ROZWJ OSOBOWOCI Czym jest osobowo Wedug G W

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Czym jest osobowość? Według G. W. Allporta (1937) Osobowość, to dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki tych psychofizycznych systemów, które determinują unikalne przystosowanie do środowiska. Według L. A. Pervina (2002) Osobowość jest to złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się zarówno ze struktur, jak i procesów, i odzwierciedla działanie tyleż natury (geny), co środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również czasowy aspekt funkcjonowania człowieka, osobowość zawiera bowiem wspomnienia przeszłości, reprezentacje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości.

Rozwój osobowości O rozwoju osobowości mówimy wówczas, gdy chcemy w sposób całościowy opisać i wyjaśnić obserwowane zmiany w zakresie funkcjonowania intelektualnego, emocjonalno-uczuciowego, motywacji, adaptacji do środowiska, kontaktów interpersonalnych i koncepcji siebie. Rozwój osobowości można rozpatrywać na poziomie: � cech, � motywów, czyli charakterystycznego stylu adaptacji � systemu osobistej narracji i tożsamości. Na każdym z tych poziomów wiodącą rolę zdaje się odgrywać jeden z trzech głównych czynników w rozwoju człowieka - dziedziczność, środowisko, aktywność własna podmiotu - oraz inaczej ujmuje się stałość i zmianę. Osobowość funkcjonuje jako integralna całość, stąd wiedzę o rozwoju osobowości, uzyskaną na każdym z trzech poziomów, można traktować jako komplementarną.

Jak rozwija się osobowość rozumiana jako struktura utworzona z cech? � Rozwój osobowości ujmowany z perspektywy cech (temperament i wymiary osobowości) przebiega na zasadzie ciągłości i ewolucyjnych zmian kierowanych w dużym stopniu procesami biologicznymi, co wyraża się względną stałością cech i rosnącą lub zmieniającą się różnorodnością ich przejawów. Główne wymiary osobowości są wrodzone, i stąd wynika ich stabilność w ciągu życia człowieka; zmiany są pochodną procesów biologicznych i oddziaływań środowiskowych.

Czy cechy osobowości zmieniają się na przestrzeni życia? Wyniki badań wykazują, że: � � � w okresie niemowlęctwa cechy temperamentalne i osobowościowe w znacznym stopniu podlegają oddziaływaniom biologicznym i środowiskowym, w okresie dzieciństwa stają się coraz bardziej stabilne, by po 7. r. ż. nabrać stałości (Kohnstamm, Mendelde, 1998). Okres adolescencji obfituje w nowe zachowania, stąd wrażenie, że cechy leżące u ich podłoża ulegają w tym czasie wyostrzeniu. Stabilność cech stopniowo zwiększa się co najmniej do 30. r. ż. , co można przypisać gromadzeniu doświadczeń życiowych (nowe doświadczenie potencjalnie wywołuje większą zmianę, gdy zasób wcześniejszych doświadczeń jest mniejszy) oraz zmieniającym się oddziaływaniom endogennym (genetyczne uwarunkowania rozwoju i starzenia się organizmu oraz wzrost i rozwój mózgu) (Mc. Crae i in. , 2000). Na przestrzeni życia dorosłego wraz z wiekiem zwiększa się biegłość w zakresie tego typu interakcji ze środowiskiem, które przyczyniają się do umacniania zwartości osobowości, aż do osiągnięcia maksymalnego jej poziomu w 5. i 6. dekadzie życia (Caspi, Roberts, 2001). Jednocześnie w życiu dorosłym cechy o skrajnym nasileniu tracą na intensywności; silna introwersja czy neurotyzm zmniejszają się wraz z upływem lat, chyba że ulegną wzmocnieniu na skutek nadmiernie stresujących wydarzeń życiowych. Na ogół jednostka nabywa umiejętności kontaktowania się z ludźmi oraz odporność emocjonalną, chociaż na tle innych jej introwersja i neurotyczność nadal będą identyfikowane jako wyraźnie nasilone.

