüklerimizi yerine getirmede bize yardımcı olacak şey eylemlerimizin, tutumlarımızın: v Nedenlerini, v Sonuçlarını, v Üçüncü kişilere etkilerini tanımlayıp tartabilmemizdir. Dr. Esin KARLIKAYA

Seçtiğimiz tutum, gerçekleştirdiğimiz davranış ahlaki değerler açısından: v. Doğru mudur? v. Kabul edilebilir mi? vİyi bir tercih midir? Dr. Esin KARLIKAYA

ETİK v Tanım: “İnsanların töresel ya da ahlaksal ilişkilerini, davranış biçimlerini ve görüşlerini araştıran felsefe dalı”. - İnsan tutum ve davranışlarının iyi (doğru) ya da kötü (yanlış) yönünden değerlendirilmesi. v Amacı: ■ İnsan eylemini/pratiğini ahlaki niteliği bakımından sorgulama ve aydınlatma. Dr. Esin KARLIKAYA

ETİĞİN EN ÖNEMLİ AMACI Ahlaki eylemin vİnsanın isterse gerçekleştirebileceği, istemezse vazgeçebileceği keyfi bir eylem olmadığını; v. Aksine, insan olarak varlığına ilişkin, v. Vazgeçilmez bir niteliğin ifadesi olduğunu gösterebilmektir. ÖZETLE: İNSANI SEVMEYİ ÖĞRETEBİLMEK Dr. Esin KARLIKAYA

TIP ETİĞİ v“Tıbbi uygulamalar ve sağlık alanındaki tutum ve davranışların, iyi ya da kötü (doğru/yanlış) yönünden değerlendirilmesi etkinliği”. v Tıbbi uygulamalar sırasında sağlık çalışanı-hasta, sağlık çalışanı-sağlık çalışanı, sağlık çalışanı-kurum, hastasağlık politikası, denek-araştırmacı. . . . ilişkilerinde belirlenen değer sorunlarıyla ilgilenmektedir. Dr. Esin KARLIKAYA

ETİK İLKELER v İlkeler tutum ve davranışlarımıza yön verirken, bize uyulması gereken koşulları da duyururlar. v Kaynaklarını toplumun değer ve beklentilerinden alırlar. v Ahlaki bağlamda, değer çatışmalarının çözümünde genel geçerliliğe sahip olmak, evrensel standartları oluşturmak, aynı dili konuşmak arayışı ETİK İLKELER’in geliştirilmesini gerekli kılmıştır. Dr. Esin KARLIKAYA

TIP ETİĞİNİN TEMEL İLKELERİ v. Zarar vermemek v. Yarar sağlamak v. Adaletli olma vÖzerkliğe saygı Dr. Esin KARLIKAYA

v. NEDEN SİGARANIN TIP ETİĞİNDEKİ YERİNİ SORGULUYORUZ? Dr. Esin KARLIKAYA

v. Günlük yaşamımızda SİGARA İÇME EYLEMİ ile sıklıkla karşılaşırız: § İçerek § İçilmesinden rahatsızlık duyarak § Neden olduğu hastalıkları tedavi ederek, önlemeye çalışarak. . v. Beraberinde, sağlığı etkileyen ve sağlıkçılar tarafından da yaygın olarak uygulanan bir eylem olması gibi nedenler “SİGARANIN TIP ETİĞİNDEKİ YERİNİN NE OLDUĞU? ” sorusuna yanıt aramayı gerektirmektedir. Dr. Esin KARLIKAYA

ZARAR VERMEME İLKESİ v İçtiğimiz sigaranın bireysel sağlığımıza zarar verdiğini biliyoruz. v İstemeden solunan sigara dumanının içmeyenlerde de benzer etkiler yapabileceğini, zarar verebileceğini biliyoruz. v Çevresel sigara dumanından zarar görmeme hakkı? Yeterince savunuyor muyuz? v “Sürekli olarak sigara içilen ortamlarda yaşamanın ve büyümenin, çocuklarımızın sigara içmeyi normal bir davranış olarak algılamasına neden olduğunu” da göz önünde tutuyor muyuz? Dr. Esin KARLIKAYA

