Psikososyal Mdahale Hizmetleri zel Eitim ve Rehberlik Hizmetleri

Psikososyal Müdahale Hizmetleri Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü ÖĞRETMEN OTURUMLARI

1. OTURUM �Psikoeğitim programının tanıtılması �Travma ve travma sonrası stres tepkileri �Çocukların gelişimi ve TSS tepkileri �Travmatik bir olaydan ya da bir afetten sonraki toparlanmada okulların önemi ve rolü öğretmenlerin toparlanma sürecine etkileri �Çocuklar için iletişimin önemi �İletişim Kuralları ve İletişim Engelleri �Bireylerin travmatik olaylardan etkilenmelerini belirleyen etmenler �Travmatik olaylara dayanıklı bireylerin özellikleri

DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR �Bu programın bir afet ya da travmatik bir olaydan sonra uygulanması durumunda öğretmenlerin de o olaydan etkilendiklerini ve yaşadıklarını paylaşma ihtiyacı duyabileceklerini unutmayın. �Öğretmenlerin duygu, düşünce ve yaşantılarını paylaşmalarına izin verin. �Zamanı iyi kullanmaya dikkat edin �Her toplantıdan önce o toplantıyla ilgili olan ekleri çoğaltın ve bunları toplantı sırasında katılımcılara dağıtın.

DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR �Toplantıları yapacağınız odayı ve sandalyeleri, katılımcıların kendilerini rahat hissedecekleri bir ortam yaratacak biçimde düzenleyin. �Toplantıları önceden planlayın ve malzemelerinizi önceden hazırlayın. �Seminere kendinizi tanıtarak başlayın. Daha sonra, katılımcıları seminerin amaçları hakkında bilgilendirin ve ana bölümlere geçin. �Açık ve esnek olun, savunucu veya saldırgan olmayın ve işimizin ders vermek değil, paylaşmak ve birlikte öğrenmek olduğunu unutmayın.

DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR �Hata yaptığınızı düşündüğünüzde üzülmeyin, ancak bir sonraki seminerinizin daha iyi olması için çaba gösterin. �Seminere katılan öğretmenlerin sınıflarında çocuklarla yapacakları oturumlar ve ana-baba toplantıları için planlar hazırlamalarına yardımcı olun. �Daima bir meslektaşınızdan ve (varsa) uzman ekibinizden süpervizyon ve destek alın.

Psikososyal Müdahale Hizmetleri Nedir? �Bakanlığımız görev, rol ve sorumlulukları bünyesinde, önleyici, koruyucu ve destekleyici çalışmaların tümüdür. �Temel amaç, potansiyel ve var olan risklere yönelik tedbirlerin alınarak psikososyal gelişimin desteklenmesidir. �Bu hizmetler, il/ilçe düzeyinde psikososyal müdahale ekipleri tarafından, okul düzeyinde ise psikolojik danışma ve rehberlik servisleri tarafından gerçekleştirilir.

Milat � 1999 Marmara Depremi �Söz konusu çalışmalar halen «Rehberlik Hizmetleri Daire Başkanlığı» bünyesinde planlanmakta ve koordine edilmektedir.

Dayanak/Prosedür MEB Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönetmeliği Afetlerde Uygulanacak Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönergesi 2002/11 Nolu ve Psikososyal Müdahale Hizmetleri Konulu Genelge

İşleyiş MEB Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü MEM İl Psikososyal Müdahale Hizmetleri Ekibi/RAM PDR Bölüm Başkanlığında Görevli Psikolojik Danışmanlar Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Servislerinde Görevli Psikolojik Danışmanlar

Süreç Psikososyal Müdahale Hizmetleri ÖNLEYİCİ REHBERLİK BECERİ GELİŞTİRM E ÖNLEME KORUMA MÜDAHALE AİLELERLE ÇALIŞMA Tehdit unsuru uzak Tehdit unsuru görünürde Önleyici ve Koruyucu PDR Hizmetleri Zorlu yaşam olayına maruz kalma Krize Müdahale

Önleyici ve Koruyucu PDR Hizmetleri Çocuk ve gençler Yöneticiler Önleyici ve Koruyucu PDR Hizmetleri Öğretmenle r Anne Babalar

Psikososyal Müdahale Psikolojik Anlamlandır ma Psikoeğitim Grupla Psi. Dan.

Gerçekleştirilecek Faaliyetler Psikolojik bilgilendirme ve anlamlandırma çalışmaları Psikolojik danışmanlara ve öğretmenlere psikolojik destek faaliyeti Psikolojik Danışman eğitimleri Psikoeğitim, Psikolojik bilgilendirme ve anlamlandırma, Grupla Psikolojik Danışma Travma sonrası normal tepkiler-psikoeğitim uygulamaları öğretmenlere, öğrencilere ve anne babalara Grupla psikolojik danışma Uygulamaları İleri düzeyde etkilenen öğrencilere yönelik çalışmalar

Hedeflerimiz �Travmatik olayların öğretmenler, çocuklar ve ebeveynler üzerinde yarattığı olumsuz etkileri azaltmak �Travmatik olaylardan en fazla etkilenen bölgelerde psikolojik hizmetleri güçlendirmek �Okul temelli psikososyal müdahale uygulamalarını gerçekleştirmek

Öğretmenin Sorumlulukları �Psikoeğitim uygulamalarını gerçekleştirmek �Okul Rehberlik Servisi ve RAM ile işbirliği yapmak �İleri düzeyde travma yaşadığından şüphelendiği çocukları Okul Rehberlik Servisine ya da RAM’a yönlendirmek

Travmatik Olaylar ve Etkileri Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü

Travma/Zorlu Yaşam Olayları · · Yaşamımız için, Vücudumuzun bütünlüğü için, Sevdiklerimiz için, Yaşam ve değer sistemlerimiz için ciddi bir tehdit içeren olağandışı her türlü olaydır.