Jak rozwija się osobowość rozumiana jako system informacji? Rozwój osobowości rozważany z punktu widzenia kształtowania się określone go stylu adaptacji uwarunkowany jest: wczesnodziecięcymi doświadczeniami w kontaktach z otoczeniem, kształtowaniem się funkcji ego (teorie psychodynamiczne), przystosowaniem (socjobiologia), polega na doskonaleniu zdolności do przetwarzania informacji, na modelowaniu (psychologia poznawcza i teoria uczenia się), � wynika z tendencji do samoaktualizacji (psychologia humanistyczna) � przejawia się w coraz bardziej złożonych potrzebach, różnorodnych motywach, w dążeniu ku dojrzałości i pełni, pod wpływem dawnych, aktualnych i oczekiwanych oddziaływań ze strony środowiska. � � Na tym poziomie stałość tłumaczy się poczuciem bezpieczeństwa albo istnieniem traum wyniesionych z dzieciństwa, obecnością tych samych konstruktów poznawczych, potrzeb, motywów, wartości i postaw, czy innych czynników ukierunkowujących zachowanie; natomiast zmiany tłumaczy się obecnością nowych czynników poznawczo-motywacyjnych, przetwarzaniem informacji albo zanikiem motywów, które wcześniej odgrywały istotną rolę.

Teorie psychodynamiczne � Osobowość, według Freuda (1953), kształtuje się w początkowych latach życia i jej rozwój polega na stopniowym wyodrębnianiu się ego z id. Ego jest najbardziej świadomą i racjonalną częścią osobowości; energię czerpie z id, nieświadomej struktury popędowej, w ramach której działają instynkty: życia i śmierci. Id kieruje się zasadą przyjemności, dąży do gratyfikacji zmysłowych i erotycznych (libido). Niemowlę zdominowane jest przez id. Rozwój oznacza odchodzenie od zasady przyjemności, którą kieruje się id, ku zasadzie rzeczywistości, którą kieruje się ego. Rolą ego jest ocena wymagań zewnętrznego świata i takie kierowanie aktywnością jednostki, by wykorzystując energię id, uzgodnić popędowe pragnienia z zasadami moralnymi reprezentowanymi przez superego, a aktywność człowieka dopasować do realiów środowiska. Zdrowy rozwój osobowości polega zatem na dynamicznej równowadze i „zgraniu" trzech komponentów osobowości: popędowego i niemoralnego id, moralnego superego i racjonalnego ego. � Teorie relacji z obiektem, rozumianym jako reprezentacja matki w psychice dziecka, kładą nacisk na to, że rozwój osobowości zależy od wczesnodziecięcych relacji z matką, stanowiących pierwowzór dla

� proces separacji-indywiduacji M. Mahler (1963) polega na stopniowym uzyskiwaniu przez dziecko świadomości, że jest oddzielone od matki, co prowadzi do ukształtowania się poczucia własnej indywidualności i wyodrębniania się własnego „Ja". Separacja to różnicowanie siebie od matki; indywiduacja obejmuje rosnącą świadomość własnych zdolności, postrzeganie siebie jako niezależną i autonomiczną istotę, która może skutecznie funkcjonować również podczas nieobecności matki. Po stadium autyzmu, kiedy noworodek pochłonięty jest procesami fizjologicznymi (1. miesiąc życia) i po stadium symbiozy, która oznacza totalną zależność dziecka od matki (2. -5. Miesiąc życia), rozpoczyna się stadium separacjiindywiduacji, obejmujące cztery fazy które zachodzą w okresie między 5. a 36. miesiącem życia. W fazie różnicowanie pojawia się lęk przed rozdzieleniem, a w fazie praktyki poczucie wszechmocy wynikające z faktu, że obraz siebie nie został jeszcze wydzielony z obrazu matki. W fazie ponownego zbliżania ujawnia się ambiwalencja w stosunku do matki łącząca się z konfliktem między autonomią a zależnością. Faza konsolidacji oznacza wytworzenie zintegrowanego obrazu matki, dzięki uzyskaniu przez dziecko poczucia odrębności; w ten sposób dochodzi do ukształtowania się stałości obiektu.

