Relacje midzy jednostkami jzyka Monika Sukowska 1 1

Relacje między jednostkami języka Monika Sułkowska 1

1. Synonimia 2. Antonimia 3. Homonimia (vs. polisemia) 4. Hiponimia i hiperonimia 5. Paronimia Bibliografia 2

SYNONIMIA Inaczej: bliskoznaczność lub synonimiczność. Jest to relacja semantyczna zachodząca między wyrazami lub związkami wyrazowymi, które posiadają to samo lub bardzo podobne znaczenie. Np. auto = samochód ; lingwistyka = językoznawstwo. Synonimię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié signifiant 1 signifiant 2 3

Przyczyny powstawania synonimów w językach: 1. Przenikanie do języka elementów z gwar i dialektów, 2. np. pyra = ziemniak. 2. Przenikanie do języka elementów z gwar środowiskowych, np. glina (z języka złodziei) = policjant. 3. Przenikanie do języka elementów z języków obcych, 4. np. koneser (z języka francuskiego) = znawca. 4. Tendencja do eufemizmów oraz do wyrażeń ekspresywnych, 5. np. wyciągnąć kopyta = przenieść się na łono Abrahama = umrzeć. 4

S y n o n i m i c z n e m o g ą b y ć: 1. Wyrazy, 2. np. językoznawstwo = lingwistyka. 2. Formy fleksyjne, np. profesorowie = profesorzy. 3. Konstrukcje składniowe, np. rzucić kamieniem = rzucić kamień ; Zdziwiło nas, że Janek tak wcześnie wyjechał. = = Zdziwił nas tak wczesny wyjazd Janka. 5

Synonimia całkowita Występuje wtedy, gdy jednostki języka mogą zastępować się w każdym kontekście i ich znaczenie pozostaje takie same. Ten typ synonimii jest bardzo rzadki w językach naturalnych. Zdecydowanie częściej obserwowane w językach jest zjawisko synonimii częściowej. 6

Synonimia częściowa Występuje wtedy, gdy jednostki języka mogą się zastępować tylko w niektórych kontekstach. Np. mąż i małżonek : „mój mąż” i „mój małżonek”, ale tylko „mąż stanu”. Synonimy częściowe mogą też różnić się na poziomie stylu, bądź rejestru językowego. Np. pieniądze i forsa, nogi i giry. 7

ANTONIMIA Inaczej: przeciwstawność znaczeń. Jest to relacja semantyczna między jednostkami języka, których znaczenia są przeciwne. Np. duży # mały ; dobry # zły Antonimia jest podstawową relacją semantyczną, na bazie której konstytuują się języki naturalne. 8

Antonimię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié 1 # signifié 2 signifiant 1 signifiant 2 9

Można wyróżnić kilka typów antonimii, np. Antonimia właściwa: Znaczenia przeciwne sytuują się na dwóch biegunach tej samej osi, np. dobry # zły ; duży # mały. Antonimia komplementarna: Znaczenie przeciwne wynika z zaprzeczenia znaczenia innej jednostki leksykalnej, np. żywy # martwy. Z tego, że X jest martwy, wynika, że X nie jest żywy. 10

Antonimia przez konwersję: Jest to relacja między wyrażeniami, które różnią się od siebie tylko układem miejsc walencyjnych, np. sprzedawać # kupować. Jan kupuje samochód od Piotra. Piotr sprzedaje samochód Janowi. 11

HOMONIMIA Jest to relacja między jednostkami języka, które mają taką samą formę zewnętrzną, ale odmienne znaczenia. Np. BAR – 1. zakład gastronomiczny; 2. bufet, przy którym spożywa się posiłki. BAR – pierwiastek chemiczny. BAR – jednostka ciśnienia. 12

Homonimię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié 1 signifié 2 signifiant 1 = signifiant 2 13

Homonimia może zachodzić na poziomie: 1. Morfologii, 2. np. dam - jako forma czasownika dać albo D. l. mn. rzeczownika dama. 2. Słownictwa, np. rola (aktora) i rola (uprawna). 3. Składni, 4. np. wyrażenie zdrada przyjaciela oznacza, że przyjaciel zdradził, albo że przyjaciel został zdradzony. 14

Homofonia: Relacja między jednostkami, które mają tożsamy kształt dźwiękowy. Np. morze i może ; ważyć i warzyć. Homografia: Relacja między jednostkami o tożsamej postaci pisanej. Np. zamarzać (= pokrywać się lodem) i zamarzać ( czasownik wielokrotny od zamarzyć). 15