Karşılabilinecek Travma Türleri 1. Ani, beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan, sınırlı bir süre devam eden, başı ve sonu belli olan olaylar Örnek: doğal afetler, kazalar, ani kayıplar 2. Öngörülebilen, tekrarlayıcı ve sürekli yaşanan tehlikeler Örnek: savaş, cinsel taciz, takibe alınma, şiddet kullanılan koşullarda yaşama, eziyet, vb 3. Her iki travma / zorlu yaşam olaylarının bir arada görüldüğü durumlar Örnek: bir doğal afetten sonra ev içi şiddetin artması, ekonomik krizler gibi

Travma Sonrası Genel Tepkiler �Çaresizlik �Herşeyin kontrolden çıktığı düşüncesi �Utanç duygusu �Suçluluk duygusu �Ürkeklik, korkaklık �Endişe, tasa �Hiddet, öfke �Katılık, duygusuzluk �Zayıflık, kırılganlık �Umutsuzluğa düşme �Güvensizlik �Değersizlik �Şaşkınlık �Kendine acıma �Anlamsızlık, boşluk �İntikam duygusu �Ne olduğunu anlayamama vb.

Savaş ya da Kaç Tepkisi Fiziksel Vücutta sempatik sistemin etkisi artar. Buna bağlı olarak; · Kan akışı beyne ve kaslara yönelir, · Göz bebekleri büyür, · Kalbin atım sayısı artar, kan basıncı yükselir, · Solunum sayısı artar, · Sindirim yavaşlar, mide asidi artar, · Ter bezi faaliyetleri artar, vb. Davranışsal · Heyecan / kaygı ortaya çıkar, · Uyanıklık hali ve seçici dikkatte artış olur, · İştah ve üreme duygusunda azalma görülür, · Tehlikeyi anımsama durumları ortaya çıkar, · Kişilerarası ilişkilerde ilgi azalması ve duygusal uyuşukluk vb.

Travma Sonrası Spesifik Tepkiler (Fiziksel, Duygusal, Bilişsel) Fiziksel Tepkiler �Yorgunluk, bitkinlik �Uykusuzluk ve uyku sorunları �Aşırı uyarılmışlık �Somatik yakınmalar �Bağışıklık sisteminin bozulması �İştah bozuklukları

Duygusal Tepkiler �Şok �Korku ve kaygılar Olayın tekrarlanması korkusu � Yaralanmaktan ve ölmekten korkma � Ailelerinden ayrı kalmaktan ya da yalnız kalmaktan korkma � Gerçek hayatta ya da hayali yapılan yanlışlara verilen bir ceza olmasından korkma �

Duygusal Tepkiler -2�Üzüntü �Kendini suçlama �Öfke ve huzursuzluk �Anlaşılamama duygusu �Çaresizlik �Gerginlik, sinirlilik �Ayrışma (disosiyasyon) �Çökkünlük

Bilişsel Tepkiler (Algısal, Görsel ve İşitsel Çarpıtmalar) Algısal Çarpıtmalar: �Zaman kavramının algılanmasındaki değişiklik: Sanki zaman duruyormuş ya da çok hızlı geçiyormuş gibi hissetme. �Olaya ilişkin zaman sırasında karışıklık (özellikle çocuklarda gözlenir) �Travma/zorlu yaşam olaylarını yordamaya ilişkin işaretlere duyarlılık (yer, insan, ses, koku, görüntü vb. bunlara eşlik eden duygular)

�Görsel çarpıtmalar: �Uzaklaşan görüntüler, artan detaylar �İşitsel çarpıtmalar: �Zayıflayan ya da güçlenen sesler �Gerçek dışılık ve rahatsız edici imgeler �Beden algısında değişiklik

İnanç Sistemindeki Değişiklikler YAŞAM İÇİN GEREKLİ OLAN İNANÇLAR �Dünya güvenli bir yerdir. �Dünya adildir. �Ben değerliyim. �Kötü olaylar benim başıma gelmez. �Evim en güvenli yerdir. (çocuklarda) �Benimle ilgilenecekler. (çocuklarda) �Bana bakan yetişkinler beni koruyacaklar. (çocuklarda)

Sarsılan İnançlar �Güvende değilim ve bir daha asla güvende olmayacağım. �Kendi evim ve başka hiç bir yer benim için güvenli değil. �Benim dünyam acımasız bir dünya ve bu dünyada neler olacağını önceden kestirmek imkansız. �Kimse benimle gerçekten ilgilenemez; artık yalnızım. �Tehlikelerden korunmam mümkün değil.

Sarsılan İnançlar -2�İyi bir insan olmadığım için, kendimi böyle güvencesiz ve çaresiz hissetmeyi hakediyorum. �Bu felaket benim yüzümden oldu. Ben kötüyüm ve bu yıkım da bana verilmiş bir ceza. �Bu bir daha olacak ve benim elimden hiç birşey gelmeyecek.

Sosyal Etkiler �Yer ve düzen değişikliği �Ev, iş ve okul kaybı �Komşuluk ve arkadaşlık kaybı �Maddi kayıplar �Alışkanlıkların kaybı

TRAVMANIN YARATTIĞI RUHSAL SORUNLAR • Akut Stres Tepkisi • Travma Sonrası Stres Bozukluğu Travmayla karşılaşan kişi şaşkınlık içindedir, donakalır, ne yaptığının farkında değildir. Olayı hatırlamak istemez, bulunduğu yerden uzaklaşmaya çalışabilir veya amaçsız hareketlerde bulunabilir. Bir müddet sonra durumun farkına varır, başına gelenleri hatırlar ve felaketin boyutlarını kavramaya başladığında akut stres tepkisi gelişir.

Akut Stres Tepkisi �Travma sonrası ilk dört haftada ortaya çıkar ve 2 gün ile 4 hafta sürer. Travma Sonrası Stres Bozukluğu �Çoğu kez travmatik olayın yaşanmasından bir aydan sonraki dönemde ortaya çıkar. Etkisi birkaç ay sürebilir. Bazı bireylerde bu sürenin daha da uzun sürdüğü gözlemlenebilir.