Socjobiologia i teoria opanowania trwogi � W kategoriach socjobiologii rozwój osobowości polega na kształtowaniu zdolności adaptacyjnych, które służą przetrwaniu indywidualnemu i zachowaniu gatunku. Stąd już sama zdolność do przejmowania wzorców kulturowych zdaje się mieć wartość adaptacyjną i świadczy o tendencjach rozwojowych jednostki. � Dla przystosowania w życiu dorosłym decydujące znaczenie może mieć rodzaj więzi miedzy dzieckiem a matką; wieź ta jest złożonym systemem zachowań o podstawach instynktoidalnych, które służąc ugruntowaniu wzajemnej bliskości miały chronić dziecko przed potencjalnymi agresorami. Określony rodzaj przywiązania kształtuje się w początkowych miesiącach i latach życia dziecka, tworząc model oczekiwań dotyczących przyszłych stosunków międzyludzkich (Ainsworth, 1979).

Rozwój osobowości, kierowany w znacznym stopniu procesami biologicznymi, wyraża się plastyczną adaptacją do aktualnych warunków oraz trafną antycypacją stanów przyszłych. Według teorii opanowania trwogi, rozwój osobowości jest pochodną niezwykłych w świecie przyrody zdolności intelektualnych człowieka do: - ujmowania rzeczywistości w kategoriach przyczynowych, - wyobrażania sobie przyszłych wydarzeń - autorefleksji. Rozwój poczucia własnej wartości, które w dzieciństwie wynika z postępowania zgodnego z oczekiwaniami otoczenia, a w adolescencji staje się rezultatem indywidualnego sposobu zdefiniowania własnej roli oraz wypełniania zadań akceptowanych w danej kulturze, stanowi kluczowy element rozwoju osobowości. Skoro zachowanie człowieka motywowane jest dążeniem do uniknięcia trwogi egzystencjalnej, wyrastającej z niemożności spełnienia najbardziej fundamentalnego pragnienia - zachowania życia - to rozwój osobowości polega na stopniowym tworzeniu i umacnianiu obydwu elementów bufora kulturowego: światopoglądu oraz poczucia własnej wartości, ocenianego w świetle kryteriów socjokulturowych.

Podejście poznawcze � Według behawioryzmu rozwój osobowości można opisać w kategoriach procesów warunkowania klasycznego i instrumentalnego. Procesy uczenia się odgrywają istotną rolę w rozwoju człowieka, zwłaszcza w nabywaniu schematów poznawczych, wiedzy, czy nowych zachowań. Psychologia poznawcza i teorie społecznego uczenia się, choć inspirowane behawioryzmem, znacznie wychodzą poza paradygmat warunkowania. Człowiek nie tylko reaguje na rzeczywistość, ale aktywnie ją konstruuje; antycypuje skutki własnych działań oraz przewiduje, co zrobią inni i postępuje stosownie do tych oczekiwań.

Podejście humanistyczne G. W. Allport twierdził, iż motywacja człowieka zdrowego jest świadoma. Aby zrozumieć zachowanie człowieka, trzeba go zapytać o pragnienia, nadzieje, aspiracje i cele. Ośrodkiem koordynującym odniesienie do przyszłości jest świadome „Ja", inaczej propńum. Kształtowanie się propńum, jako ośrodka zawiadującego motywacją i obejmującego poczucie „Ja" cielesnego, tożsamość, poczucie własnej wartości oraz koncepcję siebie, można opisać dzieląc je na kilka okresów: � do 3. r. ż. tworzy się poczucie cielesnego „Ja", poczucie ciągłości, będące podstawą tożsamości, i szacunek dla siebie samego, czego wyrazem jest uczucie dumy. � między 4. a 6. r. ż. dochodzi do rozwoju zasięgu własnego „Ja" i tworzy się obraz siebie. � W wieku między 6. a 12. r. ż. człowiek nabywa poczucia samego siebie jako istoty racjonalnej i zdolnej do kierowania własnym zachowaniem � po 12. r. ż. zaczyna tworzyć dalekosiężne plany i formułować odległe cele i dążenia osobiste. � Rozwój w okresie dorosłości zmierza w kierunku wewnętrznej integracji, poszerzania i pogłębiania wglądu oraz doskonalenia orientacji aksjologicznej.

