Racjonalno Boga w teologii procesu Przyczynek do relacji

Racjonalność Boga w teologii procesu. Przyczynek do relacji nauka-wiara mgr Jakub Dziadkowiec Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Towarzystwo Metafizyczne im. A. N. Whiteheada e-mail: jdziadkowiec@kul. lublin. pl www. kul. pl/dziadkowiec Kraków, 11 grudnia 2010

Plan wystąpienia 1. Wprowadzenie 2. Trzy typy racjonalności Boga: 2. 1. średniowieczna, 2. 2. nowożytna, 2. 3. procesualna. 3. Panenteizm i atrybuty Boga: 3. 1. wszechmoc, 3. 2. wszechwiedza, 3. 3. doskonałość i (nie)zmienność. 4. Relacja nauka-wiara 4. 1. „nowa teologia” procesu, 4. 2. Tajemnica. 5. Wnioski mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 2

2 x motto „Non in dialectica complacuit Deo salvum facere populum suum. ” John Henry Newman An Essay in Aid of a Grammar of Assent [1870] „What we need is to make a renewed attempt to worship the objective God, not our forefathers’ doctrines about him. ” Charles Hartshorne The Divine Relativity [1948, 148] mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 3

1. Wprowadzenie • M. Heller [2008, 181]: „Bóg myśli racjonalnie, struktura świata jest urzeczywistnieniem stwórczego zamysłu Boga, zamysł ten jest więc w swej istocie głęboko racjonalny. ” • Podstawowa przesłanka: Zagadnienie racjonalności Boga wymaga wyjaśnienia zagadnienia boskiego działania w świecie. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 4

Osobowy Jahwe i grecki filozof • A. N. Whitehead [1988, 21]: „Musi się ono [przekonanie o racjonalności świata – J. D. ] wiązać z naciskiem, jaki średniowiecze kładło na racjonalność Boga, którego wyobrażano sobie jako istotę o osobowej mocy Jahwe i o racjonalności greckiego filozofa. Każdy szczegół znajduje się pod kontrolą i jest elementem porządku: badania nad przyrodą muszą prowadzić do podtrzymania wiary w racjonalność. ” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 5

Główna teza • Średniowieczne (klasyczne) wyobrażenie o racjonalności Boga • Rozwój filozofii i nauk przyrodniczych od renesansu po czasy dzisiejsze • Spór między nauką a wiarą (religią) • Jak można dzisiaj rozumieć racjonalność Boga? • Główna teza wystąpienia jest następująca: Teologia procesu, poprzez dookreślenie sposobu działania Boga w świecie oraz Jego atrybutów, wprowadza procesualny typ racjonalności Boga, który stwarza możliwość pełniejszego ujęcia relacji między nauką a wiarą. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 6

Schemat argumentacji Teologia procesu Panenteizm Procesualna racjonalność Boga Atrybuty Boga Relacja nauka-wiara mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 7

2. Trzy typy racjonalności Boga 2. 1. Racjonalność średniowieczna: 2. 2. Racjonalność nowożytna: • inteligibilność świata ufundowana w racjonalnym Bogu, • racja uniesprzeczniająca fenomeny, • absolutna wszechmoc, stworzenie z nicości, • scholastyka – „racjonalna orgia średniowiecza”, • egzystencjalna zależność stworzenia od Stwórcy. • rozwój i wpływ nauk szczegółowych na teologię, • zewnętrzna racja uniesprzeczniająca staje się niepotrzebna, • pytanie o podstawę racjonalności jest nienaukowe, • deizm i ateizm, • samowystarczalny świat, • teologia apofatyczna. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 8

2. 3. Racjonalność procesualna • Sprzeciw wobec: marginalizacji znaczenia Boga w naturalnej historii Wszechświata (racjonalność nowożytna), absolutnej zależności przygodnego świata od Boga (racjonalność średniowieczna). • Współ-uczestniczenie Boga w procesie kreacji, • Bóg jako „poeta świata, z czułą cierpliwością prowadzący go przez swoją wizję prawdy, piękna i dobra” [P&R 346], • Wabienie i perswazja zamiast koniecznych dekretów, • Zasada Konkretyzacji i ostateczne ograniczenie zamiast Pierwszego Poruszyciela, • Bóg to podstawa racjonalności świata – nadaje światu własne wzorce i proponuje wizję całości. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 9

Bóg: tyran – matematyk – poeta? Typ racjonalności średniowieczna nowożytna procesualna Bóg wszechmocny tyran beznamiętny matematyk czuły poeta świata Świat nietrwały, zależny i stworzony samowystarczalny potrzebny i kreatywny Prawa przyrody przygodne prawidłowości wieczne i konieczne przygodne i ewolucyjne Nauka poznawanie zamysłu Boga poznawania świata poznawanie świata i Boga Tabela 1: Trzy typy racjonalności Boga mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 10

