Psikososyal Mdahale Hizmetleri Milli Eitim Bakanl zel Eitim

Psikososyal Müdahale Hizmetleri Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü ÖĞRETMEN OTURUMLARI

1. OTURUM �Psikoeğitim programının tanıtılması �Travma ve travma sonrası stres tepkileri �Çocukların gelişimi ve TSS tepkileri �Travmatik bir olaydan ya da bir afetten sonraki toparlanmada okulların önemi ve rolü öğretmenlerin toparlanma sürecine etkileri �Çocuklar için iletişimin önemi �İletişim Kuralları ve İletişim Engelleri �Bireylerin travmatik olaylardan etkilenmelerini belirleyen etmenler �Travmatik olaylara dayanıklı bireylerin özellikleri

Hedeflerimiz Travmatik olayların öğretmenler, çocuklar ve ebeveynler üzerinde yarattığı olumsuz etkileri azaltmak Travmatik olaylardan en fazla etkilenen bölgelerde psikolojik hizmetleri güçlendirmek Okul temelli psikososyal müdahale uygulamalarını gerçekleştirmek

Öğretmenin Sorumlulukları Psikoeğitim uygulamalarını gerçekleştirmek Okul Rehberlik Servisi ve RAM ile işbirliği yapmak İleri düzeyde travma yaşadığından şüphelendiği çocukları Okul Rehberlik Servisine ya da RAM’a yönlendirmek

Travmatik Olaylar ve Etkileri Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü

Travma/Zorlu Yaşam Olayları · · Yaşamımız için, Vücudumuzun bütünlüğü için, Sevdiklerimiz için, Yaşam ve değer sistemlerimiz için ciddi bir tehdit olduğu hissedilen olağandışı her türlü olaydır.

Karşılabilinecek Travma Türleri 1. Ani, beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan, sınırlı bir süre devam eden, başı ve sonu belli olan olaylar Örnek: doğal afetler, kazalar, ani kayıplar 2. Öngörülebilen, tekrarlayıcı ve sürekli yaşanan tehlikeler Örnek: savaş, cinsel taciz, takibe alınma, şiddet kullanılan koşullarda yaşama, eziyet, vb 3. Her iki travma / zorlu yaşam olaylarının bir arada görüldüğü durumlar Örnek: bir doğal afetten sonra ev içi şiddetin artması, ekonomik krizler gibi

Savaş ya da Kaç Tepkisi Fiziksel Vücutta sempatik sistemin etkisi artar. Buna bağlı olarak; · Kan akışı beyne ve kaslara yönelir, · Göz bebekleri büyür, · Kalbin atım sayısı artar, kan basıncı yükselir, · Solunum sayısı artar, · Sindirim yavaşlar, mide asidi artar, · Ter bezi faaliyetleri artar, vb. Davranışsal · Heyecan / kaygı ortaya çıkar, · Uyanıklık hali ve seçici dikkatte artış olur, · İştah ve üreme duygusunda azalma görülür, · Tehlikeyi anımsama durumları ortaya çıkar, · Kişilerarası ilişkilerde ilgi azalması ve duygusal uyuşukluk vb.

Travma Sonrası Fiziksel Tepkiler �Yorgunluk, bitkinlik �Uykusuzluk ve uyku sorunları �Aşırı uyarılmışlık �Somatik yakınmalar �Bağışıklık sisteminin bozulması �İştah bozuklukları

Duygusal Tepkiler �Şok �Korku ve kaygılar � Olayın tekrarlanması korkusu � Yaralanmaktan ve ölmekten korkma � Ailelerinden ayrı kalmaktan ya da yalnız kalmaktan korkma � Gerçek hayatta ya da hayali yapılan yanlışlara verilen bir ceza olmasından korkma

Duygusal Tepkiler -2�Üzüntü �Kendini suçlama �Öfke ve huzursuzluk �Anlaşılamama duygusu �Çaresizlik �Gerginlik, sinirlilik �Ayrışma (disosiyasyon) �Çökkünlük

Bilişsel Tepkiler (Algısal, Görsel ve İşitsel Çarpıtmalar) Algısal Çarpıtmalar: �Zaman kavramının algılanmasındaki değişiklik: Sanki zaman duruyormuş ya da çok hızlı geçiyormuş gibi hissetme. �Olaya ilişkin zaman sırasında karışıklık (özellikle çocuklarda gözlenir) �Travma/zorlu yaşam olaylarını yordamaya ilişkin işaretlere duyarlılık (yer, insan, ses, koku, görüntü vb. bunlara eşlik eden duygular) �Beden algısında değişiklik