Wiele osiągnięć rozwojowych wyjaśnia zjawisko autonomii funkcjonalnej motywów, motywów polegające na tym, że czynność, która początkowo była odruchowa lub instrumentalna, czyli służyła spełnieniu jakiegoś innego motywu, staje się celem sama w sobie. Jeśli początkowo chodziło o redukcję napięć biologicznych, to na zasadzie uczenia się może dojść do powstania nawyku. Ukoronowaniem rozwoju osobowości człowieka dorosłego jest tzw. osobowość dojrzała (Allport, 1961), na którą składają się: � poszerzanie zasięgu „Ja", poprzez zaangażowanie zmierzające do poznawania świata i zdobywania nowych doświadczeń, zamiast zacieśnienia się do własnych potrzeb i obowiązków; jednostka aktywnie uczestniczy w życiu otoczenia, tworzy plany, wychodzi poza rutynę i konwencję; � budowanie serdecznych kontaktów z ludźmi - zarówno towarzyskich, jak i intymnych - przyjaźni czy znajomości, będące wyrazem demokratycznej struktury charakteru; chodzi o autentyczny, osobisty kontakt, o podmiotowe a nie instrumentalne traktowanie ludzi, o szacunek dla ich inności i wolności, czyli kontakt pozbawiony prób uzależniania i podporządkowywania sobie innych, bez uczuć zazdrości i zawiści; � poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego i samoakceptacja, czyli dojrzałość emocjonalna, wyrażająca się brakiem nadmiernej reakcji na bodźce

� realizm w podejściu do siebie i świata, polegający na spostrzeganiu spraw we właściwych proporcjach, z umiarem i rozsądkiem, bez skłonności do przesady i wyolbrzymiania problemów lub zagrożeń oraz bez popadania w euforię na skutek sukcesów, z właściwym dystansem do różnych spraw i własnych problemów; � obiektywizacja samego siebie, na którą składa się zdrowe poczucie humoru (zdolność śmiania się z siebie) i wgląd, będący podstawą rozumienia własnej motywacji; dzięki temu jednostka potrafi znajdować radość w zwyczajnym życiu, kochać siebie i innych, dostrzegając jednocześnie, zarówno u siebie, jak i u innych, wady i brak konsekwencji; � opracowanie jednoczącej filozofii życia, która wyznacza cel i znaczenie aktywności podmiotu. Funkcję jednoczącej filozofii życia może pełnić religia; równie dobrze osobowość mogą integrować inne wartości finalne, jak prawda, miłość, władza, użyteczność, czy piękno.

Na czym polega możliwość kierowania własnym rozwojem i jak zmienia się ona wraz z wiekiem? � Poczucie własnego „Ja” - co w języku naturalnym wyraża się w zwrotach: „być sobą", lub „być w zgodzie z sobą", „zagubić" albo „odnaleźć siebie”. Z rozwojowego punktu widzenia decydujące znaczenie ma zdolność różnicowania siebie i innych oraz zdolność do autorefleksji. � Kiedy istota ludzka nabiera poczucia własnego „Ja" i jak dowiadujemy się o tym? - Obserwacja 3 -miesięcznego niemowlęcia świadczy o tym, że odróżnia ono gryzienie siebie od gryzienia innej osoby czy różnych przedmiotów podobnie jak różnicuje ruch wykonywany przez siebie i kogoś innego - już w pierwszych dniach po urodzeniu dziecko reaguje inaczej na płacz drugiego dziecka i płacz własny, jakby posiadało zdolność różnicowania tych dźwięków -Dziecko w wieku między 15. a 18. miesiącem życia odróżnia siebie w lustrze , rozpoznaje siebie na filmie, a bezpośrednio monitorowane kamerą wideo wykonuje rozmaite ruchy, obserwując je na ekranie. -między 15. -18. miesiącem życia pojawia się mowa, w której pojawia się mówienie o sobie oraz emocjonalno-uczuciowe reakcje wstydu i dumy. Dziecko zachowuje się w sposób świadczący o tym, że wie, iż czegoś powinno się wstydzić, stara się coś ukryć, albo odwrotnie - czymś się chwali, pokazuje to otoczeniu.