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) Belirtileri Travma sonrası stres tepkileri � İstenmeden akla gelen düşünce ve görüntüler (Travmaya ait anılar canlanır, olayı yeniden yaşıyor ve görüyormuş gibi hissetme mevcuttur). � Kaçınma tepkileri (Travmatik olayla ilgili olan düşünce, duygu, etkinlik ve mekanlardan kaçınması). � Aşırı Uyarılma Tepkileri (Aşırı fizyolojik bir uyarılma- hızlı kalp atışı, avuç içlerinin terlemesi, konsantrasyon sorunları vb. / kas ağrısı, sırt ağrısı, karın ağrısı vb. belirtiler) KRONİK TSSB � Depresif ruh durumu � Suçluluk duyguları � Toplumdan/diğer insanlardan uzaklaşma � Madde bağımlılığı tehlikesi

TSSB’nin Ortaya Çıkmasına Neden Olan Faktörler Olaya İlişkin Faktörler Eğer travma/zorlu yaşam olayları: �yaşamı tehdit olarak algılanıyorsa �bireyin yaşam deneyiminin dışında ise �günlük, sıradan, normal bir olay değilse �birey tamamen kontrolünü kaybediyorsa �yaşam beklentilerini yıkma özelliği taşıyorsa (yaşama ait beklediği güzel şeylerin yıkılması) �ölüme şahit oluyorsa travma sonrası stres bozukluğuna yol açabilir.

TSSB’nin Ortaya Çıkmasına Neden Olan Faktörler Ortama İlişkin Etmenler YAKINLIK: � Kişinin olaya yakınlık derecesi (fiziksel yakınlık) � Duygusal olarak yakınlık derecesi (psikolojik yakınlık) SÜRE: Travma / zorlu yaşam olaylarına maruz kalma süresi

TSSB’nin Ortaya Çıkmasına Neden Olan Faktörler Bireye İlişkin Etmenler �Baş etme becerileri zayıf ise �Varolan destek kaynaklarının niteliği olumsuz ise �Önceki deneyimleri (daha önce de travma/zorlu yaşam olaylarına maruz kalmışsa) �Anne babanın travmadan etkilenme düzeyleri

Yaşa Bağlı Stres Tepkileri (0 -6) �Yatak ıslatma, ağlama �Hareketsizlik, donukluk �Parmak emme �Annenin dibinden ayrılamama �Bağırsak kontrolünün kaybedilmesi �Karanlıktan, hayvanlardan, yalnız kalmaktan, kalabalıktan korkma �Dikkatsizlik �Aşırı hareketlilik, �Seslere karşı aşırı duyarlılık �Huzursuzluk ve kafa karışıklığı �Konuşma güçlükleri �Beslenme sorunları �Karın ağrıları �Sakarlık �Olayı yeniden canlandırma �Ölme isteği �Cennete gitme isteği

Yaşa Bağlı Stres Tepkileri (7 -11) � Yatak ıslatma � Akıl dışı korkular � Huzursuzluk � Söz dinlememe � Annenin dibinden ayrılamama � Baş ağrıları, karın ağrıları � Görme veya duyma sorunları � Okula gitmeyi reddetme � Düşük başarı � Kavga etme � İlgi Kaybı � Konsantrasyon eksikliği, dikkatin kolay dağılması � Kabuğuna çekilme � Şiddet içeren fanteziler veya oyunlar � Olayı yeniden canlandırma � Sakarlık � İştah bozuklukları � Fazla hareketlilik/hareketsizlik � Dikkatsizlik � Ölme isteği

Yaşa Bağlı Stres Tepkileri (12 -18) � Kabuğuna çekilme ve kendini soyutlama � Baş ağrıları, karın ağrıları � Kaçma � Depresyon ve üzüntü � İntihar düşünceleri � Hırsızlık, suç işleme � Uyku düzeninde değişiklik, uykusuzluk, aşırı uyku, kabuslar � Okul sorunları � Kafa karışıklığı � Şiddet içeren fantaziler � Olay hakkında konuşmaktan kaçınma � Madde bağımlılığına yönelim � Cinsel dışa vurum � Sakarlık ve dikkatsizlik � İlişki zorlukları � İştahta değişiklik � Saldırganlık � Riske girme eğilimi � Fazla hareketlilik, hareketsizlik � Huzursuzluk

Yetişkinlerde Gözlenen Stres Tepkileri �Depresyon �Uyku ve yeme sorunları �Enerji kaybı �Değersizlik ve suçluluk duyguları �Umutsuzluk �Kaygı ve huzursuzluk �Ölüm düşünceleri vb.

HEDEFLERİMİZ �Travmatik olayların normal psikolojik etkileri hakkında bilgilendirmek ve konuya ilişkin anlayışları geliştirmek, �Bireysel tepkileri anlama ve paylaşma olanağını sağlamak, �Travma sonrası stres tepkileri devam eden öğrencilerin tespit edilmesine destek olmak,

Bir Travma Ya Da Afet Sonrasında, Okul Ve Öğretmenlerin Çocukların Yaşamlarında Çok Önemli Bir Yeri Vardır. ÇÜNKÜ: �Okullar afetten sonra yıkılmış veya hasar görmüş olsalar bile, normalliği temsil eden ve eğitim yoluyla normal yaşama geri dönmeyi kolaylaştıran önemli kurumlardır.

Okulların ve Öğretmenlerin Rolü/Önemi � Okulda bulunmak, oyun ve diğer okul etkinliklerine katılmak çocuklarda, özellikle travmatik yaşantı dönemlerinde çok ihtiyaç duydukları, süreklilik, değişmezlik ve normallik hissinin oluşmasına yardımcı olur. � Okulda bulunmak ve etkinliklere katılmak çocukların gereksinimlerini daha kolaylıkla iletmelerine neden olur. � Öğretmenler eğitim ve öğretim görevlerinin yanı sıra çocukların mutlu ve sağlıklı büyümelerine yardımcı olacak bir gelişme ve öğrenme ortamı yaratırlar. � Çocuklarla daha çok birlikte oldukları için, onların gereksinimlerini herkesten iyi bilir ve gerektiğinde onlara yardım edebilirler. � Öğretmenlerin yardımıyla , daha ileri düzeyde psikolojik yardıma gereksinim duyan çocuklar belirlenebilir.

