PSYCHOLOGIA WYKAD II OSOBOWO I TEMPERAMENT JOLANTA BABIAK

PSYCHOLOGIA WYKŁAD II OSOBOWOŚĆ I TEMPERAMENT JOLANTA BABIAK

OSOBOWOŚĆ • R=f(S, O) • S-O-R

OSOBOWOŚĆ • Wyraża się w zachowaniu jednostki, które można określić jako funkcja bodźców (sytuacji) i właściwości organizmu (O) • Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki (wewnętrzny system regulacji; zespół psychicznych dyspozycji jednostki) na środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje. • W psychologii różnic indywidualnych kategorią opisu osobowości jest cecha (Gordon Allport, 1937) • Gordon Allport stworzył listę 18 tysięcy słów, głównie przymiotników, stanowiła podstawę wyodrębnienia 5 czynników osobowości • Leksykalne studia nad osobowością – badania psychometryczne – Paul Costa i Robert Mc. Crae • Teorie cech koncentrują się na badaniu różnic między jednostkami (interindywidualnymi), znaczenie mają także różnice wewnątrzosobnicze (intraindywidualne)

OSOBOWOŚĆ WG GORDONA ALLPORTA • Osobowość to niepowtarzalna struktura cech, która ukierunkowuje zachowanie (właściwości motywacyjne) • Cecha – predyspozycja do reagowania w określony sposób, wspólna dla wszystkich ludzi • Dyspozycja osobista – niepowtarzalna, specyficzna cecha dla danej jednostki • Wewnątrzosobnicze układy psychofizyczne (neuropsychiczne) dostarczają bodźców i inicjują zachowanie spójne w różnych sytuacjach • Osobowość to organizacja dynamiczna, specyficzna dla każdej

KATEGORIE ZGENERALIZOWANYCH STRUKTUR NEUROPSYCHICZNYCH WG ALLPORTA (1961) • Dyspozycje dominujące – wpływają na całe zachowanie, np. Osobowość autorytarna lub makiaweliczna • Dyspozycje centralne – najbardziej charakterystyczne dla jednostki, ujawniają się w działaniu najczęściej, np. Pewność siebie, nieśmiałość, brak manier, grzeczność, uprzejmość • Dyspozycje wtórne – dotyczą wąskiego zakresu bodźców • Aktywizcja cechy związana jest z sytuacją (bodziec zewnętrzny), osoba posiadająca daną dyspozycję sama stwarza sytuację , w której ta cecha ma się przejawiać (dlatego wg Allporta cecha ma wartość motywacyjną) • Cecha zapewnia spójność zachowania

PSYCHOMETRYCZNE BADANIA NAD STRUKTURĄ OSOBOWOŚCI – MODEL PIĘCIOCZYNNIKOWY • Opis osobowości oparty na zdaniach – ujmuje kontekst sytuacyjny – kwestionariusze • Paul Costa i Robert Mc. Crae – na podstawie wieloletnich badań wyodrębnili 5 czynników osobowości • Kwestionariusz NEO-PI-R obejmuje 30 skal (czynniki 1 rzędu) po 6 na każdy z 5 czynników (2 rzędu)

NEUROTYCZNOŚĆ • lęk • Agresywna wrogość • Depresyjność • Impulsywność • Nadwrazliwość • nieśmiałość

EKSTRAWERSJA • Towarzyskość • Serdeczność • Asertywność • Aktywność • Poszukiwanie doznań • Emocjonalność pozytywna

OTWARTOŚĆ NA DOŚWIADCZENIA • Wyobraźnia • Estetyka • Uczucia • Działania • Idee • wartości

UGODOWOŚĆ • Zaufanie • Prostolinijność • Altruizm • Ustepliwość • Skromność • Skłonność do rozczulania się

SUMIENNOŚĆ • Kompetencje • Skłonność do porządku • Obowiązkowość • Dążenie do osiągnięć • Samodyscyplina • rozwaga

CZYNNIKI “OCEAN” JAKO PODSTAWOWE WYMIARY OSOBOWOŚCI • Czynniki OCEAN istnieją realnie – ujawniają się w diagnozie samoopisu i szacowania; wykazują dużą stałość; mają znaczenie w procesie adaptacji osoby do środowiska • Czynniki OCEAN charakteryzuje niezmienniczość – tzn. Ujawniają się w wielu analizach wykorzystujących inne narzędzia niż to opracowane przez Costę i Mc. Crae • Czynniki OCEAN są uniwersalne – według Costy i Mc. Crae w wielu badaniach uzyskano tę samą piecioczynnikową strukturę – niezależnie od płci, rasy, wieku, kultury. • Czynniki OCEAN są osadzone w biologicznych podstawach – stopień odziedziczalności to 30 -40%