� W dzieciństwie koncepcja siebie powstaje na podstawie interakcji z innymi ludźmi. U małego dziecka tworzy się tzw. Ja odzwierciedlone, to jest koncepcja siebie zawierająca treści przejęte od osób znaczących na mocy takiej samej relacji, jaka łączy je np. z matką, niezależnie od tego, w jakim stopniu są one prawdziwe. Wiele z tych treści nie podlega refleksji w późniejszych okresach rozwojowych, stąd duża trwałość niektórych przekonań o sobie. Na skutek opinii rodziców osoba przeciętnie zdolna może uważać siebie za niedocenianego geniusza, a piękna dziewczyna za brzydkie kaczątko. � W okresie adolescencji młody człowiek podejmuje świadomą refleksję nad sobą, zmierzającą do poznawczego opracowania koncepcji siebie. Tak tworzy się Ja zreflektowane, którego treść w znacznym stopniu odwołuje się do tego, „jak mnie widzą inni" oraz zawiera elementy samowiedzy, będącej wynikiem autorefleksji. Jednostka wie o sobie w pewnych sferach więcej, niż ktokolwiek z jej otoczenia, zna bowiem swoje myśli i uczucia oraz te zachowania, o których nie wiedzą inni (np. , że pisze wiersze lub rozmawia z psem). Z treścią koncepcji siebie łączy się samoocena. � W adolescencji dużego znaczenia nabiera kreowanie Ja idealnego, w tym również na zasadzie idealizmu młodzieńczego. Dużej rozbieżności między realną a idealną koncepcją siebie nie możemy wówczas traktować jako sygnału nieprzystosowania, lecz jako zjawisko rozwojowe; u ludzi dorosłych niewielka rozbieżność wskazuje na samoakceptację i sugeruje zdrowe funkcjonowanie.

� W okresie adolescencji, dzięki zdolności do abstrakcyjnego myślenia, dochodzi do znacznego poszerzenia funkcji „Ja" możliwych. Następuje oderwanie ich od realnych doświadczeń i większe zróżnicowanie ich treści. „Ja" możliwe są formułowane na poziomie marzeń („Ja" - aktorka, „Ja" - pilot myśliwca), odległych planów życiowych („Ja" - badacz genów i posiadacz domu; „Ja" - kobieta sukcesu i matka czwórki wspaniałych dzieci), jak również realnych oczekiwań („Ja" uczennica gimnazjum, „Ja" - wyśmiany po założeniu okularów). � W okresie dorosłości zwiększa się znaczenie motywacyjne „Ja" możliwych, są one coraz bardziej realistyczne. U ludzi młodych przeważają „Ja" pożądane, podczas gdy starsi formułują coraz więcej „Ja" niepożądanych. Optymistyczne „Ja" możliwe u młodzieży i młodych dorosłych sprzyjają planowaniu przyszłości, formułowaniu dążeń i dookreślaniu własnej tożsamości. Pesymistyczne „Ja" możliwe u ludzi starszych pomagają im przygotować się do koniecznych strat oraz zapobiegać stanom niepożądanym. Realna wizja niepełnosprawności i zależności od innych motywuje do utrzymania aktywnego i zdrowego trybu życia.

Koncepcja narracyjnej tożsamości D. Mc. Adamsa Tworzenie narracji polega na refleksyjnym opracowywaniu zdarzeń. Tworząc i opowiadając swą historię, jednostka porządkuje materiał narracyjny, obejmujący szereg pozornie niezgodnych ze sobą zdarzeń. W analizie narracji można skupić się na kluczowej części osobowości, jaką jest tożsamość. � Tożsamość narracyjna tworzy się w ciągu całego życia, a poszczególne jej elementy pochodzą z różnych okresów rozwojowych. Ton narracyjny wywodzi się z wczesnego dzieciństwa i ma związek z doświadczeniami przesyconymi opieką i miłością ze strony rodziców, albo zdominowanymi przez lęk i frustrację. � Stąd jedne historie wyrażają optymizm, nadzieję i dobrze się kończą, świat jest w nich przewidywalny i zrozumiały, a ludzkie pragnienia możliwe do spełnienia, inne wyrażają nieufność i rezygnację. Chociaż z wczesnego okresu życia pochodzi emocjonalny klimat tożsamości, to w zakresie jej formowania i nadawania sensu własnemu życiu krytyczną rolę pełni pamięć biograficzna wydarzeń, jakie miały miejsce w okresie między 10. a 30. r. ż. � W dzieciństwie zbieramy materiał do historii, którą kiedyś utworzymy; coraz większego znaczenia nabierają elementy wyobrażeniowe i zmysłowe: obrazy, dźwięki, rozmaite postaci rzeczywiste i symboliczne, ale też określone zapachy, smaki, i inne doznania. �

� W okresie szkolnym, dzięki rozwojowi myślenia, dzieci tworzą tematycznie zorganizowane całości, wyodrębniając temat historii wynikający z dążeń podmiotu. � W wielu różnych historiach przewijają się motywy siły (władzy) i miłości. Podobnie jak w kulturze, gdzie największe dzieła dotyczą heroizmu i miłości, tematy tworzone i odkrywane przez dzieci skupiają się wokół niezwykłych czynów i płomiennych uczuć. W ten sposób, u dzieci w wieku szkolnym rozwijają się motyw siły/władzy (power) i motyw intymności (intimacy); w tożsamości narracyjnej któryś z nich może przeważać. � W okresie adolescencji po raz pierwszy jednostka usiłuje zrozumieć kim jest, kim była i kim może się stać. Stara się ustalić istotne wydarzenia i punkty zwrotne w swej biografii, wyróżnić etapy w historii życia, wydobyć najbardziej pozytywne i negatywne doświadczenia. Proces ten rozpoczyna się od formowania ideologicznego układu odniesienia, czyli osobistych przekonań i systemu wartości. Najistotniejsze osiągnięcie rozwojowe okresu adolescencji, to zdolność nadawania sensu temu, kim jesteśmy.

W połowie życia zmienia się tematyka narracji, tożsamość narracyjna wymaga przepracowania w związku ze zmianą perspektywy czasowej, z „czasu już przeżytego", w „czas pozostający do przeżycia" (Neugarten, 1968), oraz w związku ze zmianami w sytuacji rodzinnej (starzejący się rodzice; dorastające dzieci). Pojawia się temat śmierci i narasta nastawienie kreatywne, czyli potrzeba wypracowania i pozostawienia po sobie pewnej wartości, którą można przekazać innym jako dar (symboliczne dążenie do nieśmiertelności). � Wraz z biegiem życia może ewoluować również forma narracji, którą cechuje coraz większa spójność (historia ma wyraźny sens), otwartość wobec zmian i tolerancja wobec niejednoznacznych ocen, wiarygodność, czyli brak zniekształceń i fantazji, większe zróżnicowanie na temat wiodący i wątki poboczne, wewnętrzna integracja (w tym uzgadnianie przeciwieństw) oraz nachylenie aksjologiczne, co oznacza, że jest to historia o wartości życia. Dochodzi tym samym do integracji motywów siły i intymności: jednostka była zdolna do wypracowania pewnej wartości - co świadczy o sile - i przekazania jej następnej generacji, co jest wyrazem bliskości, intymności, wspólnoty. �

� Przekonanie o zmianach osobowości w czasie jest wspólne dla różnych teorii, pomimo różnic dotyczących znaczenia dziedziczności, środowiska i aktywności własnej podmiotu w powstawaniu tych zmian. Przyjęcie perspektywy rozwojowej w poszukiwaniu integracji różnych stanowisk pozwala zauważyć, że na trzech kolejnych poziomach przedstawionej analizy zmian rozwojowych badacze akcentują w coraz większym stopniu udział własnej aktywności podmiotu w kształtowaniu osobowości, tak poprzez autorefleksję i świadomy wysiłek, jak również pośrednio, poprzez realizację dalekosiężnych i uspołecznionych zadań. � Ponadto, kolejne poziomy analizy, akcentując coraz większą rolę własnej aktywności w rozwoju indywidualnym, w coraz szerszym zakresie opisują zmienność interindywidualną: różnice międzyludzkie w zakresie motywów i konstruktów poznawczych wydają się być większe niż w zakresie podstawowych wymiarów osobowości, a w przypadku znaczeń przypisywanych światu i innym ludziom oraz narracyjnej tożsamości, mają wyraźnie charakter różnic jakościowych, np. treści związane z sensem życia.

DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ !!! Małgorzata Jędrasek Monika Kiryczuk