3. Panenteizm i atrybuty Boga • Panenteizm [Hartshorne 1948, 89]: “ ‘Panenteizm’ jest właściwym terminem dla stanowiska, według którego bóstwo jest w pewnym realnym aspekcie odróżnialne i niezależne od każdej spośród rzeczy względnych, lecz jednak, rozumiane jako aktualna całość, zawiera wszystkie rzeczy względne. ” • Dwie natury Boga: pierwotna [primordial] i wtórna [consequent] • Dwubiegunowa racjonalność Boga: Stwórca jako niezmienna podstawa racjonalności świata – Bóg na początku Bóg, który podąża za kreatywnym postępem świata i „nie traci niczego, co może zostać zbawione” [P&R 346] – Bóg na końcu mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 11

3. 1. Wszechmoc • J. Cobb [2008, 68]: „Bóg nie kontroluje tego, co się dzieje. Istnieje wiele ‘przyczyn’ tego, co się dzieje w każdym zdarzeniu, z których Bóg jest zawsze tylko jedną; to znaczy, Bóg nigdy nie determinuje jednostronnie tego, co się dzieje. Wciąż jednak Bóg jest jedną z przyczyn, tą, która wzywa do realizacji optymalnej wartości i stwarza tę realizację możliwą. ” • • • „istnieją inne moce niż boska” [Hartshorne 1997] stworzeni współ-twórcy [created co-creators] [Hefner 1993, 27] częściowe samo-przyczynowanie [causa sui] mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 12

3. 2. Wszechwiedza • Problem złudnej wolności (wyboru) [Hartshorne 1984, 3]: „Nasze jutrzejsze uczynki, o których jeszcze nie zdecydowaliśmy, są zawsze lub odwiecznie obecne dla Boga, dla którego nie istnieje otwarta przyszłość. ” • B. Epperly [2006 a, 4]: „Doskonała wiedza pociąga za sobą nieustanną transformację bardziej niż statyczną kompletność. ” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 13

Ujęcia i zdarzenia przyszłe Teoria ujęć [prehensions]: wiedzieć znaczy ujmować, ujmowanie jest relacją wewnętrzną, boska wiedza wydarzeń aktualnych konstytuuje Boga w Jego wtórnej naturze, wszechwiedza oznacza zdolność do ujmowania wszystkich bytów, ich znajomość jako minionych. • • To, co przyszłe jest nieznane, ponieważ nie jest jeszcze zaktualizowane, Bóg posiada znajomość wszystkiego, co może być znane: „możliwości jako możliwe aktualności jako aktualne. ” [Epperly 2006 b, 8] mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 14

3. 3. Doskonałość i (nie)zmienność • Doskonałość – zdolność do ujmowania wszystkiego, co się wydarza w świecie: Dostarczanie światu wzorców (czuć konceptualnych) zgodnie z aktualną potrzebą – pierwotna natura, Reagowanie na zaistniałą nowość, odpowiedź na działania bytów doczesnych – wtórna natura. • B. Epperly [2006 b, 9]: „Teologia procesu twierdzi, że zmieniający się Bóg, który okazjonalnie jest ‘zaskakiwany’ przez świat, jest prawdziwie żyjącym Bogiem, który inicjuje nowe możliwości kształtowania zmieniającego się świata. Bóg doświadcza zarówno bólu, jak i radości wszechświata. Nasz ból naprawdę ma znaczenie dla Boga, nasze modlitwy kształtują boskie doświadczenie. Jak twierdzi Whitehead, Bóg jest ‘współ-odczuwającym towarzyszem, który rozumie’. ” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 15

4. Relacja nauka-wiara • M. Heller / O. Pedersen [2009, 68] „Kłopoty teologii katolickiej z naukami wynikają stąd, że teologia ta zbyt mocno związała się z filozoficzną tradycją, nawiązującą do Arystotelesa, podczas gdy nauki wywodzą się z obcej arystotelizmowi tradycji archimedejskiej. ” • Odmienne od arystotelesowsko-tomistycznego zaangażowanie filozoficzne • M. Heller [2009, 76]: „Od czasów kardynała Newmana wiadomo, że nawet dogmaty wiary, w swojej warstwie interpretacyjnej, podlegają ewolucji. ” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 16

4. 1. „Nowa teologia” procesu • „nowa teologia” - taki styl uprawiania teologii, w którym pozostaje ona w sprzężeniu z naukami przyrodniczymi, z „nową fizyką”. • Teza: filozofia i teologia procesu stanowią konceptualne zaplecze dla tego programu • Podstawowe założenia „nowej teologii”: Matematyczność świata – podstawowe struktury są matematyczne, Pole racjonalności – „przyroda jest matematyczna, gdyż podstawowym poziomem w jej ontycznej strukturze jest poziom pola racjonalności” [Życiński 1987, 176]. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 17

Byty wieczne i potencjalności • Życiński [1987, 182 -183]: „Tłumacząc fakt matematyczności przyrody Whitehead nie używa wprawdzie wyrażenia ‘pole racjonalności’, niemniej zasadnicze tezy jego interpretacji pozostają równoważne treściowo z proponowaną przeze mnie hipotezą pola. (. . . ) Whitehead rozwija własną teorię idei odwołującą się do pojęcia potencjalności i obiektów ponadczasowych (eternal objects). (. . . ) Uniwersum tych obiektów o wzajemnie określonych relacjach między sobą stanowi odpowiednik pola racjonalności. ” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 18

