Przestrze ycia Polakw I spotkanie seminaryjne Dobre planowanie

„Przestrzeń życia Polaków” I spotkanie seminaryjne „Dobre planowanie” 4 marca 2014 r. „Tendencje w rozwoju przestrzeni wiejskich - diagnoza i kierunki rekomendacji ” Ryszard Wilczyński, Wojewoda Opolski 1

Wiejska przestrzeń życia Teza 1 Postęp cywilizacyjny na obszarach wiejskich wyraził się zdecydowaną poprawę standardu zamieszkania oraz wyposażenia wsi zależnego od działania samorządów. Niemniej całokształt zmian odbywa się wg paradygmatu wzrostu (umiastowienie, modernizacja, różnicowanie działalności gospodarczej). Głównie ilościowy charakter tych zmian w dłuższej perspektywie czasowej nie gwarantuje trwałości wyników. 2

Wiejska przestrzeń życia Teza 2 Przekształcenia obszarów wiejskich mają charakter żywiołowy - przeciwny do modelu zrównoważonego rozwoju. Zachodzą one pod dyktando potrzeb miast oraz interesów właścicieli nieruchomości i inwestorów, kosztem: • utraty materialnego dziedzictwa kulturowego i walorów obszarów wiejskich jako struktur komplementarnych względem miast; • radykalnego uszczuplenia zasobów przestrzeni i szeregu jej walorów warunkujących jakość życia mieszkańców wsi i całego społeczeństwa. 3

Wiejska przestrzeń życia Teza 3 Stan przestrzeni życia uległ spolaryzowaniu podobnie jak sytuacja rozwojowa miejscowości. Ø Ø Czynnikami polaryzacji są: zróżnicowanie wielkości i typów wsi, dostępność dużych miast, regionalne położenie, kompetencje lokalnego przywództwa. Mieszkańcy wsi mają bardzo nierówny dostęp do zaopatrzenia, usług i zdobyczy postępu cywilizacyjnego 4

Wiejska przestrzeń życia Teza 4 Czynniki demograficzne determinują przemiany obszarów wiejskich, wzmocniły tendencje zanikowe dużej grupy wsi. Teza 5 Charakter i kierunek zmian ograniczy możliwości dalszego rozwoju społeczno – gospodarczego całego państwa. 5

Czynniki kształtujące wieś I. Niekorzystny stan wyjściowy wsi (A. D. 1989) do transformacji systemowej II. Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki III. Niesprzyjające zrównoważonemu rozwojowi uwarunkowania prawne i kulturowe oraz luka kompetencyjna w zarządzaniu rozwojem IV. Aktualna filozofia i praktyka wsparcia top – down (odgórna interwencja) Bardzo duże regionalne i wewnątrzregionalne zróżnicowanie – wielopostaciowość wsi w Polsce 6

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania I. Niekorzystny stan wyjściowy wsi (A. D. 1989) do transformacji systemowej Niesprzyjająca rozwojowi wielofunkcyjnemu struktura wiejskich jednostek osadniczych • zdecydowana przewaga wsi z dominującą funkcję rolniczą, • wielość wsi pegeerowskich, • wielość wsi małych i o rozproszonej zabudowie, • mały odsetek wsi o zwartej zabudowie oraz tradycji wsi węzłowych • bardzo duże regionalne i wewnątrzregionalne zróżnicowanie wielkości, • osłabienie centrów wsi. Zapóźnienie cywilizacyjne, substancja budowlana wymagająca wymiany lub gruntownej modernizacji • braki elementarne infrastruktury technicznej i społecznej, • konieczność wymiany zabudowy w Polsce centralnej i w pasie województw wschodnich, • dekapitalizacja bardzo dużych zagród na ziemiach odzyskanych, • bardzo złe właściwości termiczne budynków, • dekapitalizacja zabudowy przemysłowej i substandardowość zabudowy na rzecz zaopatrzenia i usług. 7

