Rodzestwo i problem dzieci jedynakw Opracowaa Monika Haligowska

Rodzeństwo i problem dzieci jedynaków Opracowała: Monika Haligowska

ZNACZENIE RELACJI POMIĘDZY RODZEŃSTWEM Relacje istniejące pomiędzy rodzeństwem są bardzo ważnym obszarem funkcjonowania rodziny. Cechuje je wiele unikalnych cech: • są długotrwałe: trwają, z różnym nasileniem i różnym stopniem intymności, przez cały cykl życia rodziny; • rodzeństwo łączy wspólne, genetyczne i społeczne, dziedzictwo, doświadczenia rodzinne i wspólne wartości kulturowe.

ZADANIA ROZWOJOWE RODZEŃSTWA W POSZCZEGÓLNYCH FAZACH CYKLU ŻYCIA RODZINY wg Goetting (1986) w odwołaniu do tradycyjnej koncepcji Havighursta FAZA DZIECIŃSTWA: towarzyszenie i emocjonalne wsparcie, jakie daje rodzeństwo jest szczególnie istotne w: - sytuacji aktywności zawodowej rodziców, a co za tym idzie – coraz dłuższego przebywania dzieci w żłobkach, przedszkolach, u opiekunek, dziadków; - sytuacji niedostępności emocjonalnej jednego / obu rodziców, - dotyczy to też różnego typu dysfunkcji systemu rodzinnego (przemoc, alkoholizm, przewlekła choroba lub nieobecność jednego z rodziców);

FAZA DZIECIŃSTWA: - konieczność dzielenia się przez dzieci miłością rodziców, czasem, który jest im poświęcany stanowi pierwszy trening relacji społecznych, umożliwiający późniejsze przystosowanie się do norm grup rówieśniczych; - starsze rodzeństwo, nawet przy niewielkiej różnicy wieku, toruje drogę młodszemu w adaptacji do przedszkola, szkoły, broni przed kolegami, zapewnia pomoc w prostych codziennych czynnościach.

FAZA DORASTANIA: - młodsze rodzeństwo wzoruje się na starszym w zakresie separacji, choć oczywiście niepowodzenie w jej realizacji może na długo blokować separację młodszego brata czy siostry; - poprzez wspólne tajemnice i sekrety wzmacniają więzy lojalnościowe pomiędzy rodzeństwem, pomagając jednocześnie zakreślić granice tego podsystemu rodzinnego i ułatwiając tym samym separację.

FAZA WCZESNEJ I ŚRODKOWEJ DOJRZAŁOŚCI: - w dalszym ciągu istnieje w relacji pomiędzy rodzeństwem towarzyszenie i emocjonalne wsparcie; - nadal istnieją więzy z poprzednich okresów, ale ze zmniejszoną intensywnością, tracąc przy tym swój obligatoryjny charakter; - pojawia się tak ważna dla rodzeństwa konieczność dbania o starzejących się lub chorujących rodziców; zdarza się, że więzy między rodzeństwem są reaktywowane właśnie za sprawą kryzysowej sytuacji dot. rodziców.

WIEK STARSZY: - nadal zapewnianie sobie wzajemnych bliskich kontaktów i wsparcia emocjonalnego, które przybiera na sile, często kompensując różnego rodzaju straty; - dzielenie się wspomnieniami, zweryfikowanie przeszłych doświadczeń oraz rozwiązywanie problemów związanych z rywalizacją między sobą we wcześniejszych okresach życia; nierozwiązane dotąd problemy rywalizacyjne tracą na sile, pozwalając na ujawnianie się bardziej konstruktywnych aspektów relacji; - wzajemna pomoc finansowa, pomoc w chorobie i w problemach z dorosłymi dziećmi (Namysłowska, Siewierska 2009 za: Goetting 1986)

„(…) zadaniom rodzeństwa w każdej fazie cyklu życia rodziny towarzyszą silne, różnorodne emocje, ułatwiające lub utrudniające ich wypełnianie. Radzenie sobie z tymi uczuciami samo w sobie jest zadaniem bardzo trudnym, będącym odbiciem umiejętności panowania nad emocjami w odniesieniu do innych osób znaczących, w różnych okresach życia”. (Namysłowska, Siewierska 2009, s. 3)

Rodzeństwo w bezpiecznych domowych warunkach trenuje: - wchodzenie w interakcje, - radzenie sobie w trudnych sytuacjach, - rozwiązywanie konfliktów: wchodzenie w nie i godzenie się. Ww. umiejętności społeczne będą przydatne w ich późniejszym życiu podczas nawiązywania i utrzymywania kontaktów z ludźmi spoza rodziny.