Görsel çarpıtmalar: �Uzaklaşan görüntüler, artan detaylar �Gerçek dışılık ve rahatsız edici imgeler İşitsel çarpıtmalar: �Zayıflayan ya da güçlenen sesler

İnanç Sistemindeki Değişiklikler Yaşam İçin Gerekli Olan İnançlar �Dünya güvenli bir yerdir. �Dünya adildir. �Ben değerliyim. �Kötü olaylar benim başıma gelmez. �Evim en güvenli yerdir. (çocuklarda) �Benimle ilgilenecekler. (çocuklarda) �Bana bakan yetişkinler beni koruyacaklar. (çocuklarda)

Sarsılan İnançlar �Güvende değilim ve bir daha asla güvende olmayacağım. �Kendi evim ve başka hiç bir yer benim için güvenli değil. �Benim dünyam acımasız bir yer ve bu dünyada neler olacağını önceden kestirmek imkansız. �Kimse benimle gerçekten ilgilenemez; artık yalnızım. �Tehlikelerden korunmam mümkün değil.

Sarsılan İnançlar -2�İyi bir insan olmadığım için, kendimi böyle güvensiz ve çaresiz hissetmeyi hakediyorum. �Bu felaket benim yüzümden oldu. Ben kötüyüm ve bu yıkım da bana verilmiş bir ceza. �Bu bir daha olacak ve benim elimden hiç birşey gelmeyecek.

Sosyal Etkiler �Yer ve düzen değişikliği �Ev, iş ve okul kaybı �Komşuluk ve arkadaşlık kaybı �Maddi kayıplar �Alışkanlıkların kaybı

TRAVMANIN YARATTIĞI RUHSAL SORUNLAR • Akut Stres Tepkisi • Travma Sonrası Stres Bozukluğu Travmayla karşılaşan kişi şaşkınlık içindedir, donakalır, ne yaptığının farkında değildir. Olayı hatırlamak istemez, bulunduğu yerden uzaklaşmaya çalışabilir veya amaçsız hareketlerde bulunabilir. Bir müddet sonra durumun farkına varır, başına gelenleri hatırlar ve felaketin boyutlarını kavramaya başladığında akut stres tepkisi gelişir.

Akut Stres Tepkisi �Travma sonrasında ilk dört haftada ortaya çıkar ve 2 gün ile 4 hafta sürer. Travma Sonrası Stres Bozukluğu �Çoğu kez travmatik olayın yaşanmasından bir aydan sonraki dönemde ortaya çıkar. Etkisi birkaç ay sürebilir. Bazı bireylerde bu sürenin daha da uzun sürdüğü gözlemlenebilir.

Travma sonrası stres tepkileri �İstenmeden akla gelen düşünce ve görüntüler (Travmaya ait anılar canlanır, olayı yeniden yaşıyor ve görüyormuş gibi hissetme mevcuttur). � Kaçınma tepkileri (Travmatik olayla ilgili olan düşünce, duygu, etkinlik ve mekanlardan kaçınması). �Aşırı Uyarılma Tepkileri (Aşırı fizyolojik bir uyarılma- hızlı kalp atışı, avuç içlerinin terlemesi, konsantrasyon sorunları vb. / kas ağrısı, sırt ağrısı, karın ağrısı vb. belirtiler)

TSSB’nin Ortaya Çıkmasına Neden Olan Faktörler Olaya İlişkin Faktörler Eğer travma/zorlu yaşam olayları: � yaşamı tehdit olarak algılanıyorsa � bireyin yaşam deneyiminin dışında ise � günlük, sıradan, normal bir olay değilse � birey tamamen kontrolünü kaybediyorsa � yaşam beklentilerini yıkma özelliği taşıyorsa (yaşama ait beklediği güzel şeylerin yıkılması) � ölüme şahit oluyorsa travma sonrası stres bozukluğuna yol açabilir.

