ROMOWIE W krgu kultury cygaskiej Spis treci Pochodzenie

ROMOWIE W kręgu kultury cygańskiej

Spis treści: • Pochodzenie Romów • Wewnętrzna organizacja • Wygląd • Zajęcia • Zwyczaje, przesądy • Mowa • Muzyka cygańska • Romowie w Polsce

Pochodzenie Romów Cyganie-Romowie pochodzą z terenów Indii. Około 1000 r. n. e. opuścili swoje ziemie i rozprzestrzenili się na obszarze całej Europy oraz w Azji Zachodniej i Afryce Pónocnej. W późniejszym okresie dotarli do Ameryki Pónocnej i Australii. Obenie najwięcej Cyganów można spotkać w Rumunii i na Węgrzech.

Nazwa: Cyganie Określenie Cyganie jest nazwą nadaną temu ludowi przez obcych. Pochodzi prawdopodobnie od terminu Adsincani, oznaczającego średniowieczną sektę heretycką z Bizancjum, której członkowie zajmowali się - podobnie jak później właściwi Cyganie - wróżbiarstwem i jednocześnie prowadzili wędrowny tryb życia. Na zasadzie skojarzenia Romom przypisano tę nazwę, od której wywodzą się takie określenia, jak włoskie Zingari, francuskie Tsiganes, niemieckie Zigeuner oraz polskie - Cyganie.

Inna nazwa nadana Romom w średniowieczu i pozostawiającą głębokie ślady we współczesnym nazewnictwie to Egipcjanie, związana: • z niezrozumieniem przekazywanych przez Cyganów informacji o ich miejscu pobytu przed przybyciem do Europy, Małym Egipcie, jak zwano niektóre regiony Azji Mniejszej; • celowo rozpowszechnianymi przez Cyganów opowieściami o ich egipskim pochodzeniu, który to kraj musieli oni - wyznawcy chrześcijaństwa- opuścić na skutek prześladowań ze strony tamtejszych pogan (historia ta miała im pomóc w zyskaniu przychylności bogobojnego, średniowiecznego społeczeństwa). Legenda o takim pochodzeniu Cyganów okazała się niezwykle trwała, a jej ślady odnajdujemy po dziś dzień w nazwach urobionych od słowa Egipcjanie: francuskim Gitans, hiszpańskim Gitanos, angielskim Gypsies, holenderskim Gyptenaeres.

Wewnętrzna organizacja Jeśli chodzi o warunki egzystencji, dokonać należy rozróżnienia na grupy wędrowne i osiadłe, jako że sam sposób życia narzucał tu odmienne rozwiązania. CYGANIE WĘDROWNI CYGANIE OSIADLI

Cyganie wędrowni Wędrowali różnej konstrukcji wozami, zaprzężonymi w konie, woły lub osły, na postojach zaś przebywali w namiotach. Ich standard zmieniał się z upływem lat, a zależał m. in. od poziomu zamożności Cyganów, dostępu do zdobyczy technicznych itp. czynników: zwykłe chłopskie wozy zastąpiono solidniejszymi, krytymi płótnem, te z kolei ustąpiły miejsca drewnianym barakowozom, a współcześnie samochodom i wygodnym przyczepom campingowym. Klecone naprędce prowizoryczne szałasy zamieniono na płócienne namioty różnej konstrukcji. Tabory przemieszczały się z miejsca na miejsce na ogół od wiosny do jesieni (nieliczni wędrowali także zimą), po drodze zakładano obozowiska , głównie w lesie i nad wodą, w pobliżu osad ludzkich, zimę zaś większość Cyganów spędzała na kwaterze w mieście lub na wsi.

Cyganie osiadli • Cyganie osiadli mieszkali w miastach i na wsi, gdzie budowali swoje domostwa, często sytuowane na obrzeżach osady. • Współcześnie w coraz większym stopniu przejmują oni w tej dziedzinie zwyczaje otoczenia.