Travmatik Olaydan Sonra Normalleşmeye Öğretmenlerin Katkısı � Çocukların afetlerin nasıl ve neden olduklarını anlamalarına yardım ederek � Travmatik olaylar sonrasında insanların verdiği normal tepkiler hakkında onları bilgilendirerek � Çocuklarla birlikte onların duygusal olarak iyileşmelerine yardımcı olacak sınıf etkinlikleri düzenleyerek � Öğretim etkinliklerini çocukların ihtiyaçlarına göre uyarlayarak ve ihtiyacı olan çocuklara daha fazla eğitim desteği vererek � Çocuklar üzerinde özel iletişim teknikleri kullanarak � Sınıfta sıcak ve destekleyici bir sosyal ortam yaratarak � Çocukların kayıplarla, acı veren anılarla ve duygularla başa çıkmalarına yardımcı olacak etkinlikler düzenleyerek � Çocukların iyileşme sürecini kolaylaştırmak için okul ve aile arasında işbirliğini güçlendirerek

İletişim Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü

Çocuğu Dinleme Yöntemleri Çocukları dinlediğimizi sanırız, oysa çocuk konuşurken sürekli ikaz, hatırlatma, önerilerde bulunma, fikir yürütme gibi müdahalelerle çocuğu aslında dinlemediğimiz zamanlar vardır. Sorunu olan veya kendinden bir şey anlatmaya çalışan bir kimseye uyarı, ikaz, yargılama gibi müdahaleler, konuşan kişinin susmasına veya kendini duyulmamış hissederek küsmesine, içine kapanmasına neden olur. Bu gibi müdahalelere İletişim Engelleri diyoruz. İletişim engelleri 12 ana başlık altında toplanmıştır.

İletişim Engelleri 1 - Emretme, yönetme “Yapman gerekir…. ” …yapacaksın “yapmak zorundasın…” * Korku ya da aktif direnç yaratabilir; * Söylenenlerin tersini “denemeye” davet edebilir; * İsyankar davranışa ya da misillemeye yol açabilir. 2 - Uyarma, tehdit etme (gözdağı verme) “…yapamazsın…. olur” “ya yaparsın, yoksa…. ” * Korku, boyun eğme yaratabilir; * Söz konusu sonuçların gerçekten meydana gelip gelmeyeceğini “denemeye” yol açar; * Gücenme, kızgınlık, isyankarlığa neden olabilir.

İletişim Engelleri 3 - Ahlak dersi verme, vaaz etme “…yapmalıydın” “senin sorumluluğun” “şöyle yapman gerekir” * Zorunluluk ya da suçluluk duyguları yaratır ; * Çocuğun durumunu daha şiddetle savunmasına yol açabilir (Kim demiş? ) 4 - Öğüt verme, çözüm getirme, fikir verme “Ben olsam…” “Neden…yapmıyorsun? ” “Bence…” “sana şunu önereyim…” * Çocuğun kendi sorunlarını çözmekten aciz olduğunu ima eder; * Çocuğun sorunu bütünüyle düşünüp, değişik çözümler getirip seçenekleri denemesine engel olur; * Bağımlılık ya da direnme yaratabilir.

İletişim Engelleri 5 - Mantık yoluyla inandırma, tartışma “ İşte şu nedenle hatalısın…” “olaylar gösterir ki…” “ Evet ama…” “Gerçek şu ki. . : ” * Savunucu tutumları ve karşı koymayı kışkırtır; * Çoğunlukla çocuğun aileyle iletişimi kesmesine ve artık dinlememesine yol açar; * Çocuğun kendini beceriksiz ve yetersiz hissetmesine neden olabilir. 6 - Yargılama, eleştirme, suçlama “ Olgunca düşünmüyorsun…” “Sen zaten tembelsin…” * Yetersizlik, aptallık, yanlış değerlendirme anlamı taşır; * Çocuğun olumsuz bir yargıya hedef olma ya da azarlanma korkusuyla iletişimi kesmesine yol açar; * Genellikle çocuk yargı ve eleştirileri gerçek olarak algılar (ben kötüyüm) ya da karşılık verir (siz de daha mükemmel değilsiniz!)

İletişim Engelleri 7 - Övme, görüşüne katılma, teşhis koyma “ Çok güzel!. . . ” “ Haklısın, o öğretmen berbat birine benziyor” “ Bence harika bir iş yapıyorsun. . ” * Ailenin beklentilerinin çok yüksek olduğunu ima eder; * İstenilen davranışı yaptırabilmek için söylenen, içtenlikten yoksun bir manevra gibi algılanabilir; * Çocuğun öz- imgesi (kendini algılayışı) ile övgü uygun değilse çocukta kaygı yaratabilir. 8 - Ad takma, gülünç duruma düşürme “ Koca bebek…” “ Hadi bakalım süpermen “ “Geri zekalı” “ Hadi sen de sulu göz!” * Çocuğun kendini değersiz hissetmesine, sevilmediği kanısına varmasına yol açabilir; * Çocuğun öz-imgesi üzerinde çok olumsuz etkileri olabilir; * Genellikle karşılık vermeyi iteler.

İletişim Engelleri 9 -Tahlil etme, teşhis koyma “ Seni derdin nedir biliyor musun? ” “Herhalde çok yorgunsun? ” “ Aslında sen öyle demek istemiyorsun” * Tehdit edici, tedirgin edici olabilir ve başarısızlık duygusu uyandırabilir; * Çocuk kendini korumasız, kıstırılmış hisseder, kendisine inanılmadığı kanısına varabilir; * Çocuk, yanlış anlaşılma endişesi iletişimi keser. 10 - Güven verme, teskin etme, teselli etme “ Aldırma…Boş ver, düzelir. . ” “Hadi biraz neşelen. . ” “ Zamanla kendini daha iyi hissedersin. . ” * Çocuğun kendini “anlaşılmamış” hissetmesine neden olur; * Kızgınlık duyguları uyandırır (Size göre kolay tabii!) * Çocuk genellikle mesajı “Kendini kötü hissetmen doğru değil” biçiminde algılar.

