REHBERLK Alan Eitimi Mesleki Geliim Kuramlar Blent TANIK

REHBERLİK Alan Eğitimi Mesleki Gelişim Kuramları Bülent TANIK

MESLEK SEÇİMİ İLE İLGİLİ KURAMLAR v v Bireylerde meslek fikri nasıl doğuyor? Nasıl gelişiyor? Meslek seçimini neler etkiliyor? Meslek seçimi – kararı nasıl veriliyor? Meslek gelişim kuramları gelişimsel kuram ve klasik kuram olmak üzere iki alt başlıkta incelenir: Gelişimsel Kuramlar • Ginzberg, Super, Holland, Roe Klasik Kuramlar • Psikanalitik Kuram, Karar Kuramları, Şans Kuramları, Özellik – Faktör Kuramı

Ginzberg ve Arkadaşlarının Gelişim Kuramı Birey, meslek seçme aşamasına yıllar içinde gelir. Bireyin yıllar boyunca kazandığı birikimler meslek gelişiminin bir parçası haline dönüşür. Kuramın üç temel öngörüsü bulunmaktadır: a. Meslek gelişimi bir süreçtir. b. Bu süreç büyük ölçüde geriye dönülemezdir. c. Seçim süreci daima bir uzmanlaşmayı içerir. Ginzberg’e göre mesleki karar verme süreci fantezi, geçici seçim ve gerçekçi seçim olmak üzere üç döneme ayrılarak incelenir.

Fantezi • 5 – 11 yaş aralığını kapsar. • Çocuğun meslek hakkındaki düşünceleri daha çok hayallere dayalıdır. • Yetişkinlerle özdeşim kurma ve taklit meslek seçiminde önemli etkenlerdir. Geçici Seçim • 11 – 17 yaş aralığını yani ergenlik yıllarını kapsar. • Dönem içerisinde ilgi, yetenek, değer ve geçiş basamakları bulunmaktadır. Gerçekçi Seçim • 17 – 22 yaş aralığını kapsar. • Gerçeğe uygun seçimlerin yapıldığı dönemdir. • Birey meslek seçiminde sırasıyla yeteneklerini, ilgilerini ve değerlerini dikkate alır. • Araştırma (keşfetme), billurlaşma ve belirleme basamakları yer alır. Toplumda bir yer edinme arzusu Bir iş ya da ileri eğitim düşüncesinin oluşması

Geçici Seçim • 12 – 18 yaş aralığını yani ergenlik yıllarını kapsar. • Dönem içerisinde ilgi, yetenek, değer ve geçiş basamakları bulunmaktadır.

Super’in Öz (Benlik) Kavramı Kuramı Super’e göre öz, bireyin kendini nasıl gördüğüdür ve birey bundan etkilenerek mesleğini seçer. Başka bir deyişle birey seçtiği meslekle kendini ifade etmeye çalışır. Super, bireyin kişisel özellikleri – gelişim aşamaları – mesleki gelişim arasında ilişki kuran ilk araştırmacıdır. Super’a göre öz kavramının oluşarak bireyde meslek tercihine dönüşmesi 5 aşamada gerçekleşmektedir:

1. Büyüme Evresi (14 yaşa kadar) • Büyük oranda özdeşimler ön plandadır. • Hayal (4 -10 yaş), ilgi (11 -12 yaş), yetenek (13 -14 yaş) 2. Araştırma (Keşfetme) Evresi (14 – 24 yaş) • Birey için kendini tanıma, meslekleri inceleme, rol denemeleri yapma evresidir. (Mesleki rehberlik açısından en önemli dönemdir. ) • Deneme (14 -17 yaş), geçiş (18 -21 yaş), sınama (22 -24 yaş) evrelerine ayrılır. • Deneme evresinde ilgi ve yetenekler dikkate alınarak geçici seçimler yapılır. • Geçiş evresinde gerçekçi olgular dikkate alınarak birey bir mesleğe ya da mesleki eğitime başlar. • Sınama evresinde birey kazandığı yeteneklerini sınamak üzere ilk defa işe yerleşir. (“Sınama” ve “Sağlamlaştırma” olarak iki evreye ayrılır. Yerleşme Evresi (25 – 44 yaş) • Birey uygun bir meslek seçer ve o alana yerleşir. • Sosyal yaşamını işine göre düzenlemeye çalışır. Koruma Evresi (45 – 64 yaş) • Birey elde ettiği mesleğini sürdürme ve üretken olma çabasındadır. Çöküş (İnişe Geçme) Evresi (65 yaş ve sonrası) • Gerek fiziksel gerekse bilişsel becerilerde azalma görülür. Birey emekliliğe hazırlanır. • Yavaşlama (65 – 70 yaş) ve emeklilik (71 yaş ve sonrası) evrelerine ayrılır.

Holland’ın Kişilik Kuramı Holland’a göre meslek seçimi, kişiliğin iş dünyasında ifade bulan bir yansımasıdır. Holland’a göre her insan tanımlanmış altı kişilik tipinden birine sahiptir ve buna uygun meslekler seçer (Holland, 1973). Holland’a göre her insan belli bir tipe yakın olmakla birlikte, diğer tiplere de kısmen benzerlik gösterebilir. Bu da farklı kişilik örüntülerinin ortaya çıkmasına yol açar. Kişilik tiplemelerinin oluşumunda kalıtım, ilgi, öz kavramı, değerler, etkinlikler, akran çevresi gibi özellikler etkendir. Yani kalıtım – çevre etkileşimi söz konusudur. Holland, kişiliklerine uygun mesleklerini seçen kişilerin gelecekte mutlu olacaklarını ifade etmektedir.

Roe’nun İhtiyaç Kuramı Bireyin mesleki gelişimi, bireyin çocukluk yıllarında geliştirdiği ilgilere ve bu ilgilerin temelinde yatan gereksinimlerin nasıl karşılandığına bağlıdır. Roe, meslekleri “insanlarla ilgilenmeyi gerektiren meslekler” ve “insanla olmayan şeylerle ilgilenmeyi gerektiren meslekler” olmak üzere ikiye ayırır. Eğer ebeveynler çocuğa karşı soğuk – reddedici bir tutum sergilerse, çocuk gelecekte diğer insanlarla çalışmaktan ve işbirliği yapmaktan hoşlanmaz. Ebeveynlerin çocuğa karşı sıcak ve kabul edici davranışlar sergilerse, çocuk gelecekte diğer insanlarla birlikte çalışmaktan hoşlanır. Roe’ya göre ihtiyaçların şiddeti, başarıdaki güdülenme derecesini gösteren temel bir belirleyicidir.

KLASİK KURAMLAR Psikanalitik Kuram • Meslek seçimi, bilinçdışı gereksinimleri doyurma yolunda “yüceltilmiş” davranışlar olduğu görüşünden hareket eder. • Yani bireyin enerjisi, toplumca kabul edilebilecek meslek yoluyla doyuma ulaştırılır. Karar Kuramları • Temsilcileri Gelatt ve Katz’dır. • Karar verme sürecini belirleyen bazı stratejiler vardır. Bu süreç sadece duyuşsal değildir, bilişsel yönü de ağır basmaktadır. • Birey duyuşsal ve bilişsel öğeleriyle karar verir. Şans Kuramları • Meslek seçimi tamamen şanstır. • Doğru zamanda doğru yerde olmak, bireyin mesleğini belirler. Özellik – Faktör Kuramı • Her bireyin kendine ait özellikleri vardır. • Uygun meslek, bireyin özellikleri ile mesleğin özellikleri en iyi örtüştüğünde ortaya çıkar. • Yani “Uygun çivileri, uygun deliklere yerleştirmek” gerekir. • Bu görüş 1909’da Parson’la başlamıştır.