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania I. Niekorzystny stan wyjściowy wsi do transformacji systemowej (2) Negatywne stereotypy wiejskości (wieś jako przestrzeń bez wartości materialnych) • skupienie na funkcji produkcyjnej, • niedobór przestrzeni publicznych, • nierozdzielanie funkcji mieszkaniowej i rekreacyjne od funkcji produkcyjnej, • hołubienie folkloru, ochrona dziedzictwa materialnego ex-situ (skanseny). Zawłaszczanie przestrzeni przez operatorów energetyki i telekomunikacji • zaśmiecenie otwartego krajobrazu i wnętrz krajobrazowych miejscowości liniami przesyłowymi i obiektami towarzyszącymi, • lokalizowanie obiektów bez jakiejkolwiek troski o walory otoczenia. 8

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania II. Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki Unowocześnienie rolnictwa (utrata znaczenia konstytutywnej dla wsi funkcji rolniczej) • modernizacja gospodarstw, uprzemysłowienie produkcji, zanik gospodarstw tradycyjnych, • dekompozycja struktur zagrodowych (budowa obiektów wielkogabarytowych, wypadanie tradycyjnych budynków gospodarskich -zanik historycznych układów zagród, • zanik tradycyjnych form użytkowania działek siedliskowych (przedogródków, ogrodów warzywnych i sadów przydomowych), • rozrost areałów ornych i wzrost wielkości pól, zanikanie tradycyjnego rozłogu pól i związanych zakrzaczeń i zadrzewień, • zerwanie powiązań miejscowości z bezpośrednim otoczeniem, • zarastanie (sukcesja leśna) nieużytkowanych areałów rozdrobnionych. 9

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania II. Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki (2) Rozlewanie się miast suburbanizacja (podporządkowanie obszarów podmiejskich potrzebom miast) • nowe osiedla sypialniami miast, • dekompozycja struktur osadniczych, Przyspieszona modernizacja (nastawienie na infrastrukturę techniczną) • przewymiarowane systemy ascenizacyjne, • konfliktowa lokalizacja obiektów towarzyszących podziemnej infrastrukturze liniowej, • dowolność lokalizacji, przewymiarowanie i dowolność form architektonicznych obiektów użyteczności publicznej. Depopulacja (emigracja młodych, drastycznie niski wskaźnik urodzin, starzenie się społeczeństwa) • kurczenie się jednostek osadniczych - przekształcenia wg negatywnej spirali rozwoju. • upośledzenie inwestycyjne starych części miejscowości (konflikt nowi - starzy mieszkańcy). 10

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania II. Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki (3) Komercjalizacja i racjonalizacja usług publicznych, pocztowych i bankowych • ograniczenie transportu zbiorowego, Żywiołowy rozwój energetyki wiatrowej (dyktat inwestora, prawo na straży ptaków a nie ludzi) • poczucie zagrożenia i osaczenia - konflikty społeczne wywołane zbytnią bliskością i ilością wiatraków oraz ich lokowaniem ze wszystkich stron miejscowości, • utrata walorów krajobrazowych, • utrata wartości nieruchomości sąsiadujących z fermami wiatrowymi, • zanik ruchu budowlanego, przyspieszenie tendencji zanikowych wsi, • powszechna likwidacja szkół podstawowych, • ograniczenie sieci placówek pocztowych i bankowych, 11

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania II. Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki (4) Wzrost cen energii oraz opłat komunalnych (wysokie koszty ogrzewania starej substancji budowlanej) • zniszczenie detali architektonicznych i podziałów okien w trakcie ocieplania budynków i wymiany stolarki, • wycinanie drzew i dzika eksploatacja zadrzewień w sąsiedztwie zabudowy dla uzysku drewna opałowego, • gromadzenie odpadów na działkach siedliskowych i zaśmiecanie otoczenia. 12