İletişim Engelleri 11 -İncelemek, araştırmak, soruşturmak “ Neden? . . . Kim? . . . Sen ne yaptın? . . . Nasıl…” * Sualleri cevaplama genellikle eleştiri veya zorunlu çözüm getirdiğinden, çocuklar genellikle hayır demeye, yarı doğru cevap vermeye, kaçamağa yönelir ve yalan söylerler; * Sorular genellikle soru soranın nereye varmak istediğini açıklamadığından, çocuk korku ve endişeye kapılabilir; * Ailenin endişelerinden doğan sorulara cevap vermeye çalışan çocuk kendi sorununu gözden kaçırabilir. 12 - Konu değiştirmek, işi alaya vurmak, “Daha güzel şeylerden konuşalım…” “Sen neden dünyayı yönetmiyorsun? ” * Yaşamın güçlükleriyle savaşmak yerine, onlardan kaçınmak gerekli, mesajını ima edebilir,

İletişimin Temel Kuralları (1) Konuşulanları yarıda kesmeyin Yargılamayın Ve eleştirmeyin Kişiler hakkında Yorum yapmayın Anlatılanlara gülmeyin İnsanları utandırmayın Dinlerken başka Şeyler yapmayın Saldırgan Tavırlar takınmayın Kişileri karar vermeye Yorum yapmaya zorlamayın Savunmaya geçmeyin Sadece dinleyin Çok fazla konuşmayın Birisi ağlamaya Başladığında tedirgin olmayın Duygularınızı Gizlemeye çalışmayın Zıtlaşmayın ve tartışmayın

İletişimin Temel Kuralları (2) Yeri ve zamanı uygun Olduğunda şaka yapın Ve gülümseyin Daha iyi anlamak için Sorular sorun Dikkatli bir şekilde Dinleyin ve dinlediğinizi Davranışlarınızla belli edin Gerçekçi ve belirli Önerilerde bulunun Yumuşak bir sesle Ve acele etmeden Konuşun Çocukla yüzyüze Konuşun, Gerekirse yere yanına oturun Açık uçlu sorular sorun Geri bildirim verin Empatik, sabırlı ve Kabul edici olun Göz teması kurun Etkileşime önem verin, Uygun Olduğunda kişiye dokunun ve sarılın Basit ve anlaşılır Bir dil kullanın

İletişim Engelleri �İletişimde dinlemek ve anlamaya çalışmak yerine hemen yargılamak �Tek bir olaydan giderek kişiyi tanıdığımızı düşünmek �Beklentilerimizin söyleneni yorumlamakta etkili olması. �Kendimizi ifade etmekten kaçınmak, onun yerine anlaşılmayı beklemek. �Konuştuğumuzda da herkesin bizim düşünce ve duygularımızı hemen anlayıp onaylaması ve paylaşması gerektiğine inanmak. �Kendi kişisel algımızı gerçekmiş gibi düşünmek.

Neden Dinlemeyiz? �Eğer karşımızdakinin ne söyleyeceğini biliyorsak (Bildiğimizi zannedersek) dinlemeyiz �Hoşumuza gitmeyen bir şeyi duymak istemeyiz. �Hoşlanmadığımız bir insanın söylediklerini dinlemekte zorlanırız. �Karşımızdaki daha sözüne başlar başlamaz cevap hazırlamaya başladığımız için ne dediğini duyamayız.

Nasıl Daha İyi Dinleriz? �Konuşurken dinleyemezsiniz konuşmayı kesin ve dinlemeye istekli olduğunuzu gösterin �Kendinizi konuşanın yerine koyun. Onun bakış açısını, tutumlarını, değerlerini ve yaşını göz önüne alarak anlamaya çalışın �Onu daha iyi anlamak için sorular sorun. �Dikkatinizi konuşulanlara verip, duygularınızı kontrol etmeye çalışın

Genellikle Çocuklarımızı Nasıl Dinleriz? * Çocuğun duygu ve fikirlerini dinlemeyiz, başka şeylerle ilgileniriz. * Kendi fikirlerimizi kabul etmeye zorlarız. * Sonuçta çocuğun hislerini belirtmeye çalış tığı konuşma, tartışmaya dönüşür. * Çocuğun derdini dinlemeden ona öğüt verir , sonra da tehdit ederiz. * Çocuk hırçınlaşır, biz de çocuğu yaramazlıkla suçlarız.

Dinlenmeyen Çocuklar Neler Hisseder, Nasıl Davranışlar Sergiler? �Çocuklar kendilerini önemsenmemiş ve dışlanmış hissederler, güvensiz olurlar. �Ayrıca dinlenmedikleri için konuşma ihtiyacı hissetseler bile konuşmamayı tercih edecekler veya annelerine dertlerini anlatana kadar sürekli peçlerinden koşacaklar. �Sözle kendilerini ifade etme fırsatı verilmediği için duygularını hırçın ve saldırgan davranışlarla ifade ederler. �Dertlerini aile dışından başkaları ile paylaşmaya çalışırlar. �Dilleri gelişmez. �Başkalarının onun için karar vermesini bekleyen çocuklar olurlar. Siz bir şeyler anlatırken nasıl dinlenmek istersiniz?

Çocukları Daha Etkili Dinlemek İçin Biz Neler Yapabiliriz? Onu Nasıl Dinlemeliyiz? * Çocuğun ne dediğini dikkatle, can kulağı ile dinlemeliyiz. * O anda bir işle uğraşıyorsak onu bırakıp, çocuğa yönelmeliyiz. * Dinleme sırasında çocukla aynı hizaya gelip, çocuğun yüzüne bakmalıyız. * Hislerini paylaşmalıyız. (Hak vermek gerekmez, bunu hak vermeden de sadece hislerini anladığınızı ona hissettirebilirsiniz)

Çocuğa Onu Dinlediğimizi Nasıl Belli Edebiliriz ? �Başımızı sallayarak, ’evet’, ’anlıyorum’, hımm’ gibi kelimelerle çocuğu dinlediğimizi belirtebiliriz ya da çocuğun söylediklerini anladığımızı belirten bir tekrar yapabiliriz. �Çocuğun duygularını isimlendirerek, duygularını ifade etmesine yardımcı olabiliriz. �Çocuğun isteklerini hayalinde canlandırabiliriz.