Bóg jako pole racjonalności • Byty wieczne [eternal objects]: platońskie formy bądź idee, pierwotna natura Boga, racjonalność świata to racjonalność Boga. • Potencjalność [potentials]: czysta – utożsamiana z bytami wiecznymi, realna – „uwarunkowana indeterminacja” realnego wzrostu [P&R 22]; pole fizyczne Boga utworzone z ujęć bytów wiecznych, wtórna natura Boga. • Pole racjonalności: byty wieczne + realna potencjalność = Bóg w dwóch naturach mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 19

4. 2. Tajemnica • Transcendentny aspekt Boga, • Heller [2008, 238]: „Pytanie o ostateczne wyjaśnienie wszechświata uzyskało odpowiedź, ale kosztem zatopienia go w Nieskończoność Boga. I tak oto stanęliśmy wobec Tajemnicy, lub lepiej – ponieważ sami jesteśmy cząstką wszechświata – daliśmy się ogarnąć Tajemnicy. ” • Badania przyrodnicze wskazują miejsca, w których przejawia się boża transcendencja, • Bóg jest nieywjaśnialną racją dla racjonalności świata, • Nie negacja, lecz uzupełnienie klasycznej teologii, • Teologia procesu wspiera tego rodzaju argumentację: Bóg jako ostateczne ograniczenie dla bytów aktualnych – granica racjonalności. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 20

Ostateczne ograniczenie • Whitehead [1988, 187]: „Bóg jest ostatecznym ograniczeniem, a Jego istnienie to coś ostatecznie irracjonalnego. Nie da się bowiem podać uzasadnienia ograniczeń, które z natury swej jest On w stanie narzucić. Bóg nie jest konkretny, ale jest podstawą konkretnej aktualności. Nie sposób podać racji natury Boga, ponieważ natura ta jest podstawą racjonalności. ” • Apofatyczny element teologii procesu, • Dookreślenie immanentnego aspektu bytu bożego, dające fundamenty pod rzetelny dialog na linii nauka-wiara, nie odbywa się kosztem rezygnacji z aspektu transcendentnego, • Tajemnica jako wynik dociekań filozoficznych i przyrodniczych. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 21

5. Wnioski [1 -3] 1. Procesualny typ racjonalności Boga podkreśla immanentny aspekt Boga, który współuczestniczy w powstawaniu bytów doczesnych, posiadających własne zdolności auto-kreacji. 2. Panenteizm teologii procesu zakłada rozróżnienie na pierwotną i wtórną naturę Boga oraz stanowi przesłankę dla tezy o dwubiegunowej racjonalności Boga. 3. Tradycyjnie przyjmowane atrybuty Boga – wszechmoc, wszechwiedza, doskonałość i niezmienność – zostają przedefiniowane i dookreślone w ujęciu procesualnym. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 22

5. Wnioski [4 -5] 4. Hellera program „nowej teologii” posiada konceptualne zaplecze w filozofii procesu, która proponuje odmienne zaangażowanie filozoficzne dla tradycyjnej problematyki teologicznej. 5. Teologia procesu rzuca nowe światło na relację nauka-wiara, gdyż wskazuje miejsca współpracy naukowców i teologów. Ujęcie Boga jako ostatecznego ograniczenia podkreśla transcendentny aspekt Jego racjonalności, która pozostaje Tajemnicą. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 23

Dziękuję za uwagę!

Bibliografia Cobb, John B. (2008), Whitehead Word Book. A Glossary with Alphabetical Index to Technical Terms in Process and Reality, Claremont, P&F Press. Epperly, Bruce G. (2006 a), “Process Theology and Lived Omnipresence: An Essay in Practical Theology”, Encounter 68 (2), 19 -31. ― (2006 b), “Process Theology. For Every Day People”, internet: http: //processandfaith. org/resources/curricula/Process%20 Theology. Study%20 Guide. pdf (6 XII 2010). Hartshorne, Charles (1948), The Divine Relativity: A Social Conception of God, New Heaven, Yale University Press. Hefner, Philip (1993), The Human Factor: Evolution, Culture and Religion, Minneapolis, Fortress Press. Heller, Michał (2008), Ostateczne wyjaśnienia Wszechświata, Kraków, Universitas. ― (2009), Teologia i Wszechświat, Tarnów, Biblos. Newman, John Henry (1887), An Essay in Aid of a Grammar of Assent, London, Longmans, Green, and Co. Whitehead, Alfred North (1978), Process and Reality. An Essay in Cosmology, New York, The Free Press. ― (1988), Nauka i świat współczesny, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax. Życiński, Józef (1987), „Filozoficzne aspekty matematyczności przyrody”, w: M. Heller / A. Michalik / J. Życiński (red. ), Filozofować w kontekście nauki, Kraków, Polskie Towarzystwo Teologiczne, 170 -185. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu 25