TSSB’nin Ortaya Çıkmasına Neden Olan Faktörler Ortama İlişkin Etmenler YAKINLIK: • Kişinin olaya yakınlık derecesi (fiziksel yakınlık) • Duygusal olarak yakınlık derecesi (psikolojik yakınlık) SÜRE: �Travma / zorlu yaşam olaylarına maruz kalma süresi

TSSB’nin Ortaya Çıkmasına Neden Olan Faktörler Bireye İlişkin Etmenler �Baş etme becerileri zayıf ise �Varolan destek kaynaklarının niteliği olumsuz ise �Önceki deneyimleri (daha önce de travma/zorlu yaşam olaylarına maruz kalmışsa) �Anne babanın travmadan etkilenme düzeyleri

Bebekler ve yeni yürümeye başlayan çocuklarda TSS tepkileri (doğum-üç yaş arası) � Yatak ıslatma, ağlama � Hareketsizlik, donukluk � Parmak emme � Annenin dibinden ayrılamama � Bağırsak kontrolünün kaybedilmesi � Karanlıktan, hayvanlardan, yalnız kalmaktan, kalabalıktan korkma � Dikkatsizlik � Aşırı hareketlilik, � Seslere karşı aşırı duyarlılık � Huzursuzluk ve kafa karışıklığı � Konuşma güçlükleri � Beslenme sorunları � Karın ağrıları � Sakarlık � Olayı yeniden canlandırma � Ölme isteği � Cennete gitme isteği

Bebekler ve yeni yürümeye başlayan çocuklarla neler yapılabilir? �Bebeklerle yumuşak bir sesle konuşun, onları okşayın, sevin ve sırtlarına hafif vurun. �Düzenli bir beslenme ve uyku programı uygulamaya çalışın. �Çevredeki işitsel ve görsel uyaranları azaltın. �Travma Sonrası Stres tepkileri hafifleyene kadar sizinle yatmasına izin verin. (Kendi çocuğunuz için) �Yürümesine, yerlerde yuvarlanmasına ve oyun oynamasına fırsat verin.

Okul öncesi çocuklarda TSS tepkileri (4 - 6 yaş arası) � Yatak ıslatma, parmak emme, ani heyecanlanma, anababaya yapışma, tik, uyku sorunları. � Kaçınma davranışı ve içe kapanma. � Genel bir kaygı hali, hayvanlardan ve yabancılardan korkma. � Tekrarlanan oyun ve ritüeller (belirli davranışları saplantılı bir şekilde tekrarlama) � Vücutta fizyolojik herhangi bir nedenle açıklanamayan ağrılar. � Kendi hayal ettikleri şeylerle (örneğin, kendilerine ait saldırgan fantezilerle) ve gerçek olanları karıştırma. Bu yaş grubundaki çocuklar kötü olayların kendi kötü düşüncelerinden kaynaklandığını düşünüp üzülebilirler. Bu tip bir hayalci düşünce zihinsel bulanıklık, utanç, kaygı ve dünyayla ilgili yanlış yorumlar yapmaya yol açabilir.

Okul öncesi çocuklarla neler yapılabilir? �Rahatlatmaya ve güven vermeye çalışın, sık sevip okşayın. �Uyumadan önce yanına gidin, başını okşayın, varsa ılık bir süt verin veya ninni söyleyin. (Kendi çocuğunuz için) �Travma Sonrası Stres tepkileri hafifleyene kadar sizinle yatmasına izin verin. (Kendi çocuğunuz için) �Oyun hamuruyla oynama, çizme ve boyama yoluyla duygularını ifade etmelerine fırsat verin.

Okul çağındaki çocuklarda TSS tepkileri (7 - 12 yaş arası) � Okul öncesi dönemdeki davranışlara gerileme; bu durum, akranları tarafından reddedilmeye yol açabilir ve yeni gelişmeye başlayan yeterlik ve özerklik duygularının ortaya çıkmasını engelleyebilir. � Okula gitmek istememe ve okul başarısının düşmesi � Tekrarlanan oyunlar, saldırganlık, gevezelik � Anne babanın ilgisi için kardeşlerle yarışma � Erkek çocuklarda özellikle silahlara, savaş oyunlarına vb. ’ye ilgi gösterme. � Kabuslar, uyku sorunları, ayrılık kaygısı ve doğal olaylardan (yağmur ve rüzgar gibi) korkma � Dikkat ve konuşma sorunları, isyankar davranışlar � Vücutta fizyolojik herhangi bir nedenle açıklanamayan ağrılar. � Yakınlarının sağlığı ve güvenliği ile ilgili sürekli endişeli olma hali.