Dinlenen Çocuk Nasıl Olur ? �Çocuğun konuşma yeteneği gelişir, kendini daha iyi ifade etmesini öğrenir, kelime bilgisi zenginleşir. �Çocuğun bir derdi varsa, bunu davranışla göstermek yerine (saldırganlık, ağlamak, aksilik) sözle ifade ederek rahatlar, bu da hırçınlaşmasına aksileşmesine veya içine kapanıp üzülmesine veya kavga çıkarmasına engel olabilir. �Söylemek istedikleri dinlenen çocuğun kişiliği gelişir, kendine güveni artar. �Çocuk ile anne arasında bir yakınlık doğar, çocuk annenin sözünü daha istekli dinler, ona danışır.

TRAVMATİK OLAYLARA DAYANIKLI BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ �� Kendine ve örseleyici yaşam olaylarıyla baş etme gücüne güven �� Bağımsız düşünebilme ve davranabilme �� Başkalarıyla almaya ve vermeye dayalı olumlu ilişkiler kurabilme �� Bireysel disiplin ve sorumluluk duygusuna sahip olma �� Açık fikirlilik ve esneklik

TRAVMATİK OLAYLARA DAYANIKLI BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ �� Kendisinin ve başkalarının duygu ve düşüncelerini tanıma ve anlayabilme �� Bu duyguları başkalarına iletebilme �� Stres verici olaylara tolerans �� Yaşama anlam verecek bir yaşam amacı ve felsefesine sahip olma

DAHA DAYANIKLI ÇOCUKLAR YETİŞTİRMEK İÇİN NELER YAPILABİLİR? �Çocuğa ait olma, sevilme ve güven duygusunu aşılayın: �Kendine güven ve öz kontrol duygusunu geliştirin: �Tutarlı disiplin uygulayın: �Problem çözme ve sosyal becerilerini geliştirin:

Uyarı �Travmatik bir olaya karşı dayanıklı olma konusunda bir takım kültürel farklılıklar olabilir

2. OTURUM �Etkinlikler: � 1. Güvenli Yer Çizimi � 2. Sosyal Atom Çizimi � 3. Güçlü Yanlarım � 4. Kendimizi İyi Hissetmek İçin Neler Yaparız? � 5. Köy Resmi

ANNE BABA TOPLANTILARI

AMAÇLAR: � Travmatik/ zorlayıcı yaşantılar, etkileri ve neler yapılabileceği hakkında bilgilendirmek � Böyle bir yaşantı geçiren çocuğun toparlanması konusunda ailenin önemini vurgulamak � Ailelerin, sahip oldukları olumlu başa çıkma yöntemlerini farketmelerini sağlamak ve bu yöntemleri zenginleştirmek SÜRE: 2 saat � İŞLENECEK KONULAR: � Giriş: Psikoeğitim programının tanıtılması � Travma ve travma sonrası stres tepkileri � Travmatik bir olayın çocuklar ve aileler üzerindeki etkileri � Çocukların gelişimi ve TSS tepkileri � Çocuklar için iletişimin önemi � İletişim Kuralları ve İletişim Engelleri � Travmatik olaylarla başetme: Aileler için öneriler � Aileler kendileri ve çocukları için neler yapabilirler? � Gelişimsel açıdan travmatik olaylar, bireysel ayrılıklar ve kültürel faktörler � Travmatik olaylara dayanıklı bireylerin özellikleri � Travmatik olaylara karşı dayanıklı çocuklar yetiştirmek için neler yapılabilir?

UYARI �İlk 6 konu başlığı öğretmen slaytlarında yer almaktadır. Anne babalarla yapılacak çalışmada aynı slaytlar kullanılacak yalnızca orada olmayan aşağıdaki başlıklar paylaşılacaktır. � Travmatik bir olayın çocuklar ve aileler üzerindeki etkileri � Travmatik olaylarla başetme: Aileler için öneriler � Aileler kendileri ve çocukları için neler yapabilirler? � Gelişimsel açıdan travmatik olaylar, bireysel ayrılıklar ve kültürel faktörler � Travmatik olaylara dayanıklı bireylerin özellikleri � Travmatik olaylara karşı dayanıklı çocuklar yetiştirmek için neler yapılabilir?

TRAVMATİK OLAYIN ÇOCUKLAR VE AİLELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ �Depresyon ve umutsuzluk duyguları. �Şiddetli üzüntü ve kaybedilen kişiyi özleme �Yalnız uyuma korkusu , kabus görme , uyku sorunları �Travmatik olayı yeniden yaşama yada acı veren örseleyici olayları anımsama. �İntihar düşünceleri �Olup bitenden sorumluluk hissetme ve suçluluk duygusu

TRAVMATİK OLAYIN ÇOCUKLAR VE AİLELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ �Şiddetli fiziksel ve duygusal tepkiler verme �Günlük etkinliklerle az ilgilenme yada ilgilenmeme �Kendine ve başkalarına saldırganlık �Strese bağlı sağlık sorunları �Fiziksel yaralanmalar yada sakatlıklar �Çocuklarda altını ıslatma , anne babadan ayrılma zorlukları �Ev iş mali sorumluluklarla ilgili kronik stres �Çaresizlik hissi ve kontrolü kaybetme duygusu

TRAVMANIN AİLELER ÜZERİNDEKİ SOSYAL ETKİLERİ-1 ü Travmaya maruz kalmak aile yapısının ve rollerinin değişmesine neden olabilir. ü Akraba, arkadaş ve komşuların desteğinden uzak kalmaya yol açabilir. ü Aile üyeleri kendilerini birbirlerinden uzaklaşmış hissedebilir. ü Aile kendisini toplumdaki diğer ailelerden uzaklaşmış hissedebilir. ü Aile bireylerinde travmatik olay hakkında güçlük ve başkalarını üzmemek için konuşmaktan kaçınma görülebilir. ü Aile içinde tartışmalar ve aile bireyleri arasında çatışmalar ortaya çıkabilir.