Wygląd • UBIÓR • PORTRETY

Cechy stroju kobiecego: • Długa i fałdzista spódnica • Chusta przewieszona przez jedno ramię • „Ozdobność”- efekt zamiłowania do błyskotek i jaskrawych barw W zależności od tego, czy Cygnie są biedniejsi, czy bogatsi, strój bywa okazalszy lub uboższy, ozdoby są złote, srebrne albo miedziane, a nawet składające się z kolorowych szkiełek. Ubiór

Zajęcia Michelangelo Merisi da Caravaggio (1573– 1610) Cyganka wróżąca

Wśród Cyganów powodzeniem cieszą się zawody nacechowane dużą swobodą, nienormowanym czasem pracy. • Mężczyźni-Cyganie od dawna parali się kowalstwem (także obwoźnym), kotlarstwem (bielenie-cynowanie kotłów dla przemysłu, rzemiosła, gastronomii, itp. ), tresowaniem zwierząt (na ogół niedźwiedzi), handlem końmi i innymi artykułami, muzykowaniem i pokazami tanecznymi. Profesje te powszechnie kojarzono z Cyganami, uznawano ich także za najlepszych fachowców w tych dziedzinach. • Cygańskie kobiety, oprócz handlu i występów w zespołach muzycznych, zajmowały się wróżbiarstwem i – sporadycznie (wbrew obiegowym opiniom) – żebractwem. • Cyganie podejmowali się także innych prac: różnorodnych form rzemiosła (także artystycznego), kamieniarstwa, poszukiwania i eksploatacji cennych minerałów i metali. W dobie postępu technicznego wiele z tych profesji zostało wypartych przez seryjną, masową produkcję i odmienne wzorce konsumenckie, więc Romowie musieli zająć się inną działalnością, przede wszystkim handlem i rozmaitymi rodzajami rzemiosł.

Zwyczaje, przesądy Mimo znacznego zróżnicowania, większość Cyganów nadal przestrzega tradycyjnego cygańskiego kodeksu, który określa zasady zachowania się w stosunku do współbraci. Jest to zespół zakazów zwanych mageripena. Nieprzestrzeganie ich powoduje skalanie, stanie się człowiekiem nieczystym - magerdo. Magerdo stać się można, nie zachowując należytej czystości pokarmów, zachowując się niewłaściwie w stosunku do kobiet, zdradzając innego Cygana oraz w wielu innych przypadkach. Cygańskie prawo oraz sprawy wynikłe z jego nieprzestrzegania określa i rozstrzyga - rada starszych, a w przypadku grupy Polska Roma, główny sędzia zwany Szero Rom. POSIŁKI RELIGIA MAGIA Od końca XVIII wieku, od pierwszych spostrzeżeń dotyczących języka cygańskiego, datuje się rozwój badań filologicznych, etnograficznych, historycznych, które w sumie tworzą wielokierunkową, złożoną dziedzinę zwaną cyganologią. Jej właśnie poświęcona jest wyłącznie działalność "Gypsy Lore Society", naukowego towarzystwa badania folkloru cygańskiego. Towarzystwo to, z siedzibą w Wielkiej Brytanii, ma charakter międzynarodowy, istnieje od 1888 roku.

Posiłki W kulturze cygańskiej ważne jest przestrzeganie zasady „czystości” posiłku. Do przechowywania jedzenia powinno się używać odpowiednich naczyń. Podobne zasady dotyczą stołu, miejsca, na którym stawia się pokarmy. Mięso, szczególnie zaś drób, jest ulubionym daniem Cyganów. Urządzają też polowania na jeża.

Religia • Cyganie przeważnie dostosowywali się pod względem wyznania do otoczenia (m. in. aby uniknąć prześladowań religijnych). Jednak ich zaangażowanie w tej kwestii koncentrowało się raczej na zewnętrznych formach obrzędowości i nie szło w parze z podobnym zainteresowaniem treścią przekazu religijnego. Wędrując, Cyganie przyjmowali różne elementy różnych religii. • ANIMIZM- wiara w duszę i w duchy, przypisywanie duszy ludziom, zwierzętom, roślinom, przedmiotom martwym (oddawanie czci słońcu, gwiazdom, księżycowi). • Dopełnieniem religijności jest rozbudowany system przekonań o charakterze magicznym oraz mitologia nosząca w sobie pewne ślady kultów wschodnich.