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania III. Niesprzyjające zrównoważonemu rozwojowi uwarunkowania prawne i kulturowe oraz luka kompetencyjna w zarządzaniu rozwojem Prawodawstwo i praktyka rozstrzygnięć odwoławczych sankcjonujące swobodę budowlaną • dyktat inwestora, usankcjonowany stan swobody budowlanej, • uprawnienie „rolników” do zabudowy działki siedliskowej, • właściciele gruntów jedynymi beneficjentami procesu urbanizacji. • pozbawione wizji planowanie przestrzenne nastawione na Niskie kompetencje planistyczne gmin oraz zużywanie przestrzeni (fikcyjne, wyabstrahowane od realiów brak polityki miejskiej demograficznych wyznaczanie gruntów na potrzeby budowlane), • brak koncepcji urbanistycznych dla nowych stref zabudowy, • uleganie presji interesariuszy (odrolnienie gruntów). 13

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania III. Niesprzyjające uwarunkowania prawne i kulturowe oraz luka kompetencyjna w zarządzaniu rozwojem (2) Niska kultura kształtowania i użytkowania przestrzeni • korzyść materialna kryterium rozstrzygającym o przeznaczeniu i sposobie użytkowania, lekceważenie dla wartości niematerialnych, • zawłaszczanie miejsc cennych krajobrazowo lub użytkowo - banał, indywidualizm (makabryle) oraz miejskie lub pseudoregionalne wzory w architekturze i urządzaniu działek (nieadekwatne bryły, materiały, detal, krzykliwa kolorystyka), • niedemokratyczność przestrzeni (grodzenie i odgradzanie się), • nieumiejętność komponowania zieleni, sztampowość, brak gatunków rodzimych, dominacja krzewów zimozielonych (iglaków), eliminowanie drzew liściastych z otoczenia budynków mieszkalnych. 14

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania III. Niesprzyjające uwarunkowania prawne i kulturowe oraz luka kompetencyjna w zarządzaniu rozwojem (3) Brak opracowań i komunikacji wzorców oraz fachowego doradztwa (nietrafione działania jednostek i grup mieszkańców) • naruszenia spójności wnętrz krajobrazowych w procesie inwestowania i modernizacji - nieprawidłowe bryły i ich usytuowanie, nietrafiony dobór materiałów i kolorystyki, • indywidualistyczne i nieprawidłowe kształtowanie posesji własnych, • niefachowe kształtowanie j przestrzeni publicznej i wizerunku wsi. 15

Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania IV. Aktualna filozofia i praktyka wsparcia top – down Odgórna interwencja oceniana wskaźnikami produktu. • mała efektywność nakładów, • lokowanie projektów bez związku z miejscowym zawansowaniem procesów rozwoju, • niska jakość projektów, • brak zintegrowania projektów na poziomie lokalnym. 16

Konsekwencje 1. 2. 3. 4. 5. Uzależnienie rozwoju stref zabudowy od dostępu do infrastruktury liniowej, głównie drogowej. Marnotrawstwo przestrzeni, utrata spójności jednostek osadniczych oraz konflikty przestrzenne. Zaniedbanie, degradacja historycznych centrów wsi. Unifikacja i utrata zasobów i wartości kulturowych (nieskuteczność ochrony konserwatorskiej założeń ruralistycznych oraz ciągów zabudowy wiejskiej o istotnych -historycznych lub regionalnych, wartościach). Zawłaszczanie przestrzeni przez infrastrukturę techniczną. 17

Typy wsi i obszarów wiejskich Strefy podmiejskie aglomeracji i większych miast (rururban) A Podmieścia aglomeracji i dużych miast oraz przymiejskie ciągi przydrożne wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Jednostki rozrastające się (urban sprawl) na skutek intensywnego i chaotycznego ruchu budowlanego oraz inwestycji obsługowych miast (centra handlowe, hurtownie i inne). B Wsie satelickie miast Wsie różnej wielkości w pobliżu miast poza strefą rururban; głównie o funkcji mieszkaniowej, często miejsce lokalizacji inwestycji branży hotelowo-restauratorskiej. 18