Relacja istniejąca pomiędzy rodzeństwem jest nieporównywalna w swojej intensywności z żadną inną. Targają nią silne emocje. Różne są przyczyny napięć, konfliktów pomiędzy rodzeństwem: - jedno z dzieci czuje się pozbawione miłości i zainteresowania rodziców, - jedno z dzieci zazdrości bratu / siostrze uzdolnień, zabawek, przestrzeni /terytorium;

- dziecko doświadcza nierównego traktowania (np. obserwuje przywileje posiadane przez młodsze rodzeństwo); - osobiste rozczarowania doznane w przedszkolu, szkole, w kontaktach z nauczycielami, z rówieśnikami, które dzieci wyładowują na rodzeństwu; - nuda, zwł. w przypadku dzieci w wieku przedszkolnym, które potrzebują jeszcze pomocy dorosłych w organizowaniu wolnego czasu; „Korzenie zazdrości tkwią w głębokim pragnieniu każdego dziecka, by mieć wyłączną miłość rodziców”.

RYWALIZACJA POMIĘDZY RODZEŃSTWEM • to doskonała lekcja asertywności i empatii; • uczy walczyć o swoje prawa, ale też respektować prawa innych osób, co rozwija inteligencję emocjonalną, która odgrywa dużą rolę w odnoszeniu sukcesów życiowych; • hartuje, uodparnia na przykrości, ćwiczy refleks, umiejętności formułowania sądów i wyrażania swojego zdania; • uczy radzić sobie z silnymi emocjami (m. in. z gniewem, zazdrością), zawierania kompromisów i negocjacji;

RYWALIZACJA POMIĘDZY RODZEŃSTWEM • może motywować do pracy nad sobą, do wysiłku i wytrwałości. Rywalizacja nie powinna jednak przekraczać rozsądnych granic. (Faber, Mazlish, 2000; Parker, Stimpson, 2003)

POZYTYWNE ASPEKTY RYWALIZACJI NEGATYWNE ASPEKTY RYWALIZACJI nauka asertywności i współczucia, dążenie do przeforsowania swojego stanowiska z jednoczesnym braniem pod uwagę uczuć drugiej strony prowadzenie bójek może skutkować wyrządzeniem sobie przez dzieci krzywdy lub zniszczeniami w domu, np. domowych sprzętów rozwój inteligencji emocjonalnej – nauka nieustanna walka może stać się rozpoznawania emocji i ich kontrolowania w przyszłości sposobem na życie i drogą do realizacji celów lepsze poznanie drugiej osoby, nauka prowadzenia sporów i dochodzenia do kompromisu negatywna, nieprzyjemna atmosfera w domu nauka cierpliwości, wytrwałości i konsekwencji w dążeniu do celu zazdrość o rodzeństwo może się przerodzić w trwałą niechęć motywacja do pracy, rozwijanie zdolności i pogorszenie relacji między członkami podnoszenie kwalifikacji rodziny przyzwyczajenie do prowadzenia sporów i uleganie rodzeństwu w rywalizacji wpływa większa odporność na stres na obniżenie poczucia własnej wartości

PROBLEM KOLEJNOŚCI NARODZIN I JEJ ZNACZENIA DLA SYSTEMU RODZINNEGO ORAZ DLA RODZEŃSTWA Toman (1961): pozycja dziecka w systemie rodzinnym w momencie narodzin w dużej mierze determinuje jego późniejsze funkcjonowanie w rodzinie. Oczekiwania wobec najstarszego / najmłodszego dziecka w rodzinie zostają wbudowane w strukturę rodziny i są przenoszone z pokolenia na pokolenie (np. delegowanie do opieki nad starzejącymi się rodzicami najstarszego dziecka, ale wyłącznie płci żeńskiej, lub delegowanie do wykształcenia najstarszego syna kosztem młodszego rodzeństwa. (za: Namysłowska, Siewierska 2009)

POZYCJA DZIECKA W RODZINIE A KOLEJNOŚĆ NARODZIN Pozycja dziecka w rodzinie w dużej mierze określona jest przez kolejność, w której przychodzi ono na świat. Wskazuje też, na jakim etapie rozwoju jest rodzina: inaczej funkcjonuje rodzina z jednym, a inaczej z dwójką dzieci. Dzieje się tak, gdy partnerów - rodziców cechuje stabilność, brak sytuacji szczególnie trudnych, a ich dzieci rodzą się zdrowe.

Pozycja w rodzeństwie oraz płeć zasadniczo wpływają na zachowania społeczne: • jak odnosimy się do innych ludzi, • jakim jesteśmy małżonkami, • jakimi rodzicami, • jakimi pracownikami, • jakimi przyjaciółmi.

RÓŻNICA WIEKU POMIĘDZY RODZEŃSTWEM • im mniejsza różnica wieku pomiędzy dziećmi, tym większy zazwyczaj ich wzajemny wpływ; • jeżeli dzieci dzieli więcej niż 5 czy 6 lat, każde z nich będzie wykazywało wiele cech jedynaka, obok cech charakterystycznych dla jego pozycji wśród rodzeństwa.