Magia W relacji procesu o czary z 1688 r. praktyki magiczne Cyganek tak zostały opisane: „Raz u mnie Cyganka beła i powiedziała, że tu są kości trupie zakopane, żeby się bydło nie darzyło, jam jej kazała iść precz. Dałam jej trochy jagieł, pieczeni, i poduszeczkę dziecięcą. ” W cztery wieki później tak samo skutecznie potrafią Cyganki omamić gadziów (nie-Cyganów). Stosując wykonane przez siebie diabełki (bengore), trupki (mulore), kostki (kokala) i inne rekwizyty magii, potrafią wywołać odpowiedni nastrój i wyłudzić zapłatę za neutralizację szkodliwych sił.

• CYGAŃSKI JĘZYK, romani język nowoindoaryjski, silnie zróżnicowany dialektalnie, zwł. pod względem słownictwa i składni; w środk. i wsch. Europie, gdzie Cyganie zachowali swą odrębność etniczno -kulturową, rozróżnia się 2 zespoły dialektów (pn. i pd. ); Cyganie pol. posługują się 4 grupami dialektycznymi j. c. : dialektem Cyganów nizinnych, dialektem Cyganów górskich oraz kelderari i lowari; najstarsze zapisy j. c. w Europie z XVI w. ; od niedawna literatura pisana (np. twóczość poetki Papuszy w Polsce). Mowa

Muzyka cygańska • improwizacja • silna ekspresja • ozdabianie melodii ornamentami • w zespołach instrumentalnych najczęściej: skrzypce, cymbały, niekiedy drumla Reliktami dawnych warstw kultury są związki muzyki cygańskiej z zabiegami magicznymi, np. z wywoływaniem deszczu, uzdrawianiem chorych.

Romowie w Polsce • • W Polsce występują głównie Romowie z czterech plemion / szczepów: Polscy Cyganie nizinni Polscy Cyganie wyżynni Kelderasza Lowari

Polscy Cyganie nizinni, inaczej: Polska Roma Zbliżeni do niemieckich i rosyjskich Cyganów nizinnych. Odbywają niezbyt dalekie wędrówki, noszą polskie nazwiska, w ich języku widoczne są naleciałości z języka niemieckiego.

Maksymilian Gierymski (1846 -1874) Obóz Cyganów

Polscy Cyganie wyżynni, inaczej: Cyganie karpaccy, Bergitka Roma, Nasi Cyganie Zbliżeni do Cyganów ukraińskich i słowackich. Prawdopodobnie przybyli z południa w XV-XVI wieku. W ich języku widoczne są naleciałości z języków słowackiego i węgierskiego. Są jedyną grupą Romów, która się osiedliła, a także jedną z najbiedniejszych. Ze względu na osiadły tryb życia i małą znajomość romskich zwyczajów, nie są poważani przez inne grupy.

Leon Lewkowicz (1888 -1950) Cyganie

Kelderasza (rumuński caldarar: kotlarz) Przybyli z terenów Rumunii i Mołdawii, gdy w latach 50. XIX wieku zniesiono w tych krajach niewolniczą zależność łączącą Romów od ich nieromskich właścicieli. Mają największą skłonność do wędrówek, często bardzo dalekich. Wyróżniają się zamożnością i lubią podkreślać swój wysoki status. Mają rozległe kontakty towarzyskie i handlowe.

Franciszek Streitt (1839 -1890) Wędrujący Cyganie

Lowari Cyganie ci przybyli najprawdopodobniej z terenu Węgier. Obecnie zajmują się często pobielaniem miedzi oraz organizowaniem zespołów pieśni i tańca. Miano szczepowe pochodzi od ló - po węgiersku: koń.

Amadeo Modigliani (1884 -1920) Cyganka z dzieckiem Frans Hals (między 1581 a 15861666) Cyganka

Papusza- właść. Bronisława Wajs (1910 -1987) Czytać i pisać nauczyła się sama. Debiutowała wierszem w „Nowej Kulturze” w 1951 r. Pisała w języku cygańskim. Odkrył ją jako poetkę i jej wiersze tłumaczył Jerzy Ficowski. Bardzo dużo wierszy autorka sama zniszczyła, znanych jest najwyżej 40. Przekładane były na języki: niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki, włoski. W Gorzowie mieszkała od roku 1954, gdy na dobre zatrzymał się jej cygański tabor, do 1981, gdy starą i schorowaną przyjęła pod opiekę rodzina z Inowrocławia. Otrzymała Lubuską Nagrodę Kulturalną (1958), Nagrodę Kulturalną „Nadodrza” (1978), Nagrodę Gorzowską (1978). Zmarła w Inowrocławiu, tam pochowana. Tomiki wierszy w tłumaczeniu Jerzego Ficowskiego: „Pieśni Papuszy” (Wrocław 1956), „Pieśni mówione” (Łódź 1973), „Lesie, ojcze mój” (Warszawa 1990). W maju 1996 r. Jerzy Ficowski przekazał Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Gorzowie zbiór listów Papuszy oraz rękopisy jej wierszy.