SİGARA İÇEN HEKİM HASTASINA NASIL ZARAR VERİR? HEKİM DAVRANIŞ VE ÖNERİLERİ İLE HASTASININ TUTUMUNU BELİRLEMESİNDE ÖNEMLİ BİR ROL MODELDİR. v Sigara içen bir hekim, hastasının daha fazla zarar görmemesi için sigarayı bırakmasını sağlamada etkin bir çaba harcayabilir mi? v Hastasına sigara içme derken, odasındaki kül tabağı izmaritle dolu olduğunda inandırıcı olabilir mi? Güven bunalımı, hasta-hekim ilişkisini zedeler; kötü bir ilişki de hastaya zarar verir. v Kapsamlı bir tütün mücadele programında en hızlı ve muhtemelen en büyük yarar sağlayan komponenti gençlere ve erişkinlere sunulan başarılı bir sigara bırakma programıdır. Sigara içen bir hekim toplumu sigaranın zararlarından korumaya yönelik bu tür girişimlerde aktif Dr. Esin KARLIKAYA olarak yer alabilir mi?

YARAR SAĞLAMA İLKESİ MUTLAK OLARAK HASTALARINIZIN YARARINA VE ONLAR İÇİN EN İYİYİ SAĞLAMAK AMACIYLA EYLEMLERDE BULUNUN v. Sağlık çalışanı ve hastası arasında iyi bir iletişimin kurulması, doğru tanı ve tedavinin ilk adımıdır, vİyi iletişim kurmanın birinci adımı da karşılıklı güven duygusunun yaratılmasıdır. Dr. Esin KARLIKAYA

“DOKTORUN DEDİĞİNİ YAP, YAPTIĞINI YAPMA!” temeli üzerine kurulan bir hasta-hekim-sağlık çalışanı ilişkisi hastaya sizce ne kadar yarar sağlayabilir? Dr. Esin KARLIKAYA

TOPLUMUN YARARINI SAĞLAMA ÖDEVİ • Koruyucu sağlık hizmetleri açısından “Her sağlık çalışanı, özellikle hekimler ve hemşireler, toplumun hastalık riski yaratan her türlü madde, faktör ve olaya maruz kalmasını önlemek için çaba harcamalıdır”. • Pasif içimiyle bile pek çok yıkım ve zarara neden olduğu bilimsel açıdan binlerce kez kanıtlanmış olan sigara içme alışkanlığından, “önce kendimizin sonra da tüm toplumun yararı için korunmamız gerektiği” sonucunu çıkarabilir miyiz? Dr. Esin KARLIKAYA

KARŞIT GÖRÜŞLERE DE SAHİP OLABİLİRSİNİZ: v HAZCI BİR AHLAKİ YAKLAŞIMLA, “Sigara içme davranışım, bana haz ve mutluluk veriyor, kendimi iyi hissediyorum; bu bağlamda bana yarar sağlıyor”. . . diyebilirsiniz. v Ancak; sigara içme ve içmeme eylemlerinin kazandırdığı yararlar ve beraberinde de kaybettirecekleri açısından, hangisinin en üstün olduğunu göz ardı etmeden, gerçekten DÜRÜST bir biçimde konuyu değerlendirebiliyorsanız eğer…. Dr. Esin KARLIKAYA

ADALETİN SAĞLANMASI İLKESİ İNSANLARA EŞİT SAYGI GÖSTERİLMESİ ADALETİN TEMELİDİR v Kişilerin kendi seçimleri dışında, başkalarının arzuları ve eylemleri doğrultusunda, hastalık yapıcı etkenlere maruz kalmaları adalet ilkesini zedelemektedir. İşyerinde, lokantada vb. . . yerlerde içmeyenlerin, arzuyla içenlerin dumanlarını solumak zorunda kalmaları gibi. . . Dr. Esin KARLIKAYA