TRAVMANIN AİLELER ÜZERİNDEKİ SOSYAL ETKİLERİ-2 ü Çocukların güven gereksinimleri artabilir, daha çok ilgi görmek isteyebilirler. ü Ailenin birlikte olması ve hoş vakit geçirmesi için koşullar uygun olmayabilir. Aile bireyleri arasında kayıplarla ilgili yas tutma tutum ve tarzlarındaki farklılıklar ve bunlara bağlı çatışmalar ortaya çıkabilir. ü Maddi ve manevi kaynakların azalması sorun olabilir.

TRAVMATİK OLAYLARLA BAŞETME: AİLELERE ÖNERİLER-1 ü Aile bireyleri birbirlerini çok iyi tanıdıkları, birbirlerinin ruh hallerindeki en ufak değişmeleri bile hemen fark edebildikleri için, travmatik bir olay sonrasındaki zorluklarla başa çıkmada en öncelikli yardım ve destek kaynağını oluştururlar. Özellikle anne-babalar çocuklara bu desteği sağlamada çok önemli bir rol üstlenebilirler. Sıcaklık, destek ve karşılıklı iletişim sağlandığı takdirde, çocukların büyük bir çoğunluğunun stresle daha iyi başa çıkabildikleri bilinmektedir.

TRAVMATİK OLAYLARLA BAŞETME: AİLELERE ÖNERİLER-2 ü Araştırmacılar stresle başarılı bir şekilde başa çıkan ailelerin özelliklerini incelemişlerdir. Travmatik yaşantılar ve zorluklarla başarılı bir şekilde başa çıkan çok farklı tipte aileler olmakla birlikte, aşağıda listelenmiş olan stratejilerin stres yaratan pek çok koşula uyum sağlamakta yarar sağladığı anlaşılmıştır. 1. STRES YARATAN DURUMU KABUL ETME 2. SORUNLARI HEP BİRLİKTE UĞRAŞARAK ÇÖZME 3. AİLE İÇİNDE BİRLİK VE ŞEFKAT OLMASI 4. AİLE İÇİNDE AÇIK VE ETKİLİ İLETİŞİM 5. AİLEDE ROL VE BEKLENTİLERDE ESNEKLİK OLMASI 6. AİLE ORTAMININ GÜVEN VERİCİ OLMASI 7. YAŞAMLA İLGİLİ YENİ VE OLUMLU BİR BAKIŞ AÇISI GELİŞTİRME

STRES YARATAN DURUMU KABUL ETME Stresle başarılı bir şekilde başa çıkabilen aileler, problemin varlığını inkar etmekten ziyade onunla doğrudan yüzleşirler. İNKAR ETMEK, STRESİ ARTIRMAKTAN BAŞKA BİR İŞE YARAMAZ…

2 - SORUNLARI HEP BİRLİKTE UĞRAŞARAK ÇÖZME Bu, ailede SUÇLAYACAK BİRİNİ ARAMAK veya bir GÜNAH KEÇİSİ bulmaya çalışmaktan çok, sorunların tüm aile bireyleri tarafından paylaşılması gerektiğine inanmak anlamına gelmektedir. Stres verici durumlarla başarılı bir şekilde başa çıkan aileler, problemin kimden kaynaklandığı ile değil, çözümü ile ilgilenirler. .

3 - YAŞAMLA İLGİLİ YENİ VE OLUMLU BİR BAKIŞ AÇISI GELİŞTİRME Aile üyeleri sonraki travmatik yaşantılara karşı daha iyimser bir bakış açısı geliştirmek için birbirine yardımcı olabilir. Travmatize olan kişiler olayla (örneğin trafik kazası ile) ilgili olarak suçluluk duyabilir ya da "Keşke daha farklı davranmış olsaydım" diye düşünebilirler. Yetişkinler çocuklarda ortaya çıkan bu gibi yanlış düşünceleri oyun ve sanat etkinlikleri yoluyla veya onlarla açıkça konuşarak düzeltebilirler. Ayrıca, yetişkinler, travmadan sonra çocuklarda bozulabilen, neyin gerçek, neyin hayal; neyin doğru, neyin yanlış olduğu konusundaki dengeyi yeniden oluşturma çabalarında çocuklara yardım edebilirler.

4 - AİLE İÇİNDE BİRLİK VE ŞEFKAT OLMASI ü Stresle daha iyi başa çıkan ailelerin birbirlerine sevgi ve şefkatle davrandıkları bilinmektedir. Bazı aileler sevgilerini sözle, bazıları birbirlerine sarılarak, öperek, bazıları ise birbirlerine yardımcı olarak ve diğerlerini memnun edecek işler yaparak gösterebilirler. ü Bazen anne-babalar çocuklarının iyiliğini düşünerek travmatik bir olaydan sonra çocuklarını bir akraba veya tanıdığın yanına göndermek isteyebilirler. Önemli olan aile bireylerinin mümkün olduğunca birlikte kalması, özellikle küçük çocukların aile kalmasıdır.

5 - Aile içinde açık ve etkili iletişim Stresle olumlu bir şekilde başa çıkabilen aileler genellikle birbirleriyle açık ve etkili bir şekilde iletişim kurabilen ailelerdir. Zor duyguları aile üyeleriyle paylaşabilmeyi ve gerektiğinde onlardan yardım ya da destek isteyebilmeyi de içermektedir. Açık iletişim aynı zamanda aile üyelerinin birbirini dinlemesini ve birbirlerini anladıklarını göstermelerini de gerektirir.