Homonimia absolutna: Relacja, która obejmuje jednostki tożsame zarówno na poziomie dźwiękowym, jak i graficznym. Jest to przypadek homografii i homofonii jednocześnie. Np. BAR = 1. zakład gastronomiczny; 2. bufet, przy którym spożywa się posiłki. BAR = pierwiastek chemiczny. BAR = jednostka ciśnienia. 16

Homonimia całkowita: Występuje wtedy, gdy wszystkie formy gramatyczne traktowanych jednostek są zbieżne. Np. para (=dwa przedmioty) i para (= substancja w stanie lotnym) zachowują takie same formy fleksyjne. Homonimia częściowa: Zbieżność może dotyczyć tylko niektórych form fleksyjnych. Np. zamek (=budowla) i zamek (=urządzenie do zamykania) różnią się w odmianie : D. lp. : zamku vs. zamka. 17

Homonimia jest czasem w praktyce trudna do odróżnienia od polisemii. POLISEMIA Inaczej: wieloznaczność. Jest to zjawisko polegające na tym, że jednemu elementowi językowemu (np. wyrazowi) odpowiada więcej niż jedno znaczenie. 18

Polisemię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié 1 signifié 2 signifié 3 signifiant 19

Tradycyjnie przyjmuje się, iż spotykamy się z polisemią wtedy, gdy między poszczególnymi znaczeniami zachodzi relacja podobieństwa, której brak jest w przypadku homonimii. Np. wyraz zamek o interpretacjach znaczeniowych: 1. ‘mechanizm do zamykania drzwi’ 2. ‘suwak, coś, co służy do zapinania ubrania’, 3. jest traktowany jako polisemiczny, a obu znaczeniom przypisuje się element „podobny” – zamykanie. 20

Trzecia interpretacja znaczeniowa wyrazu zamek 3. ‘budowla obronna’, nie zawiera elementów podobnych do interpretacji 1. i 2. , w związku z czym postuluje się tutaj dwa homonimiczne leksemy: zamek I – o znaczeniach 1. i 2. Zamek II – o interpretacji semantycznej 3. 21

W odróżnieniu homonimii od polisemii pomaga także etymologia jednostek leksykalnych: W przypadku homonimii jednostki leksykalne mają różne pochodzenie etymologiczne. Np. bal = wielka zabawa taneczna – pochodzi z jęz. francuskiego; bal = gruby pień drzewa – pochodzi z jęz. germańskich. Polisemia może występować wtedy, gdy mamy do czynienia z jedną jednostką leksykalną, pochodzącą z jednego źródła. 22

HIPONIMIA I HIPERONIMIA Relacje te opierają się na przynależności i zawieraniu. Hiponim to termin, którego sens zawiera się w szerszym zakresie znaczeniowym hiperonimu. Hiperonim to termin o znaczeniu ogólnym, któremu podporządkowana jest klasa wyrazów wobec niego podrzędnych i bardziej szczegółowych znaczeniowo, będących jego hiponimami. 23

Np. w relacji terminów pies i zwierzę : pies to hiponim, a zwierzę to hiperonim. Natomiast w relacji pies i jamnik : pies to hiperonim, a jamnik to hiponim. Klasa obiektów oznaczanych przez hiperonimy zawiera w sobie klasę obiektów określanych jako hiponimy. 24

Relację hiponimii / hiperonimii można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié hiponimu signifié hiperonimu 25

PARONIMIA Jest to relacja pomiędzy jednostkami leksykalnymi, które mają różne znaczenia, ale podobną (choć nie taką samą) formę zewnętrzną. Np. adoptować i adaptować, koncert i koncern, klips i klops, przepraszać i przepłaszać. 26

Paronimię można przedstawić za pomocą poniższego schematu: signifié 1 signifié 2 signifiant 1 ~ signifiant 2 27

Można wyróżnić: 1. Paronimię ze względu na wspólność rdzenia, 2. np. abstrakcja i dystrakcja. 2. Paronimię ze względu na podobieństwo brzmieniowe, np. pal i bal. 28

Wybrana bibliografia: 1. Encyklopedia Językoznawstwa Ogólnego, pod red. K. Polańskiego, 1999, wyd. II, Wrocław, Ossolineum. 2. 2. Encyklopedia Języka Polskiego, pod red. S. Urbańczyka i M. Kucały, 1999, wyd. III, Wrocław, Ossolineum. 3. 3. Awramiuk E. , 1999, Systemowość polskiej homonimii paradygmatycznej, Białystok. 4. Grochowski M. , 1982, Zarys leksykologii i leksykografii, Toruń. 29

5. Lyons J. , 1975, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa, PWN. 6. 6. Słownik terminologii językoznawczej, pod red. Gołąb Z. , Heinz A. , Polański K. , 1970, Warszawa, PWN. 7. 7. Żmigrodzki P. , 2005, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice, Wyd. UŚ. 30