SİGARA İÇME DAVRANIŞI ADALETİN SAĞLANMASI İLKESİNİ ZEDELEMEKTEDİR: v Toplumda doğal bir olay olarak kabul görmesi nedeniyle, çocuk ve gençlerin sigaradan EN DOĞAL HAKLARI olmasına karşın yeterince korunmamaları. . . v Sigara içen bir sağlıkçı tarafından bu eyleme gösterilen hoşgörü ile sigaranın zararları, olası hastalık riskleri konusunda HASTALARIN AYDINLATILMASI HAKKININ göz ardı edilmesi. v Verdiği ekonomik zararların karşılanmasında İÇMEYENLERCE ÖDENEN VERGİLERİN de kullanılması. . Dr. Esin KARLIKAYA

v. Sağlık alanında adalet ilkesi özellikle “var olan kaynakların (tedavi olanakları, koruyucu sağlık hizmetleri vb. . . ) eşit olarak dağıtılması” anlamına gelmektedir. v. Bu anlayış doğrultusunda günümüz tıp dünyasında artık şu soruya yanıt aranmaktadır: “Kendi kendini bilerek hasta edenler, sağlığa ayrılmış yetersiz kaynaklar için girişilen rekabette, hiç beklemedikleri bir nedenle hastalık yada sakatlığa uğrayanlarla aynı önceliğe mi sahip olmalıdırlar? ” Dr. Esin KARLIKAYA

ÖZERKLİK İLKESİ • Grekçe kökenli bir sözcük olup kısaca “kendini yönetme” anlamını taşır. • Özerklik, bireyin kendisiyle ilgili konularda, kendi değerlerine dayanarak kararlar vermesi ve bu kararları doğrultusunda uygulamalarda bulunmasıdır. • Neredeyse 300 yıldan bu yana kullanılan felsefi bir tanımlamadır (Alman felsefeci Immanuel Kant, 1724 -1801). Dr. Esin KARLIKAYA

Kant’ın DEONTOLOJİK/ÖDEV ÖĞRETİSİ ile bireylerden, v. Genel bir yasa olmasını isteyebilecekleri bir ilkeye göre. . . vİnsanlığı kendinde ve başkalarında asla bir araç değil, hep bir amaç olarak görerek. . . v. Her farklı birey için insan onuruna saygı gösterecek biçimde. . . vÖzgür bir iradeylemlerde bulunmaları istenir. Dr. Esin KARLIKAYA

ÖZERKLİK KİŞİYE SINIRSIZ ÖZGÜRLÜK TANIMAK MIDIR? vÖzerklik, insan yaşamını değerli kılan temel kavramlardan biri olabilir; v. Ancak, sınırsız değildir. v. Canımızın istediğince ve arzularımız, tercihlerimiz doğrultusunda davranmamız üzerinde tek bir kısıtlayıcı vardır: EYLEMLERİMİZİN BAŞKALARINA ZARAR VERMESİ…. Dr. Esin KARLIKAYA

ÖZERKLİĞE SAYGI İLKESİNİN KOŞULLARI I- BİLGİLENDİRME: Bir bireyin özerk kararlar alıp uygulamalar yapabilmesi için, içinde bulunduğu durumla ilgili bilgiye sahip olması gerekir. v Sigaranın etkileri ve sonuçları konusunda tam bilgiye sahip miyiz? v Hastalarımız bu konuda yeterli bilgiye sahip mi? v Hastalarımızı bu konuda tam olarak bilgilendiriyor muyuz? Dr. Esin KARLIKAYA