6 - AİLEDE ROL VE BEKLENTİLERDE ESNEKLİK OLMASI Katı kuralları olan aileler, travma sonrasında eskiden uyguladıkları kuralları mevcut şartlarda uygulayamayacakları için, travmatik olayın yarattığı strese karşı özellikle korunmasız kalabilirler. Buna karşın, yardım aramaya, yeni şeyler denemeye, rollerini ve alışkanlıklarını geçici olarak da olsa bir kenara bırakabilmeye, önceliklerini değiştirmeye ve daha düşük beklentiler oluşturmaya gönüllü olan aileler zorluklar ve güçlüklerin üstesinden daha kolay gelebilirler.

7 - AİLE ORTAMININ GÜVEN VERİCİ OLMASI Geçirilen yaşantılar ne kadar örseleyici olursa olsun, aile üyeleri birbirlerine ya da kendilerine zarar verici davranışlarda bulunmamalıdır. Aile içinde hiç bir biçimde şiddet ya da saldırganlığa izin verilmemelidir. Sağlıklı bir ailede, sıcak ve kabul edici ana-baba-çocuk ilişkilerinin yanı sıra, aile içindeki yetişkinler arasında da sağlıklı ilişkiler olması gerekmektedir. Anne-babalar açısından çocuklarının sorunlarını dinlemek, olan bitenleri inkar etmeden ve çocuğun kaldırabileceğinden daha fazla ayrıntı vermeden onlara bilgi vermek özellikle önem taşır.

LÜTFEN UNUTMAYIN! ü En sevgi dolu ailelerde bile aile üyeleri travmatik yaşantılar yüzünden zaman kendilerini tükenmiş ya da duygusal olarak bitmiş hissedebilirler ve birbirlerini desteklemede yetersiz kalabilirler. Böyle zamanlarda sabırlı olmak ve olumlu yaşantıları vurgulamak iyi olabilir. ü Bazen aileler kısa vadede işe yarayan ama uzun vadede olumsuz sonuçları olan ve daha fazla soruna yol açabilen çözümler (örneğin; alkol alma, ilaç kullanma gibi) üretebilirler. ü Bazı aileler travmatize olmuş aile bireylerine ihtiyaçları olan desteği sağlayacak iç ve dış kaynaklardan yoksun olabilirler Bu gibi durumlarda bir psikolog veya psikiyatristin desteği gerekebilir.

ANNE – BABALAR KENDİLERİNE YARDIMCI OLMAK İÇİN NELER YAPABİLİRLER? Anne ve babaların çocuklarıyla yeterince ilgilenebilmeleri için önce kendi duygusal ihtiyaçlarını göz önüne almaları ve güçlenmeleri gerekir. ü Yaşanan travmatik olayı düşünmeye ara vermek, Varsa belirsizliği/karmaşayı kabullenmek; Yeniden yapılandırma ve etkinliklerine katılmak ü Gelecek hakkında düşünüp, plan yapmak, Aktif olmak, arkadaşlarla yapılacak şeyleri planlamak ü Rahatlama yöntemleri bulmak ve uygulamak ü Sosyal destek almak, arkadaşlarla görüşmek, Espri ve şaka eğlenmek yaşanan düzeltme aile ve yapmak,

TRAVMATİK OLAYLARA KARŞI DAHA DAYANIKLI ÇOCUKLAR YETİŞTİRMEK İÇİN NELER YAPILMALIDIR �Çocuğa ait olma , sevilme ve güven duygusunu aşılayın. �Kendine güven ve öz kontrol duygusunu geliştirin. �Tutarlı disiplin uygulayın �Problem çözme ve sosyal becerileri geliştirin.

TRAVMATİK OLAYLARA DAYANIKLI BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ-1 ü Kendine ve örseleyici yaşam olaylarıyla başetme gücüne güven ü Bağımsız düşünebilme ve davranabilme ü Başkalarıyla almaya ve vermeye dayalı olumlu ilişkiler kurabilme ü Bireysel disiplin ve sorumluluk duygusuna sahip olma

TRAVMATİK OLAYLARA DAYANIKLI BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ-2 ü Açık fikirlilik ve esneklik ü Kendisinin ve başkalarının duygu ve düşüncelerini tanıma ve anlayabilme ü Bu duyguları başkalarına iletebilme ü Yaşama anlam verecek bir yaşam amacı ve felsefesine sahip olma

ÖĞRENCİ OTURUMLARI

1. OTURUM AMAÇ: Çocukların travma ve travmaya gösterilen tepkiler konusunda bilgilendirilmesi; duygularını paylaşma konusunda yüreklendirilmeleri ve olumlu başa çıkma yöntemlerinin belirlenmesi ve yenilerinin öğretilmesi SÜRE: İki ders saati MALZEME: Resim kağıdı ve boyalar İŞLENECEK KONULAR: � Travmatik bir olaydan sonra çocuklarda görülebilecek tepkiler � Kişisel sorunlar hakkında konuşurken karşılaştığımız engeller ve konuşmanın olumlu yönleri � Güvenli Yer � En iyi yaptığım üç şey � En güçlü yanlarım

2. OTURUM AMAÇ: Çocukların travma ve travmaya gösterilen tepkiler konusunda bilgilendirilmesi; duygularını paylaşma konusunda yüreklendirilmeleri ve olumlu başa çıkma yöntemlerinin belirlenmesi, yenilerinin öğretilmesi SÜRE: Bir ders saati MALZEME: Resim kağıdı ve boyalar İŞLENECEK KONULAR �Geçen oturumun kısa bir özeti �Kendimizi iyi hissetmek için ne yaparız? �Sosyal atom çizimi

3. OTURUM AMAÇ: Çocukların travma ve travmaya gösterilen tepkiler konusunda bilgilendirilmesi; duygularını paylaşma konusunda yüreklendirilmeleri ve olumlu başa çıkma yöntemlerinin belirlenmesi ve yenilerinin öğretilmesi SÜRE: Bir ders saati MALZEME: Resim kağıdı, 120 cm x 30 cm ölçülerinde rulo kağıt ve boyalar İŞLENECEK KONULAR: �İlk oturumdan beri gözlenen olumlu değişiklikler �Gelecekte olmasını istediğiniz 3 şey. �Sevdikleriniz için üç dilekte bulunun. �Hep birlikte bir köy çizelim