RA Secale cereale L UNIVERZITET U SARAJEVU POLJOPRIVREDNOPREHRAMBENI

RAŽ – Secale cereale L. UNIVERZITET U SARAJEVU POLJOPRIVREDNO-PREHRAMBENI FAKULTET Doc. dr. Teofil Gavrić Prof. dr. Mirha ĐIKIĆ Prof. dr. Drena GADŽO

• Raž - žito, ozimica, rž, ražulja, hraž, hrž, hržulja, rož Ishrana ljudi • Hljeb od raži je ukusan, hranljiv i dugo ostaje svjež. • Raženi hljeb se preporučuje dijabetičarima. • Sadrži dovoljnu količinu bjelančevina i vitamina A, B, E.

Ishrana stoke • Odlična je i stočna hrana (za zeleno, mekinje, zrno). • Raž u smjesi s grahoricom, graškom daje kvalitetnu ranu zelenu krmu za hranidbu domaćih životinja.

• U industriji se zrno koristi i za proizvodnju alkohola, skroba, sirćeta, celuloze, lignina, furfurola i papira dobrog kvaliteta. • Slama je odlična za krovove, izradu šešira, za izradu pletarskih proizvoda i papira, za proizvodnju komposta za gljive. • Klice raži sadrže bjelančevine, šećere, vitamine i mineralne tvari, pa se upotrebljavaju u farmaceutskoj industriji.

Hemijski sastav • 80, 5 do 84, 4% ugljikohidrata, • 11, 8 do 14, 6% bjelančevina, • 1, 9 do 3% masti, • 2, 2% vlakana • 1, 8 do 2% pepela u suhoj tvari. • Nakon pšenice, raž je najvažnije žito. Ugljikohidrati Proteini Masti Vlakna Pepeo

Rasprostranjenost • Hljebno žito naročito u sjevernim područjima bivšeg SSSR-a, Poljske, Njemačke, Švedske itd. • Među žitima zauzima šesto mesto u svijetu, i to iza pšenice, kukuruza, riže, ječma i zobi. • Primjetna je tendencija daljeg smanjenja proizvodnje, • 6, 7 miliona ha 2008. godine • 4, 4 miliona 2016. godine 7. 6 8 7 6 5 4 5. 9 5. 7 5. 3 3. 6 4 2. 9 3 2 1 0 Raž Pšenica Njemačka Raž Pšenica Francuska Raž Pšenica Hrvatska Raž Pšenica Srbija Raž Pšenica Svijet Prinos raži i pšenice u 2016. godini (FAOStat)

Raž u Bi. H • Uzgaja se uglavnom u planinskim područjima • Ponekad se uzgaja u smjesi sa pšenicom – suraživa, napolica Heljda, 1056, 0% Pšenica, 71394, 22% Raž, 4035, 1% Kukuruz, 191719, 60% Ječam, 25631, 8% Zob, 9743, 3% Tritikale, 15690, 5% Godina Pšenica Raž Ječam Zob Tritikale Kukuruz Heljda Površina, ha Prinos, t/ha 2012. 3 456 3, 1 2013. 3 704 3, 2 2014. 3 566 2, 7 2015. 3 761 2, 8 2016. 4 035 3, 3

Morfološke osobine • Korijen – pri klijanju se pojavljuju 3 -4 korjenčića. Korjen prodire u dubinu 1, 5 -2, 5 m. • Stablo – visine 120 -200 cm, ispod klasa obraslo maljama. Ponekad se javlja ljubičasta boja koja potiče od antocijana. • List – često je pokriven voštanom presvlakom, liske su obično široke od 0, 5 do 2 cm, a dužina je od 14 do 18 cm.

Klas • Klas je dugačak 10 do 15 cm. • Broj klasića kod tetraploidne raži iznosi 30 -40, a kod diploidne manje. • Pljeve su kratke, uzane i zašiljene, ne pokrivaju klasić. • Spoljne pljevice imaju izražen greben, sa kratkim trnolikim resicama, koje prelaze na osnovu osja.

Sterilnost klasa • Jedan od razloga - raž je stranoplodna kultura pa u uslovima mirnog vremena polen pada na istu biljku. • Jedna od mjera koja može povećati prinos je dopunsko oprašivanje, a obavlja se provlačenjem konopa kroz usjev u vrijeme cvjetanja raži.

Plod – donose samo dva cvjeta u klasiće. • AM = 30 – 40 grama • HM= 65 -78 kg • Brzo gubi klijavost

Biološke osobine raži U poređenju sa pšenicom, raž raste brže, • ima jači korijenov sistem, • bolje podnosi sušu, • bolje iskorištava hranljive materije iz zemljišta, • bolje podnosi niske, ali ne i visoke temperature, • bolje se bokori, • Ranostasnija je, te u odnosu na pšenicu sazrijeva prije za 7 -8 dana • Fiziološko sazrijevanje se završava kroz 20 -30 dana poslije pune zrelosti.