II- YETERLİLİK Kişinin kendisiyle ilgili konularda karar verebilme, kendi çıkarlarını fark edip koruyabilmesidir. v. Beraberinde bir dizi beceriyi kullanmayı da gerektirir: ALGILAMA, DÜŞÜNME, DEĞERLENDİRME, KARAR VERME, ALDIĞI KARARLARI UYGULAYABİLME… Dr. Esin KARLIKAYA

v. Bireyin sigara içme eyleminin özerklik ilkesine uygun olduğunu ileri sürebilmesi için, öncelikle yeterliliğinin en üst düzeyde olması beklenir. Dr. Esin KARLIKAYA

• Belki bu anne adayı da istediğini seçmekte özgür olduğunu düşünmektedir. NE DERSİNİZ? Dr. Esin KARLIKAYA

YETERLİ OLDUĞUMUZU ÖNE SÜRMEK İÇİN: 1. Bu eylemi yapmamızın nedenlerini akıl yürüterek gösterebilmeliyiz. Doğru akıl yürütme içinse, ■ Sigara içmenin ne olduğu, etkilerinin neler olduğu, neden yapıldığı konusunda doğru ve tam bir bilgiye sahip olmalıyız. ■ Beraberinde, sigara içme eylemine mazeret oluşturacak akıl yürütmelerinden kendimizi korumayı başarabilmeliyiz. Dr. Esin KARLIKAYA

2. Sigara içme isteğimizi yada eylemimizi denetim altına alabilme yeteneğimizde kusur olmamalıdır. (Bağımlılık? ) 3. Özgür olmalıyız. (Diğer kişilerin etkisinde kalmamak) ÖZGÜR OLMAK, ÖLÇÜSÜZ OLMAK ANLAMINA GELMEZ… Eylemlerimizin başkalarına zarar verdiği noktada özgürlüğümüz sona erer. . Dr. Esin KARLIKAYA

SİGARA İÇME TERCİHİNİZİN KENDİ ÖZERK SEÇİMİNİZ OLDUĞUNU İLERİ SÜRÜYORANIZ: v. ACABA, (yeterli karar verebilmeniz açısından) sigaraya kaç yaşında başladınız? v. ACABA, sigara içmeyle ilgili kişisel görüşünüzü oluştururken gelecekteki etkilerini araştırma konusunda kendiniz de aktif bir çaba harcadınız mı? v. ACABA, nikotin bağımlılığı, davranışınızı kontrol altına alabilme yeteneğinizde kusur oluşturuyor mu? Dr. Esin KARLIKAYA

Dr. Esin KARLIKAYA

SİGARA İÇME EYLEMİNİZİN ÖZERKLİK İLKESİNE UYGUN OLDUĞUNU İLERİ SÜRÜYORSANIZ: v. ACABA, bu tercihinizin başkalarına da zarar verebileceğini göz önünde tutuyor musunuz? Bunun bilincinde iseniz, v. ACABA, başkalarına zarar verecek eylemlerin özerkliklerinin ve saygınlıklarının zedelendiğini de kabul ediyor musunuz? Dr. Esin KARLIKAYA

Bazen unutsak da, v. Biz sağlık çalışanlarını bir arada tutacak olan dayanaklardan belki de en etkilisi aynı değer ve kavramları paylaşabilmemizde saklıdır. v. Gerçekleştirdiğimiz eylemlerin basit bir haz duyusundan öte, evrensel değerlere dayandırılmış olması hem kendimizin hem toplumun hem de ortak uğraş alanımız olan hastalarımızın gözünde bizlere daha büyük değerler yükleyecektir. Dr. Esin KARLIKAYA

Sağlığa gösterilen özen, bir toplumun “HAYATIN DEĞERİ”ne bakışının en açık göstergesidir. Ayrıca bu, başkalarının hayatına verdiğimiz değeri ve birbirimize karşı yükümlü olduğumuz saygıyı gösterebilmemizin önemli yollarından da biridir. Dr. Esin KARLIKAYA

• Hiçbir zaman geç değil. HAYDİ ARTIK GERÇEK ÖZGÜRLÜĞÜN TADINI ÇIKARALIM. Dr. Esin KARLIKAYA