Okul çağındaki çocuklarla neler yapılabilir? �Duygularını ifade etmelerine yardım edin, sabırlı, ilgili ve esnek davranın. �Oyun oynamalarını teşvik edin, merak ettikleri şeyleri açıklayın. �Dikkatleri kolayca dağılabileceğinden okulda ve evde fazla çalışmalarını beklemeyin. �Basit ve yapılandırılmış görevler verin, ufak sorumluluklar almalarına fırsat tanıyın. �İlerde olabilecek başka travmatik olaylardan kendisini nasıl koruyacağını anlatın. �Kaygılarına dair sorularına doğru, açık ve anlaşılır yanıtlar verin. �Ailedeki bütün çocuklara vakit ayırın ve gerekli ihtiyaçlarını karşılayın. (Kendi çocuğunuz için)

Ergenlerde TSS tepkileri (13 -18 yaş arası) � Dünya ve kendi gelecekleri hakkında olumsuz tutumlar. � Kendi korkuları ve travmaya verdikleri tepkilerle ilgili endişe; özellikle kendilerini suçlu ve çaresiz hissetme gibi tepkilerinin anormal olup olmadığını merak etme. � Risk-alma veya duygularını olumsuz davranışlarla dışa vurma (örneğin okuldan kaçma, rastgele cinsel birliktelik, madde kullanımı, kontrolsüz telefon, bilgisayar kullanımı vb. ). � İştah ve uyku sorunları, günlük etkinliklere karşı ilgi kaybı, okul sorunları. � Travmatik yaşantıdan sonra almak zorunda kaldıkları sorumluluklar nedeniyle yetişkinliğe erken girme. � Ana-babalarla çatışma ve tartışmaların artması. �.

Ergenlerle neler yapılabilir? �Aile ve arkadaşlarıyla duygularını paylaşmalarına ve ifade etmelerine yardım edin. �Kabul, hoşgörü ve destek gösterin. �Gündelik faaliyetlere katılmalarını ve spor yapmalarını teşvik edin. �Okul başarılarıyla ilgili beklentilerinizi bir süreliğine azaltın. �Varsa travma sonrası yeniden yapılandırma çalışmalarına katılmaları ve başkalarına yardım etmeleri için onları teşvik edin. �Tüm ailenin dahil olabileceği etkinlikler düzenleyin. (Kendi çocuğunuz için) �Çocukların kimlerle arkadaşlık ettiklerinden haberdar olun. (Kendi çocuğunuz için)

Yetişkinlerde Görülebilen Stres Tepkileri �Depresyon �Uyku ve yeme sorunları �Enerji kaybı ve bedensel yakınmalar �Değersizlik ve suçluluk duyguları �Umutsuzluk, çaresizlik ve yalnızlık hissi �Kaygı ve huzursuzluk �Ölüm düşünceleri vb.

Travmatik Olaylardan Sonra Okullar ve Öğretmenlerin Önemi �Okullar afetten sonra yıkılmış veya hasar görmüş olsalar bile, normalliği temsil eden ve eğitim yoluyla normal yaşama geri dönmeyi kolaylaştıran önemli kurumlardır. �Okulda bulunmak, oyun ve diğer okul etkinliklerine katılmak çocuklarda, özellikle travmatik yaşantı dönemlerinde çok ihtiyaç duydukları, süreklilik, değişmezlik ve normallik hissinin oluşmasına yardımcı olur. �Okulda bulunmak ve etkinliklere katılmak çocukların gereksinimlerini daha kolaylıkla iletmelerine neden olur.

Travmatik Olaylardan Sonra Okul ve Öğretmenin Önemi �Öğretmenler eğitim ve öğretim görevlerinin yanı sıra çocukların mutlu ve sağlıklı büyümelerine yardımcı olacak bir gelişme ve öğrenme ortamı yaratırlar. �Çocuklarla daha çok birlikte oldukları için, onların gereksinimlerini herkesten iyi bilir ve gerektiğinde onlara yardım edebilirler. �Öğretmenlerin yardımıyla, daha ileri düzeyde psikolojik yardıma gereksinim duyan çocuklar belirlenebilir.