Typy wsi i obszarów wiejskich Obszary wiejskie z lokalnymi centrami i wsiami węzłowymi C Wsie obsługujące terytorium gminy. Cechuje je rozwój o charakterze Wsie siedziby gmin wielofunkcyjnym. Systematycznie poprawia się wyposażenie w infrastrukturę techniczną, społeczną i bytową. Ruch budowlany powoduje (wsie gminne) szereg dysfunkcji przestrzennych (m. in. rural-sprawl). D Wsie węzłowe Wsie obsługujące najbliższe otoczenie. Cechuje je umiarkowany E Wsie powiązane Wsie w strefie oddziaływania wsi C i D, dobrze powiązane komunikacyjnie. Pełnią funkcje komplementarne lub specjalizują się. Ich rozwój lub stabilizacja. Charakterem, infrastrukturą i warunkami życia są zbliżone do wsi – siedzib gmin, choć zakres usług publicznych może być wyraźnie mniejszy. żywotność wynika z rozwinięcia rentownego profilu gospodarczego lub podtrzymywana jest obecnością znaczących instytucji lub przedsiębiorstw. 19

Typy wsi i obszarów wiejskich Zmarginalizowane obszary wiejskie F Wsie zanikowe Wsie słabo skomunikowane, w dużej odległości od ośrodków dających możliwość zatrudnienia, bez inwestycji i ze szczątkową infrastrukturą społeczną, szybko tracące mieszkańców utrzymujących się głównie dzięki zabezpieczeniu emerytalnemu i transferom socjalnym. G Miejscowości - siedziby byłych PGR, zwykle złożone z tradycyjnej Wsie popegeerowskie wiejskiej zabudowy i osiedla bloków mieszkalnych w sąsiedztwie obszaru zabudowy gospodarczej dawnego PGR. Ten typ wsi jest coraz bardziej kategorią historyczną ze względu na ewolucję w kierunku typów D, E lub F. 20

Typy wsi i obszarów wiejskich Obszary turystyki; obszary walorów przyrodniczych i krajobrazowych H Wsie turystyki masowej Miejscowości koncentrujące masowy, pobytowy ruch turystyczny lub pielgrzymkowy. W większości przypadków I Wsie atrakcyjne turystycznie Wsie z atrakcją turystyczną, skoncentrowane na maksymalizacji J Wsie wahadłowe Wsie z dużym udziałem „drugich domów” aktualnych bądź dawnych mieszkańców miast, ukształtowane na bazie wsi zanikowych niezrównoważony, żywiołowy rozwój podobnie jak w miejscowościach typu A i B. Częsty chaos przestrzenny wywołany natłokiem inwestycji obsługi ruchu turystycznego. Zdominowanie przestrzeni przez komercjalizację i disneylandyzację. korzyści wypływającej z tego faktu. W większości przypadków cechy negatywnych jak w przypadku wsi typu H, lecz w mniejszej skali (w bezpośrednim otoczeniu atrakcji). w obszarach z walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. Przez znaczną część roku są tylko częściowo zamieszkałe. 21

Typy wsi i obszarów wiejskich Wsie nieprzyporządkowane do ww. obszarów Wsie tematyczne Miejscowości o odpowiednio interpretowanym dziedzictwie kulturowym i przestrzeni , ewoluujące w kierunku typu I. Specjalizacja w oparciu o wybrany temat (motyw), komunikowany jako dopełnienie nazwy wsi służy rozwijaniu oferty wsi. Podobna historia i dziedzictwo (np. wsie cysterskie) umożliwia zbliżony profil rozwoju prowadzi do współpracy i powiązania szlakiem oraz utworzenia sieci wsi. 22

