Raunarstvo i informatika I godina Prirodnomatematiki i drutvenojeziki

Računarstvo i informatika I godina Prirodno-matematički i društveno-jezički smer

Softver �Da bi računar mogao da funkcioniše pored hardvera mora biti opremljen i odgovarajućim programima koji će njime upravljati. Ovi programi se nazivaju računarski softver (software). �Softver se može podeliti u tri kategorije: �Operativni sistem �Sistemski softver �Aplikativni softver �U suštini, operativni sistem je deo sistemskog softvera, ali je zbog svoje važnosti izdvojen kao posebna kategorija.

Operativni sistem �Operativni sistem je kompleksan programski sistem sastavljen od skupa programa koji treba da obezbede lako i efikasno korišćenje računara. �Bez operativnog sistema hardver računara, ma koliko on kvalitetan bio, ne služi ničemu. �Operativni sistemi se mogu klasifikovati sa različitih stanovišta: �Prema broju programa koji mogu istovremeno biti u memoriji �Prema broju korisnika koji mogu istovremeno koristiti računar �Prema načinu zadavanja komandi �Prema prenosivosti na različite arhitekture računara

Operativni sistem �Zadatak: Povezati pojmove iz leve sa pojmovima iz desne kolone: Broj programa koji istovremeno mogu biti u memoriji Prenosivi OS – mogu se koristiti na različitim arhitekturama Neprenosivi (vlasnički) OS – rade samo na određenom modelu računara (npr. za upravljanje nekom mašinom) Broj korisnika koji mogu istovremeno koristiti računar Jednokorisnički – računar može koristiti samo jedan korisnik Višekorisnički – na računar može istovremeno biti priključeno i do nekoliko stitina korisnika Način zadavanja komandi Monoprogramski – u memoriji je samo jedan program koji se izvršava Multiprogramski – u memoriji je više programa, ali se u svakom trenutku izvršava samo jedan Prenosivost na različite arhitekture OS komandnog tipa – nakon uključivanja računara pojavi se znak prompt i naredbe se zadaju komandama (DOS) Grafički OS – komande se izvršavaju klikom na opciju (Windows, Mac OS)

Sistemski softver �Osim OS za korišćenje računara potrebni su i drugi programi koje koriste svi ili, bar, veći broj korisnika računara. Ti programi nazivaju se sistemski softver. �Ovoj kategodiji pripadaju: �Programi prevodioci �Veznici (drajveri) �Različiti uslužni programi �Neki od ovih programa nisu potrebni za rad računara. Međutim, ukoliko korisnik želi da piše programe u nekom programskom jeziku, on mora da ima program prevodilac za taj jezik. Drugi primer je da, ukoliko korisnik ima skener mora imati i program koji mu omogućava njegovo korišćenje, dok korisniku koji nema skener taj program i ne

Programi prevodioci – mašinski jezik �Programi za prve računare pisani su na mašinskom jeziku koji čine nizovi nula i jedinica. �Ovakve naredbe najčešće su bile logički podeljene u dva dela: �Kod operacije – naredba koju računar treba da izvrši. �Adresa registra u memoriji – adresa na kojoj se čuva podatak. 1 1 0 0 0 1 Kod operacije 1 0 0 1 1 1 Adresa �Pisanje ovakvih programa je bilo podložno greškama, tako da je bilo neophodno izmisliti novi način pisanja programa.

Programi prevodioci – simbolički jezik �Zbog navedenih poteškoća programeri su osmislili simboličke jezike, u kojima su naredbu činile: 1 1 0 0 0 1 �Simbolički naziv operacije Operacija Adresa 1 0 0 1 1 1 �Simbolički naziv adrese �Ovakvi programi su se potom prevodili u mašinski jezik, a program prevodioc za simboličke jezike nazvan je asembler. �U to vreme su arhitekture računara bile različite i za svaki računar je bilo neophodno napisati poseban simbolički jezik i asembler. Iz tog razloga je bilo potrebno naći još bolje rešenje.