Travmatik Olaydan Sonra Normalleşmeye Öğretmenlerin Katkısı �Çocukların afetlerin nasıl ve neden olduklarını anlamalarına yardım ederek �Travmatik olaylar sonrasında insanların verdiği normal tepkiler hakkında onları bilgilendirerek �Çocuklarla birlikte onların duygusal olarak iyileşmelerine yardımcı olacak sınıf etkinlikleri düzenleyerek �Öğretim etkinliklerini çocukların ihtiyaçlarına göre uyarlayarak ve ihtiyacı olan çocuklara daha fazla eğitim desteği vererek

�Yaşanılan olayın çocuklar üzerindeki etkisi göz önünde bulundurup gelişim düzeylerine uygun iletişim kurarak �Sınıfta sıcak ve destekleyici bir sosyal ortam yaratarak �Çocukların kayıplarla, acı veren anılarla ve duygularla başa çıkmalarına yardımcı olacak etkinlikler düzenleyerek �Çocukların iyileşme sürecini kolaylaştırmak için okul ve aile arasında işbirliğini güçlendirerek

Çocuklar İçin İletişimin Önemi

Çocukları dinlediğimizi sanırız, oysa çocuk konuşurken sürekli ikaz, hatırlatma, önerilerde bulunma, fikir yürütme gibi müdahalelerle çocuğu aslında dinlemediğimiz zamanlar vardır.

İletişimin Temel Kuralları Konuşulanları yarıda kesmeyin Yargılamayın Ve eleştirmeyin Kişiler hakkında Yorum yapmayın Anlatılanlara gülmeyin İnsanları utandırmayın Dinlerken başka Şeyler yapmayın Saldırgan Tavırlar takınmayın Kişileri karar vermeye Yorum yapmaya zorlamayın Savunmaya geçmeyin Sadece dinleyin Çok fazla konuşmayın Duygularınızı Gizlemeye çalışmayın Birisi ağlamaya Başladığında tedirgin olmayın Zıtlaşmayın ve tartışmayın

İletişimin Temel Kuralları Yeri ve zamanı uygun Olduğunda şaka yapın Ve gülümseyin Gerçekçi ve belirli Önerilerde bulunun Daha iyi anlamak için Sorular sorun Dikkatli bir şekilde Dinleyin ve dinlediğinizi Davranışlarınızla belli edin Yumuşak bir sesle Ve acele etmeden Konuşun Çocukla yüzyüze Konuşun, Gerekirse yere yanına oturun Açık uçlu sorular sorun Geri bildirim verin Empatik, sabırlı ve Kabul edici olun Göz teması kurun Etkileşime önem verin, Uygun Olduğunda kişiye dokunun ve sarılın Basit ve anlaşılır Bir dil kullanın

Neden Dinlemeyiz? Eğer karşımızdakinin ne söyleyeceğini zaten bildiğimizi düşünüyorsak dinlemeyiz. Hoşumuza gitmeyen bir şeyi duymak istemediğimiz için dinlemeyiz. Hoşlanmadığımız bir insanın söylediklerini dinlemekte zorlanırız. Karşımızdaki daha sözüne başlar başlamaz cevap hazırlamaya çalıştığımız için ne dediğini duyamayız.

Nasıl Daha İyi Dinleriz? Konuşurken dinleyemezsiniz konuşmayı kesin ve dinlemeye istekli olduğunuzu gösterin Kendinizi konuşanın yerine koyun. Onun bakış açısını, tutumlarını, değerlerini ve yaşını göz önüne alarak anlamaya çalışın Onu daha iyi anlamak için sorular sorun. Dikkatinizi konuşulanlara verip, duygularınızı kontrol etmeye çalışın

Dinlenmeyen Çocuklar Neler Hisseder, Nasıl Davranışlar Sergiler? Çocuklar kendilerini önemsenmemiş ve dışlanmış hissederler, güvensiz olurlar. Ayrıca dinlenmedikleri için konuşma ihtiyacı hissetseler bile konuşmamayı tercih edecekler veya annelerine dertlerini anlatana kadar sürekli peçlerinden koşacaklar. Sözle kendilerini ifade etme fırsatı verilmediği için duygularını hırçın ve saldırgan davranışlarla ifade ederler. Dertlerini aile dışından başkaları ile paylaşmaya çalışırlar. Dil gelişimleri olumsuz etkilenir. Başkalarının onun için karar vermesini bekleyen çocuklar olurlar.