PŁEĆ RODZEŃSTWA: • dwaj bracia są bardziej zazdrośni o siebie niż brat i siostra; • zazwyczaj rodzeństwo najbliższe sobie wiekiem wywiera na siebie największy wpływ; • jeśli w rodzinie ma chłopców, ambicje rodziców koncentrują się na najstarszej dziewczynce; jeśli jednak chłopiec rodzi się później, często zastępuje on najstarszą córkę w realizowaniu rodzicielskim ambicji;

KOLEJNOŚĆ NARODZIN Zdaniem Ronalda W. i Lois A. Richardsonów (2001), kolejność narodzin determinuje życie. DZIECKO NAJSTARSZE - z jego przyjściem na świat wiąże się najczęściej u rodziców więcej niepokoju wynikającego z ich braku doświadczenia w tym zakresie; - przez pierwszych kilka lat najstarsze dziecko otrzymuje pełną, niczym niezmąconą miłość rodzicielską, ale też odczuwa ich lęki i oczekiwania;

DZIECKO NAJSTARSZE - badania Richardsonów wskazują, że dziecko najstarsze zazwyczaj identyfikuje się z wyznawanymi przez rodziców wartościami i stara się stać takim człowiekiem, jakim ono chcą go widzieć; - dla pierwszego dziecka, które ma już mniej niż 5 lat, narodziny drugiego dziecka zmieniają wszystko; rodzice stają się nagle mniej dostępni; zazwyczaj czują się zagubieni po ich narodzinach; kiedy drugie dziecko ma inną płeć niż pierwsze, negatywne reakcje pierwszego nie są zazwyczaj tak dramatyczne;

DZIECKO NAJSTARSZE - rodzice mają wobec niego większe oczekiwania; nacisk na wysokie osiągnięcia sprawia, że jest na ogół bardziej spięte, poważniejsze, przejawiają większą rezerwę i mniej chęci do zabawy niż inni; zazwyczaj ciężko pracuje i jest bardzo skrupulatne we wszystkim, co robi; - rodzice oczekują od starszego dziecka, że będzie stanowiło dobry przykład dla młodszego rodzeństwa i że pomoże w opiece nad dzieckiem; może to rodzić u niego żal do rodziców za to, że obarczyli go nadmiernym ciężarem, i czuje się jak dorosły, którego życie poświęcono dla młodszego rodzeństwa;

- zazwyczaj ma więcej przywilejów niż jego młodsze rodzeństwo, ale też oczekuje się od niego przyjęcia większej odpowiedzialności, kiedy dorastają, a on na ogół spełnia te oczekiwania; - jako dorosły, zwykle przejawia wiele cech rodzicielskich: potrafi być opiekuńczy i troszczyć się o innych, dobrze radzi sobie z odpowiedzialnością i często przyjmuje role przywódcze; - ma problem z proszeniem o pomoc, co wynika z niechęci przed ujawnianiem słabości; - może mieć problem z akceptowaniem błędów popełnianych przez innych; - na ogół wybierają zawód, który zapewnia im autorytet lub pozwala na samodzielną pracę;

DZIECKO NAJMŁODSZE - rzadko ma jakiekolwiek doświadczenie w opiekowaniu się innymi; - zawsze jest dzieckiem w rodzinie; - często zyskuje dużo uwagi, bo każdy inny członek rodziny poczuwa się do pewnej odpowiedzialności za opiekę nad najmłodszym; - często bywa rozpieszczane dłużej niż powinno; - często pobłaża się mu bardziej niż innym dzieciom w rodzinie;

DZIECKO NAJMŁODSZE - często oczekuje pomocy od innych ludzi i otrzymuje ją, nawet o nią nie prosząc; - nawet jako dorosły uważa często, że zasady obowiązują innych, jego nie; - jest mniej zdyscyplinowane niż inni; - często pozostaje zależne od innych, nawet jeśli buntuje się przeciwko wszelkim regułom; - często wybiera na małżonków osoby starsze od siebie, a potem walczy o uwolnienie się spod ich kontroli;

- w celu osiągnięcia swoich celów, postawienia na swoim, posługuje się manipulacją, np. dąsa się, wykorzystuje swój urok, czasem popełnia oszustwa wytęża cały swój spryt; - prawdopodobnie będzie najbardziej pogodne i radosne z rodzeństwa; - jest zazwyczaj najbardziej towarzyskie, pogodne popularne spośród dzieci zajmujących wszystkie pozycje w rodzeństwie; - rodzice mniej od niego oczekują i nie wywierają na niego silnej presji, aby osiągnął wielkie rzeczy i dlatego mniej osiąga niż inne dzieci; jest mniej nastawione na karierę;