Cała poezja Papuszy opisuje jakiś rodzaj cierpienia, które dotyka lub dotknęło Cyganów. Papusza instynktownie i podświadomie wyznacza sobie rolę rzecznika ich spraw. Jest w jej wierszach nie tylko dialog z przyrodą, której może wyżalić się w pełni. Pewne wiersze adresuje bezpośrednio do ludzi. Mają formę apelu, są próbą wywołania reakcji. Te wiersze to jakby próba wywołania odmiany losu. To instynktowna, mimo niezliczonych trudności, próba ocalenia śladu osobistego i zbiorowego po Cyganach. Poetka opiewa losy, obyczaje i folklor swojego narodu. Pieśń cygańska z Papuszy głowy ułożona * Leśna pieśń

Pieśń cygańska z Papuszy głowy ułożona . . . Ogień kocham jak serce własne. Wiatry mocne i małe wykołysały cygańską dziewczynę i w świat wygnały ją daleko. Deszcze obmywały mi łzy, słońce – złoty cygański ojciec – ciało mi ogrzewał i pięknie mi osmalił serce. . . koń cygański rży, obcych budzi, cygańskie serca raduje. Wiewiórka na cygańskiej budzie gryzie orzechy. . . Oj, jak pięknie żyć, słyszeć to wszystko! Oj, jak pięknie widzieć to wszystko! Oj, jak pięknie żyć, nocami chodzić nad rzekę, ryby chłodne jak zimna woda chwytać w ręce. . . Na niebie kura z kurczętami i cygański wóz, całą przyszłość cygańską wróżą, a srebrny księżycuszek ojciec pradziadów z Indii światło nam daje, dzieciom w namiocie się przypatruje, przyświeca Cygance żeby dobrze przewinęła dzieciątko. . . Nikt mnie rozumie, tylko lasy i rzeki. To, o czym mówię, wszystko już dawno minęło, wszystko, wszystko ze sobą wzięło – i tamte lata młode.

Leśna pieśń Ach, moje lasy! Na całej wielkiej ziemi nie zamieniłabym was na nic – ani na złoto, ani na drogie kamienie, które pobłyskują pięknie i ludzi zwabiają do siebie. A moje góry skaliste, moje kamienie nad wodą droższe niż klejnoty światłem bijące A w moim lesie nocami tuż przy księżycu ogniska płoną i światłem biją jak kamienie drogie, którymi ludzie palce zdobią. Ach, moje lasy kochane, pachnące zdrowiem! Wychowałyście wy Cyganięta, jak zagajniki własne! Wiatr sercem jak liściem porusza i bać się nie ma czego. Dzieci śpiewają sobie czy spragnione, czy głodne skaczą i tańcują, bo las je tak nauczył.

Cyganie odstraszali swoją odmiennością, tajemniczością, ale też przyciągali uwagę, intrygowali. Odbiciem tych tendencji jest postać Cygana w ludowej kulturze. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Cygan stał się bohaterem licznych przysłów, opowieści, anegdot. W okresie romantyzmu temat cygański stał się natchnieniem artystów - malarzy, poetów, pisarzy, kompozytorów. W kulturze ludowej Cygan pojawił się jako postać w licznych obrzędach, pośród przebierańców karnawałowych, w grupach kolędników. W tradycyjnej szopce lalkowej Cygan z niedźwiedziem przetrwał do dziś. Tematyka cygańska przejawia się ostatnio w ludowym malarstwie i rzeźbie, jako wspomnienie lat minionych. Romowie

Vincent van Gogh (1853 -1890) Cygański biwak

Autorka prezentacji: mgr Izabela Wolińska nauczycielka języka polskiego w Zespole Szkół Plastycznych im. T. Makowskiego w Łodzi praca przygotowana w ŁCDNi. KP w Łodzi 2005 r.