Çocuğa Onu Dinlediğimizi Nasıl Belli Edebiliriz ? Başımızı sallayarak, evet, anlıyorum, hımm gibi kelimelerle çocuğu dinlediğimizi belirtebiliriz ya da çocuğun söylediklerini anladığımızı belirten bir tekrar yapabiliriz. Çocuğun duygularını isimlendirerek, duygularını ifade etmesine yardımcı olabiliriz.

DAHA DAYANIKLI ÇOCUKLAR YETİŞTİRMEK İÇİN NELER YAPILABİLİR? Çocuğa ait olma, sevilme ve güven duygusunu aşılayın. Kendine güven ve öz kontrol duygusunu geliştirin. Olumlu düşüncenin teşvik edilmesi. Problem çözme ve sosyal becerilerini geliştirin.

UYARI! Travmatik/zorlu yaşam olayları ile çalışırken kültüre duyarlı olmak önemlidir.

ETKİNLİK OTURUMLARI (OKULÖNCESİ/İLKOKUL)

1. OTURUM AMAÇLAR: Travmatik olaylar sonrası yaşanan tepkilerin normal olduğunu fark eder. Travmatik olaylar sonrası duygularını ifade etmenin önemini kavrar. Travmatik olaylar sonrası başa çıkma yöntemlerini fark eder. Travmatik olaylar sonrası başa çıkma yöntemlerini kullanır. Travmatik olaylar sonrası yardım arama becerileri geliştirir. Travmatik olaylar sonrası bilişsel ve duygusal rahatlama yollarını bilir. SÜRE: İki ders saati ARAÇ-GEREÇLER: Boya kalemi, resim kâğıdı KONULAR: Travma sonrası stres tepkileri. Duyguları ifade etme. Yardım arama. Kendini güvende hissetmenin önemi. ETKİNLİKLER: Kendimi İfade Ediyorum Arı Bala Etkinliği Güvenli Yer

2. OTURUM AMAÇLAR: Travmatik olaylar sonrasında bilişsel ve duygusal rahatlama yollarını bilir. Travmatik olaylar sonrasında olumlu başa çıkma yöntemlerini fark eder. Travmatik olaylar sonrasında duygusal ve davranışsal tepkilerle güçlü yanlarını keşfeder. Zorlayıcı olaylar sonrasında destek kaynaklarını fark eder. Geleceğe yönelik olumlu duygular geliştirir. SÜRE: İki ders saati ARAÇ-GEREÇLER: Top, kalem, bant, tahta kalemi KONULAR: Bilişsel ve duygusal rahatlama yolları Olumlu başa çıkma yöntemleri Güçlü yanlarım Destek kaynaklarım Olumlu duygular ETKİNLİKLER: Yara Bandı Etkinliği Sevgi Küpü Etkinliği

3. OTURUM AMAÇLAR: Travmatik olaylar sonrası psikolojik ve sosyal destek kaynaklarını fark eder. Travmatik olaylar sonrası bilişsel ve duygusal rahatlama yollarını bilir. Geleceğe ilişkin olumlu bakış açısı geliştirir. SÜRE: Bir ders saati ARAÇ-GEREÇLER: Post-it, kalem, büyük boy kağıt, bant, boya kalemleri, tahta kalemler. KONULAR: Sosyal Destek Kaynakları Geleceğe İlişkin Olumlu Bakış Açısı ETKİNLİKLER: Yeşeren Ağaç Gelecekte Olmasını İstediğiniz 3 Şey - Sevdikleriniz İçin 3 Dilek

ÇOCUKLARLA ÇALIŞMANIN ANA HATLARI � Bilgi verirken açık ve kesin bir dil kullanın. � Öğrencileri konuşmaları için zorlamayın, istedikleri zaman tartışmaya katılmalarına izin verin. � Önemli fikirlerini, özellikle kullandıkları başa çıkma yöntemlerini vurgulayın. � Bu önemli fikirleri, özellikle başa çıkma yöntemlerini tahtaya yazın. � Öğrencilerin yaptığı olumlu yorumlara geri dönün ve bunları pekiştirin. � Diğer arkadaşlarının da benzer duygu ve yaşantılar geçirdiğini göstererek öğrencilerin tepkilerini normalleştirin. � Öğrencilere kendi tepkilerinin doğal olduğunu söyleyerek varsa travmatik bir yaşantıya verdikleri tepkiyi onaylayın. � Travma sonrasında yaşadıklarının ve tepkilerinin anlaşılabilir ve kabul edilebilir olduğunu anlamalarına yardımcı olun.