Wyposażenie wsi warunkujące jakość życia wyposażenie elementarne warunkuje zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb (brak oznacza zanik wspólnoty i przekształcenie się miejscowości w luźny zbiór domostw, niepowiązanych jakimikolwiek wspólnymi funkcjami z wyjątkiem obecności sąsiadów). wsie zanikowe, satelickie miast, wahadłowe wyposażenie podstawowe powszechnie dostępne w przeciętnej wielkości wsi przy aktualnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego wsie powiązane wyposażenie ponadpodstawowe („miejskie”) we wsiach obsługowych lub z odpowiednio dużą liczbą mieszkańców, zależne od uwarunkowań, zasobności gminy i jej mieszkańców wsie siedziby gmin, węzłowe, turystyki masowej 23

Rodzaj wyposażenia Wyposażenie elementarne I Zaopatrzenie w artykuły �sklep spożywczy (wielobranżowy) II Usługi komercyjne - III Usługi publiczne �komunikacja autobusowa z jednym ośrodkiem miejskim IV Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku �kościół filialny �sala spotkań, świetlica ( ogólnodostępna - bez personelu) �boisko piłkarskie nieurządzone �zestawy zabawowe dla dzieci �teren rekreacyjny nieurządzony V Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja �droga główna o nawierzchni trwałej, oświetlona, z chodnikami fragmentarycznie �drogi boczne (niektóre) o nawierzchni trwałej �chodniki przy niektórych drogach bocznych �przystanek komunikacji autobusowej z wiatą, � oznaczenie ulic �centrum wsi nieurządzone 24

Rodzaj wyposażenia Wyposażenie podstawowe I Zaopatrzenie w artykuły sklepy: �mięsny �papierniczy �AGD �odzieżowy �budowlany �motoryzacyjny �zaopatrzenia rolnictwa II Usługi komercyjne usługi: �krawieckie �motoryzacyjne �naprawy sprzętu… �mała gastronomia �bar III Usługi publiczne �komunikacja autobusowa w kilku kierunkach �szkoła podstawowa �punkt biblioteczny �salka komputerowa �gabinet stomatologiczny lub lekarski IV Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku V Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja �kościół parafialny �dom przedpogrzebowy �cmentarz �sala spotkań �świetlica środowiskowa/klub �remiza OSP �sala tradycji �boisko piłkarskie urządzone �pawilon sportowy �siłownia �plac zabaw dla dzieci urządzony �teren rekreacyjno – festynowy urządzony �trasy, ścieżki nieurzadzone�punkt postoju turystów �droga główna z chodnikiem jednostronnie �drogi boczne o nawierzchni trwałej (połowa) �chodniki przy drogach bocznych (połowa) �przystanek komunikacji autobusowej �system informacji wizualnej �„witacze” � centrum jako plac urządzony z parkingiem, przestrzenią reprezentacyjną, pomnikami, elementami upamiętnień i symbolicznymi 25

Rodzaj wyposażenia Wyposażenie ponadpodstawowe I Zaopatrzenie w artykuły �market wielobranżowy �sklep cukierniczy �kwiaciarnia �sklep ogrodniczy �apteka �stacja benzynowa / LPG II Usługi komercyjne III Usługi publiczne IV Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku V Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja usługi: �fryzjerskie �kosmetyczne �rehabilitacyjne �dyskoteka �kręgielnia �kawiarnia �pub �restauracja �dom weselny �komunikacja kolejowa �żłobek, odział żłobkowo-przedszkolny �przedszkole �gimnazjum �biblioteka �salka komputerowa ogólnodostępna poza instytucjami publicznymi �hot-spot �ośrodek zdrowia �Dom Dziennego Pobytu seniorów �Stacja Caritas �poczta/agencja pocztowa �bankomat �placówka bankowa �Centrum Aktywności Wiejskiej �Dom Kultury z personelem �Świetlica środowiskowa z personelem �Muzeum wiejskie �boisko piłkarskie urządzone, wymiarowe oświetlone �kompleks sportowy typu „Orlik” �korty tenisowe �teren rekreacyjno-festynowy urządzony z dod. wyposażeniem �zestawy ćwiczeń dla dorosłych �trasy, ścieżki oznakowane i urządzone �Informacja Turystyczna �publiczna toaleta �droga główna w standardzie z chodnikami obustronnie (większość) �chodniki przy drogach bocznych (większość) �system informacji wizualnej złożony �centrum wsi jako plac urządzony z wyodrębnioną przestrzenią dla pieszych �reprezentacyjne skwery przy wjazdach 26