POJĘCIE TEMPERAMENTU • Temperament – zespół cech osobowości, zdeterminowanych genetycznie i ujawniających się już w pierwszym roku życia człowieka. Tak rozumiany temperament stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju osobowości (Emotionality), aktywność (Activity) i towarzyskość (Sociability) EAS • Psychologowie osobowości zorientowani biologicznie traktują pojęcie osobowości i temperamentu jako synonimy • Inni uważają, że temperament to osobowość w pierwotnej postaci, typowej dla wczesnego rozwoju dziecka

TEMPERAMENT A OSOBOWOŚĆ • Można wydorębnić szereg charkaterystyk wspólnych dla tych konstruktów; tak więc przez pojęcie temperamentu rozumiemy • Cechy przejawiające się w zachowaniu, s†ąd temperament można traktować jako część składową struktury osobowości • • • Temeprament charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia • Cechy temperamentu w postaci emocji i motoryki obecne są już od wczesnego niemowlęctwa Temperament ma podłoże biologiczne Różnice indywidualne w zakresie cech temperamentu są do pewnego stopnia genetycznie uwarunkowane

INTERAKCYJNA TEORIA TEMPERAMENTU ALEXANDRA THOMASA I STELLI CHESS SKONCENTROWANA NA DZIECKU • Badania podłużne od 1956 do 1990 roku New York Longitudinal Study • Uczestnicy: 133 dzieci z 85 rodzin klasy średniej • Obserwacje osób badanych prowadzono od wczesnego niemowlęctwa do pełnej dojrzałości • Thomas i Chess nie zadawali pytań o genezę lub mechanizmy leżące u podstaw temperamentu • W badaniach tych temperament został ujęty na poziomie opisowym • Na podstawie kilkudziesięcioletnich obserwacji wydrębinili 9 kategorii temperamentu

KATEGORIE TEMPERAMENTU WG THOMASA I CHESS KATEGORIA OPIS Aktywność Motoryka zachowania oraz proporcja okresów aktywności i braku aktywności dobowej Rytmiczność Reguralność lub jej brak funkcji biologicznych (np. Cykle jedzenia, czuwania i snu) Zbliżanie się wycofywanie Pierwotna reakcja na nowy bodziec (zabawka, człowiek, pokarm). Zbliżanie się jest rozumiane jako reakcja pozytywyna; unikanie – reakcja negatywna Łatwość, z jaką zachowanie dziecka można zmienić w konkrentym przystosowania kierunku, ujawniające się w sposobie reagowania na nowe bodżce Próg reagowania Siła bodźca potrzebna do wywołania reakcji, którą można zauważyć; ujawnia się w reakcjach na słabe bodźce Siła reakcji Poziom energetyczny reakcji, niezależnie od tego jaki ma kierunek i jakość Jakość nastroju Proporcja emocji pozytywnych i negatywnych Roztargnienie Skuteczność odwracania uwagi dziecka (od tego co robi w danym momencie) przez bodźce zewnętrzne Zasięg uwagi i wytrwałość Najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu rodzajowi aktywności oraz zdolność do kontynuowania aktywności mimo działania bodźców

KONSTELACJE (TYPY) TEMPERAMENT W UJĘCIU THOMASA I CHESS • Temperament łatwy; około 40% dzieci • Temperament wolno rozgrzewający się; około 15% dzieci • Temperament trudny; 10% populacji dzieci; jest często źródłem zaburzeń w zachowaniu • Istnieją metody pomiaru, tj. kwestionariusze przeznaczone dla rodziców do badania temeperamentu, w tym trudnego, u dzieci w różnym wieku

TEMPERAMENT TRUDNY A ZABURZENIA W ZACHOWANIU • Brak zgodności między temperamentem a wymogami otoczenia może prowadzić do zburzeń zachowania • Zaburzenia mogą przejawiać się w różnych postaciach lęku – wybuchy złości, jąkanie, zaburzenia snu • Temperament trudny jest u dzieci lekko upośledzonych trafnym predyktorem wystąpienia zaburzeń w zachowaniu

ROZWOJOWY MODEL TEMPERAMENTU • Może być traktowany konstytucjonalnie tj. w oparciu o wyposażenie biologiczne jednostki, kształtujące się na bazie czynnika dziedzicznego, dojrzewania i doświadczenia • Reaktywność – pobudliwość fizjologiczna i behawioralna • Występuje w postaci somatycznej, autonomicznej, neurohormonalnej, poznawczej • Przejawia się w progach wrażliwości, czasie latencji, sile i amplituidzie reakcji, oraz w czasie powrotu reakcji do stanu wyjściowego • Samoregulacja – procesy modyfikujące reaktywność (tj. Podwyższanie reaktywności lub jej obniżanie) • Reaktywność i samoregulacja wchodzą w stałą interakcję; samoregulacja wywiera coraz większy wpływ na reaktywność w miarę dojrzewania