Uslovi uspijevanja Raž ima skromnije zahtjeve u odnosu na pšenicu, pa i na ostala prava žita. Temperatura • U pogledu temperatura biološki minimum za nicanje je 1 -2 o. C, a za formiranje vegetativnih organa 12 -16 o. C. • Raž je relativno otporna na niske temperature i veoma lako podnosi zimske uslove • Podnosi temperature i do -25 o. C, a neke sorte izdržavaju čak i na -35 o. C. •

Vlaga • Potrebe u vodi su manje su u odnosu na pšenice. • Za ozimu raž bitna je dovoljna obezbjeđenost zemljišta vlagom u jesen, kada se ona nalazi u fazibokorenja. • Inače je raž zbog dobro razvijenog korijenovog sistema otporna na sušu. Zemljište • Ima skromne zahtjeve prema zemljištu, dobro uspijeva na podzolima, pjeskovitim ilovačama, čaki na čistim pjeskušama na kojima mogu uspijevati samo još lupina i krompir. • Može se gajiti i na kiselim zemljištima gdje je p. H 5, 3. • Ipak najbolja zemljišta kako za raž tako i za ostale kulture su černozemi.

Tehnologija proizvodnje

Plodored • Raž nije kao druga žita osjetljiva na monokulturu, te se može više godina uzgajati na istoj parceli, ali je ipak preporučljivo sijati je u plodoredu. • Najbolji predusjevi su joj okopavine (kukuruz, krompir, šećerna repa) i leguminoze. • Raž u odnosu na ostala strna žita bolje podnosi monokulturu, pa se u nekim sjevernim dijelovima Evrope, na pjeskovitim zemljištima gaji u monokulturi. • U Poljskoj, Njemačkoj i uopšte u sjevernoj Evropi najčešće se gaji u tropoljnom plodoredu: krompir-raž-lupina.

• Raž je vrlo dobar predusjev drugim usjevima (kukuruz, šećerna repa, krompir). • S obzirom da se raž sije nešto ranije od pšenice, predusjev mora ranije napustiti proizvodnu površinu.

Obrada zemljišta • Slična kao i za pšenicu. • Raž je zbog osobina klice osjetljiva na pretjerano rastresita tla, te iz tih razloga, zemljište na koje se sije mora biti dijelom slegnuto (prirodnim ili vještačkim putem) • Kao i pšenica, i raž pozitivno reaguje na duboko oranje (preko 25 cm).

Đubrenje • Korijen raži dobro usvaja fosfor iz teže rastvorljivih fosfata. • Količina đubriva zavisi od plodnosti zemljišta • Na pjeskovitim i podzolastim zemljištima raž se može đubriti stajnjakom 30 -40 t/ha, a na černozemima 15 -20 t/ha. • Kao prosječna količina NPK hranjiva moze se preporučiti 80 -100 kg N, 80100 kg P i 80 -100 kg K • Unošenje đubriva je kao kod pšenice, s tim da prihranu azotom treba obaviti što ranije.

Sjetva • Sjeme raži brzo gubi klijavost te zbog toga se u svrhu sjetve koristi sjeme od prethodne godine (ne starije). • Sjetva se obavlja u drugoj polovici septembra. • Kada je u pitanju vrijeme sjetve, značajno je da se raž prije zime dobro razvije, da 75% biljaka izbokori. • Sije se u redove, na razmaka 10 -13 cm, na dubinu 2 -3 cm. • Norma sjetve je 120 -200 kg/ha, odnosno 400 -700 klijavih zrna/m 2.

Sortna lista Bi. H • Jara (dvije sorte) • Ozima (24) • Matador, NS Savo iz 2017. NS Savo Matador

Njega usjeva: • Njega usjeva je identična njezi pšenice. • Ukoliko se primjenjuje drljanje usjeva, treba ga obaviti što je moguće ranije, pošto se raž u proljeće znatno brže razvija od pšenice. • Drljanje pozitivno utiče na prinos raži.

Suzbijanje korova: • Zahvaljujući osobini da se brzo razvija i bokori, raž brzo guši korove, pa je pored ostalog i iz toga razloga dobar predusjev za većinu usjeva. • Izvodi se mehaničkim putem (pljevljenjem) i hemijskim putem (herbicidima) • Jedna od obaveznih mjera njege u intenzivnoj proizvodnji raži je tretiranje regulatorom rasta kako bi se smanjilo ili izbjeglo polijeganje.

• Dopunsko oprašivanje raži se vrši kada su nepovoljni klimatski uslovi za vrijeme cvjetanja, pa postoji opasnost od nepotpune oplodnje, pri čemu nastaju nepotpuni, nedovoljno ozrnjeni klasovi. • Dopunsko oprašivanje se vrši prevlačenjem zategnutog konopca preko klasova, što izaziva prosipanje polena i oplodnju cvjetova.

• Najčešćih bolesti raži je glavniva raži Claviceps purpurea.

Clavices purpurea – ražena glavica U farmaciji se koristi za - Parkins i migrenu Claviceps purpurea je gljiva koja uzrokuje biljnu bolest ergot raži. Ovaj biljni parazit sadrži brojne alkaloide, od kojih neki uzrokuju specifične fiziološke efekte i imaju veliku medicinsku važnost. U srednjem vijeku, ergot raži je bio uzrok epidemija ergotizma, obilježenih bolnim konvulzijama i gangrenom udova, od kojih su mnoge brojale veliku stopu smrtnosti.

• Žetva je puno teža i sporija u odnosu na ostala strna žita radi žilavosti slame. • Da bi se izbjegli gubici usljed osipanja, žetvu treba početi kad se zrno na primarnim klasovima nalazi na prelazu iz voštane u punu zriobu. • Prinosi raži su dosta niski, ali uz intenzivniju agrotehniku današnje sorte mogu postići prinos iznad 5 t/ha.