Programi prevodioci – viši programski jezik �Da bi se olakšalo pisanje programa i prenosivost na različite arhitekture, razvijeni su programski jezici višeg nivoa, koji se koriste i danas (Java, C, C#, Python, . . . ). �Za prevođenje programa pisanih u višem programskom jeziku u mašinski jezik koriste se: �Interpreteri – prevodi blok naredbi i odmah ga izvršava (jezik Basic). Sada je ta praksa skoro potpuno napuštena. �Kompajleri – prevodilac učitava ceo program, prevodi ga, pa ga tek onda izvršava. Danas se najčešće koriste (C, Python, . . . ). Naredba izvornog koda Mašinski kod Ulaz Izvorni kod Kompajler Izlaz Mašinski kod

Programi veznici (drajveri) �Veznici (drivers) su programi koji omogućavaju upotrebu raznih perifernih i drugih uređaja (kartica u računaru). Da bi bilo moguće povezivanje spoljašnjih uređaja na računar potrebno je da se reše dva problema: �Prvi je fizičko (hardversko) povezivanje. To se rešava na dva načina: povezivanjem uređaja na standardni priključak (serijski, paralelni ili USB port) ili da uređaj ima posebnu karticu koja se ugrađuje u računar. �Drugi predstavlja softversko povezivanje uređaja na računar. Svaki uređaj ima odgovarajući upravljački program koji se zove veznik ili drajver. Drajver prevodi komande zadate iz nekog programa u komande koje taj uređaj razume. Ovi programi dolaze uz uređaj na CD-u ili se skidaju sa Interneta.

Uslužni programi �Uslužni programi olakšavaju korisnicima pojedine poslove koji se često obavljaju (na primer, narezivanje diskova, kompresija podataka na HDD-u, programi za održavanje sistema, za uklanjanje reklama i virusa, pretraga podataka na HDD-u, kalkulator, . . . ). �Ovakvi programi se mogu isporučiti korisniku kao standardni dodatak operativnom sistemu, ali ih najčešće pišu i distribuiraju sami korisnici.

Aplikativni programi �Aplikativni programi su programi koji se koriste za rešavanje različitih problema i poslova. Drugim rečima, to je većina programa koje upotrebljavaju korisnici računara, a nazivaju se i korisnički softver. Pišu ih specijalizovane softverske kuće, kao i sami korisnici računara. �U aplikativne programe spadaju programi za: �Obradu teksta – MS Word, Note. Pad, Latex, . . . �Rad sa tabelama – MS Excel, Lotus, . . . �Rad sa bazama podataka – MS Access, SQL, My. SQL, Oracle, . . . �Crtanje i obradu slika – Corel. Draw, Photo. Shop, Paint, . . . �Pravljenje animacija i video-zapisa – Adobe Premier, Flash, . . . �Komponovanje i obradu zvučnih zapisa – Sound Forge, . . . �Proračune u nauci i tehnici – Mat. Lab, . . . �Igre – popunite sami

Virusi �Virusi (Malware) takođe predstavljaju softver uskladišten na nekom medijumu (HDD, CD, USB, . . . ) kao samostalan program ili uključen u neku datoteku. Ovo je nepoželjan softver i najčešće se sam umnožava. �Šteta koju stvori virus ogleda se u: �Narušavanju privatnosti korisnika �Brisanju pojedinih podataka sa računara �Brisanju kompletnog sadržaja sa HDD-a, USB-a, . . . �Fizičkom uništenju komponenata računara �Prenose se preko Interneta, diskovima, disketama, USBovima, . . .

Virusi �Oblici virusa: �Trojanac (Trojan Horse) – virus upakovan u „korisnu aplikaciju“. Najčešće služi za otkrivanje korisničkih lozinki, bankovnih podataka, . . . �Špijun (Spyware) – delimično presreće ili preuzima kontrolu nad računarom bez znanja ili dozvole korisnika. Služi za korišćenje tog računara u korist neke druge osobe (na primer za preusmeravanje stranice na neku neplaniranu Internet adresu). �Crv (Worm) – sam se umnožava. Otežava rad mreže, a može oštetiti i podatke. Ovoj grupi pripada i Do. S (Denial of Service) vrsta virusa, koja predstavlja napad na određenu Internet stranicu sa više zaraženih računara od strane hakera, kao i virusi koji mogu načiniti i fizičku štetu (flešovanje BIOS-a, uništavanje hardvera).

Zaštita od virusa – Antivirusi �Za otkrivanje i uklanjanje virusa koriste se antivirus programi. Njihova osnovna funkcija je da: �Ispitaju prisustvo virusa u memoriji računara �Uklone prisutne viruse �Uklone ili dezinfikuju inficirane datoteke �Najpoznatiji antivirus programi su Kaspersky, Avast, AVG, . . . �Da bismo uvek bili zaštićeni od virusa potrebno je da: �Redovno ažuriramo (update-ujemo) antivirus program. �Da proverimo datoteke prilikom snimanja sa USB-a ili CD-a. �Da izbegavamo preuzimanje sa nepoznatih mesta na mreži. �Da ne otvaramo elektronsku poštu sa datotekama u prilogu od nepoznatih pošiljaoca. �Nabavljamo programe legalnim putem.