Çalışmanın Sonunda Yapılacaklar �Tartışmanın önemli noktalarından bazılarını, özellikle baş etme yöntemlerini özetlemeye çalışın. �Tepkileri normalleştirmeye devam edin. "Bunlar normal tepkilerdir, diğer çocuklar da bu şekilde hisseder” gibi. �Duygularını onaylamaya devam edin. "Neden bu şekilde hissettiğini anlıyorum, bu çok doğal ve normal” şeklinde. �Bitirmeden önce, sormak ya da eklemek istedikleri bir nokta olup olmadığını sorun. �Bu konular hakkında her zaman sizinle konuşabileceklerini söyleyin.

Resim Yapma Etkinliklerini Uygularken Dikkat Edilecek Noktalar �Çocuklara resim yaparken amacın güzel resim yapmak değil duygu ve düşüncelerini kendileri açısından ifade etmek olduğunu belirtin. Somut olarak belli bir şeye benzemesinin bile gerekmediğini vurgulayın. �Her türlü çizime izin verin, somut veya soyut tüm resimleri kabul edin. �Resim yaparken aralarında dolaşıp çocukları çizmeye teşvik edin, ancak zorlamayın. �Çocuklar isterlerse resimlerini saklayabilir, çöpe atabilir veya hiç kimseye göstermeyebilirler.

�Resmi, bir iletişim aracı olarak düşünün. Renk ve biçimler her çocuğa farklı şeyler ifade edebilir. �Resim çocuğun duygu ve düşüncelerinin sadece bir kısmını yansıtır. Tek bir resimden yola çıkarak çocuğun bütün kişiliği hakkında yorum yapmayın ve yapılmasına izin vermeyin. Eğer resim hakkında konuşmak isterse çocuğa resmin ne ifade ettiğini sormak onu daha iyi anlamanıza yardımcı olabilir.

ETKİNLİK OTURUMLARI (ORTAOKUL/LİSE)

1. OTURUM AMAÇLAR: Travmatik olaylar sonrası yaşanan tepkilerin normal olduğunu fark eder. Travmatik olaylar sonrasında duygularını ifade etmenin önemini kavrar. Zorlayıcı olayların ardından bilişsel ve duygusal rahatlama yollarını bilir. SÜRE: İki ders saati ARAÇ-GEREÇLER: Resim kağıdı ve boyalar KONULAR: Travmanın tanımı Travma sonrası stres tepkileri Kendini ifade etme Kendini güvende hissetmenin önemi ETKİNLİKLER: Kendimi İfade Ediyorum Güvenli Yer

2. OTURUM AMAÇLAR: Zorlayıcı olaylar sonrasında bilişsel ve duygusal rahatlama yollarını bilir. Zorlayıcı olaylar sonrasında olumlu başa çıkma yöntemlerini fark eder. Zorlayıcı olaylar sonrasında duygusal ve davranışsal tepkilerle güçlü yanlarını keşfeder. Zorlayıcı olaylar sonrasında destek kaynaklarını fark eder. SÜRE: Bir ders saati ARAÇ-GEREÇLER: Post-it, kalem, bant, tahta kalemi. KONULAR: Bilişsel ve duygusal rahatlama yolları Olumlu başa çıkma yöntemleri Güçlü yanlarım Destek kaynaklarım ETKİNLİKLER: Yara Bandı Yalnız Değilim

3. OTURUM AMAÇLAR: Travmatik olaylar sonrası psikolojik ve sosyal destek kaynaklarını fark eder. Travmatik olaylar sonrası bilişsel ve duygusal rahatlama yollarını bilir. Geleceğe ilişkin olumlu bakış açısı geliştirir. SÜRE: Bir ders saati ARAÇ-GEREÇLER: Post-it, kalem, büyük boy kağıt, bant, boya kalemleri, tahta kalemler. KONULAR: Sosyal Destek Kaynakları Geleceğe İlişkin Olumlu Bakış Açısı ETKİNLİKLER: Yeşeren Ağaç Gelecekte Olmasını İstediğiniz 3 Şey - Sevdikleriniz İçin 3 Dilek