DZIECI ŚREDNIE - może przejawiać cechy charakterystyczne dla wszystkich pozycji w rodzeństwie lub też żadnej z nich; - może „zginąć w tłumie” lub też wyróżniać się w sposób szczególny; - nie są w rodzinie kimś wyjątkowym, często bywają ignorowane; nigdy nie mają rodziców wyłącznie dla siebie, nigdy nie mają tyle ich uwagi, co najstarsze dziecko; - niekiedy okazują się najszczęśliwszymi dorosłymi, ponieważ napotykają mniejsze oczekiwania rodziców, mają większą

- jako że nie mają praw najstarszego dziecka, ani przywilejów najmłodszego, często mają poczucie, że życie jest niesprawiedliwe; - aby poczuć się ważne, mogą dążyć do rywalizacji, jednak rzadko wprost współzawodniczą w rodzinie; im bliższe jest wiekiem najstarszemu rodzeństwu, tym silniejsza pojawia się u niego potrzeba rywalizowania z rodzeństwem, zwł. jeśli dzieci są tej samej płci; - mogą bardzo dobrze radzić sobie w kontaktach z bardzo różnymi ludźmi, jako że musiały nauczyć się żyć w zgodzie z młodszym i starszym rodzeństwem;

- podatne są na to, żeby stać się dziećmi spisanymi na straty; jeśli nie uda im się znaleźć swego miejsca w rodzinie, mogą wycofywać się z kontaktów i żyć samotnie, niekochane, z poczuciem, że nic nie znaczą; trudno im uwierzyć, że ktokolwiek się nimi interesuje; - jeśli wszystkie dzieci są tej samej płci, średnie dziecko ma najmniej korzystną pozycję; jeśli zaś mają inną płeć niż rodzeństwo, mogą zyskiwać najwięcej uwagi ze wszystkich dzieci, otrzymywać wsparcie od starszego rodzeństwa i być podziwiane przez najmłodsze; życie dla nich jest łatwiejsze, jeśli pochodzą z wielodzietnej rodziny;

JEDYNACY - badania wykazują, że są oni równie dobrze, a czasami nawet lepiej przystosowani do życia jak ludzie posiadający rodzeństwo; - mają jednocześnie najlepszą i najgorszą sytuację: są stale nastawione na osiągnięcia (jak najstarsze) i rozpieszczane (jak najmłodsze); - jako że nie muszą dzielić się rodzicami z nikim, mają pewną pozycję w rodzinie, niezależnie od wszystkiego;

- częściej niż inne dzieci przejmują cechy charakterystyczne dla pozycji w rodzeństwie rodzica o tej samej płci; - wykazują tendencję do rywalizowania z rodzicem tej samej płci o uwagę i uczucia drugiego rodzica; często tę walkę wygrywają, zwł. jeśli rodziców łączy konfliktowa relacja; - często rodzice oczekują od niego bycia „doskonałym”, co sprawia, że dziecko wcześnie dojrzewa i traci okazję do zabawy; - czasem staje się treścią życia rodziców;

- często z trudem znoszą krytykę, unikają podejmowania pewnych zadań po raz drugi, jeśli za pierwszym razem były krytykowane podczas wykonywania ich, bądź za ich efekty; - przejawiają skłonności do życia we własnym świecie, z własną hierarchią wartości i potrzeb; - często odczuwają lęk, że zawiodą rodziców; częściej pracują, aby zadowolić innych; - dobrze posługują się wyobraźnią, potrafią znaleźć sposoby, żeby się dobrze bawić; - często posiadają bardzo dobrze rozwinięte umiejętności werbalne;

- mogą mieć trudności z rozstaniem się z domem rodzinnym; w takiej sytuacji mogą doświadczać poczucia winy, zwł. jeśli żyje jeden z rodziców; - jako że nie są przyzwyczajone do życia z innymi ludźmi, często później mają trudności w radzeniu sobie w bliskich relacjach; - często w niewystarczającym stopniu opanowali umiejętności negocjowania, nie rozumieją konieczności dzielenia się władzą, czymkolwiek innym; - bycie rodzicem przysparza im więcej trudności niż osobom o innych pozycjach w rodzeństwie; (Richardson,

LITERATURA: A. Faber, E. Mazlish (2000). Rodzeństwo bez rywalizacji. Jak pomóc własnym dzieciom żyć w zgodzie, by samemu żyć z godnością. Poznań Media Rodzina. I. Namysłowska, A. Siewierska (2009). Znaczenie i rola rodzeństwa w terapii rodzin. Psychoterapia 2 (149), s. 45 - 56. J. Parker, J. Stimpson (2003). Rodzeństwo – rywalizacja i miłość. Poznań Rebis. R. W. i L. A. Richardson (2001). Najstarsze, średnie, najmłodsze. Jak kolejność narodzin wpływa na Twój charakter. Gdańsk GWP.