ROZWOJOWY MODEL TEMERAMENTU – PODSTAWY BIOLOGICZNE • W miarę dojrzewania zachodzą zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym • Biologiczne mechanizmy temperamentu są zależne od stadium rozwoju • Cechy temperamentu ujawniają się w danym stadium rozwoju w zakresie motoryki, emocji i uwagi • Na przykład: noworodek w zakresie emocji przejawia raczej emocje negatywne, we wczesnym dzieciństwia ujawniają się zachowania regulowane przez emocje pozytywne, samokontrola u dziecka małego przejawia się w sterowaniu uwagą (ku ludziom, zwierzętom przedmiotom lub odwracaniem od nich uwagi), u dziecka starszego przejawia się w kontroli słownej.

ROZWOJOWY MODEL TEMERAMENTU POMIAR Struktura temperamentu niemowlęcia Pomiar cech temepramentu dzieci (3 -8 lat) Poziom aktywności Przyjemność, uśmiech Uśmiech Aktywność, impulsywność Strach Nieśmiałość, niezadowolenie Niezadowolenie ze względu na skrępowanie ruchów Strach, złość, smutek Łatwość uspokajania się Czas koncentracji Kontrola hamowania, uwaga i wrażliwość percepcyjna

KONCEPCJA TEMPERAMENTU JEROMA KAGANA SKONCENTROWANA NA DZIECKU • Temperament zahamowany (wysokoreaktywny) – reagowanie na zdarzenia nowe w sposób nieśmiały i ostrożny, powstrzymywanie się od okazywania emocji, wystraszenie; występuje u około 10% dzieci • Temperament niezahamowany (niskoreaktywny) – rozmowność, nawiązywanie kontaktu, spontaniczność, okazywanie emocji, brak strachu; występuje u około 25% dzieci • Główną metodą pomiaru jest obserwacja w warunkach laboratoryjnych

KONCEPCJA ARNOLDA BUSSA I ROBERTA PLOMINA • Emocjonalność: skłonność do reagowania silnym pobudzeniem, skłonność do łatwego i silnego rozstrojenia; dystres – płacz dziecka, starch, złość • Aktywność – wigor (poziom energetyczny zachowania) i tempo (szybkość reakcji) • Towarzyskość – (kierunek zachowań) tendencja do przedkładania towarzystwa innych ludzi nad samotność; pozytywne wzmocnienia płynące z interakcji społecznych

TEORIA PEN – TRZECH SUPERCZYNNIKÓW HANSA EYSNECKA • Osobowość posiada dwa aspekty: temperament i inteligencję; jeśli z z obszaru osobowości usuniemy inteligencję pozostaje temperament, stąd w tej teorii termin temperament i osobowość można używać zamiennie • Koncepcja Eysencka ma status teorii temepramentu, choć czasem prezentowana jest jako przykład biologicznie zorientowanej osobowościowej teorii cech • Wstępne analizy doprowadziły do wyodrębnienia dwóch czynników: neurotyczności i histerii (nadmierna emocjonalność jako reakcja nerwicowa u ekstraweryków i stan obniżonego nastroju u introwertyków zwana dystymią) • Wynikiem tych badań było wyodrębnienie dwóch zasadniczych czynników tj. Ekstrawersji i neurotyczności • Kolejne prace badawcze doprowadziły uczonego wraz ze współpracownikami do wyodrębnienia trzeciego wymiaru tj. Psychotyczności – niska wrażliwość na normy społeczne (niedostosowanie społeczne) i impulsywność • Te trzy czynniki traktowane są jako niezależne: psychotyczność, ekstrawersja i neurotyczność stąd akronim PEN

OPIS CZYNNIKÓW W TEORII PEN • Psychotyczność: wymiar, którego jeden biegun reprezentują cechy takie jak altruism, empatia i uspołecznienie a drugi biegun reprezentuje agresja, chłód emocjonalny, przestępczość, psychopatia i schizophrenia • Ekstrawersja: jeden biegun to: towarzyskość serdeczność, aktywność, poszukiwanie doznań; drugi biegun to wycofanie społeczne, mniejsza aktywność, niska asertywność, i niskie poszukiwanie doznań • Neurotyczność (emocjonalność): lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena, napięcie; przeciwieństwem neurotyczności jest równowaga, stabilność emocjonalna

TEORIA POSZUKIWANIA DOZNAŃ MARVINA ZUCKERMANA • Założenie: pod względem odporności na deprywację sensoryczną istnieją silne różnice indywidualne • Koncepcja poszukiwania doznań jest skoncentrowana na jednym wymiarze temperamentu • Postulat: osiągnięcie optymalnego poziomu stymulacji jest warunkiem pozytywnego stanu emocjonalnego • Na różnice w optymalnym poziomie stymulacji wpływają czynniki sytuacyjne (zewnętrzne dla jednostki) i konstytucjonalne (związane z jednostką; podstawowa właściwość fizyczna lub psychiczna) • Cecha która wyraża skłonność do poszukiwania lub unikania doznań została nazwana poszukiwaniem doznań (sensation seeking) • Źródłem stymulacji jest nie tyle wartość ilościowa stymulacji ile ich znaczenie dla danej jednostki • Istotne dla poszukiwania doznań jest podejmowanie ryzyka

POSZUKIWANIE DOZNAŃ - CZYNNIKI 1. Poszukiwanie grozy i przygód (thrill and adventure seeking): manifestuje się w chęci do zajęć i aktywności na świeżym powietrzu i ryzykownych, chęci do uprawiania ekscytujących rodzajów sportu 2. Poszukiwanie przeżyć (experience seeking): przejawia się w nietuzinkowym stylu życia angażującycm umysł i zmysły np. Niekonwencjonalne podróże, sięganie po narkotyki, poszukiwanie niezwykłego towarzystwa 3. Rozhamowanie (disinhibition) skłonność do poszukiwania odprężenia w takich aktywnościach jak “hulaszczy” styl odpoczynku, picie alkoholu, hazard 4. Podatność na nudę (Boredom susceptibility) przejawia się w awersji do powtarzania doświadczeń, pracy o rutynowym, powtarzalnym charakterze, do nudnych ludzi; wskaźnikiem tej charakterystyki jest

PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU ROBERTA CLONINGERA • Charakterystyczne syndromy spotykane w populacji osób chorych psychicznie i zdrowych • Lęk poznawczy (psychiczny) – charkateryzujący się oczekiwaną obawą, rozmyślaniami nasyconymi niepokojem, lękiem społecznym, niepewnoscią, trudnościami w rozprężeniu mięśniowym, i powolnym dochodzeniu do stanu równowagi po doświadczeniu stresu (np. Choroby, rozstania); przejawia się w zmęczeniu, napięciu psychicznym i mięśniowym i powolnym powrotem do zdrowia nawet po niewielkich chorobach; korelauje negatywnie z towarzyskością, impulsywnością i zachowaniami aspołecznymi • Lęk somatyczny – doświadczanie dolegliwości cielesnych, bólu, równolegle z rozproszeniem uwagi i ogólną bojaźnią niezwiązaną z konkretnymi sygnałami ostrzegawczymi; charakterysytyczny jest niski próg bólu, odporność na środki uspokajające; psychiczny dystres u osób z lękiem somatycznym połączony jest z poszukiwaniem nowości i impulsywnością oraz innymi zachowaniami aspołecznymi

REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU W UJĘCIU JANA STRELAUA • Temperament ujmowany jest w myśl RTT jako jeden z czynników uczestniczących w regulacji stosunku człowieka ze światem zewnętrznym • RTT postuluje, że temperament obecny u człowieka już we wczesnym niemowlęctwie odnosi sie przede wszystkim do formalnych cech zachowania • Formalna charakterysytka zachowania • • Aspekt energetyczny Aspekt czasowy

ASPEKT ENERGETYCZNY I CZASOWY W UJĘCIU RTT • Aspekt energetyczny • Reaktywność – cecha organizmu, która determinuje intensywność reakcji charaktersytyczną dla danej jednostki; biegun wrażliwości sensorycznej i biegun wydolności • • • Niska reaktywność oznacza duże zapotrzebowanie na stymulację Wysoka reaktywność wiąże się z małym zapotrzebowaniem na stymulację Aktywność – przejawia się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej. Duży poziom aktywności idzie w parze z niską reaktywnością; niska aktywność idzie w parze z wysoką reaktywnością • Aspekt czasowy • Szybkości i tempo reakcji – zdolność szybkiej zmiany zachowania w odpowiedzi na zmiany w otoczeniu

CECHY TEMPERAMENTU W UJĘCIU RTT Cecha Opis Żwawość Tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany jednej reakcji na inną w zależności od zmian w otoczeniu Perseweratywność Skłonność do kontynuowania i powtarzania zachowań i doświadczania stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania bodźca, który te stany wywołał Wrażliwość sensoryczna Zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej Reaktywność emocjonalna Skłonność do intensywnego reagowania na bodźce wywułujące emocje, wyrażajace się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej Wytrzymałość Zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej Aktywność Skłonność do podejmowania aktywności o dużej wartości stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej (z otoczenia)

BIBLIOGRAFIA • Strelau, J. (2006). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: SCHOLAR • rozdziały 7, 8, 9, 10