Wyposażenie wsi warunkujące jakość życia Rodzaj wyposażenia I II IV V Zaopatrzenie w artykuły (placówki handlowe) Usługi komercyjne (bytowe, gastronomia, rozrywka) Usługi publiczne (komunikacja, edukacja, biblioteki, Internet, pomoc społ. , zdrowie, usł. bankowe i pocztowe) z tego wyposażenie o charakterze Liczba elementów elementarnym podstawowym ponadpodstawowym 14 1 7 6 14 0 5 9 19 1 5 13 Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku 32 5 15 12 Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja 19 6 7 6 Razem 98 13 39 4627

Kierunki rekomendacji 1. Głęboka korekta ramy prawnej mechanizmów urbanizacji oraz ustanowienie zasad koordynacji polityki przestrzennej miast i obszarów podmiejskich (strefy rururban). 28

Kierunki rekomendacji 2. Zmiana instrumentarium rozwoju • Pomoc programów operacyjnych nie może być kierunkowana na proste zaspokajanie potrzeb zbiorowych. • Nadrzędnym celem winno być wyzwalanie impulsów rozwojowych na rzecz zaspokojenia tych potrzeb: Ø wspieranie procesów, a nie punktowych inwestycji, Ø wspieranie przedsięwzięć właścicieli wartościowej substancji budowlanej (zmiana przeznaczenia), Ø egzekwowanie jakości projektów poprzez system doradztwa i nadzoru oraz zmianę kryteriów udostępniania środków - wykluczenie realizacji poza nurtem rewitalizacji. 29

Kierunki rekomendacji 3. Wspieranie rozwoju, a właściwie przekształcanie całych miejscowości w myśl zasad rozwoju wewnętrznego: Ø wnikliwa analiza strukturalna i plan rewitalizacji /rozwoju wewnętrznego (udział zespołów eksperckich), Ø włączenie właścicieli nieruchomości w krąg odbiorców pomocy, Ø równoważne wsparcie dla przedsięwzięć publicznych i prywatnych. Uzyskanie efektu rewitalizacyjnego, poprawiającego konkurencyjność wsi, winno przesądzać o wdrożeniu projektu. Niezbędne jest kompetentne, instytucjonalne doradztwo oraz publikatory dostarczane samorządom i mieszkańcom. 30

Kierunki rekomendacji 4. Ukierunkowanie polityki regionalnej na uruchomienie procesów rozwojowych z udziałem mieszkańców: • realizacja programów odnowy wsi; • tworzenie sieci wsi, np. Sieci Najciekawszych Wsi. 5. Ustanowienie nowych narzędzi i wzmocnienie obecnych (np. funduszu sołeckiego) na rzecz partycypacyjnego modelu funkcjonowania gmin, dających zdolność: • kreowania strategii wsi (poziom sołecki), • opracowania i wdrażania programów rewitalizacji i rozwoju wewnętrznego miejscowości (poziom gminy), • moderacji niezbędnej aktywności obywatelskiej. 31

Kierunki rekomendacji 6. Opracowanie i wdrożenie rozwiązań dla obszarów wyludniających się, np. : Ø Upowszechnianie i wzrost dostępności e-usług (administracyjnych, bankowych, zakupów), Ø Zaopatrzenie mobilne (np. sklepy, biblioteki, urzędy, serwis usług bytowych, itp. „na kołach”) kompensujące słabość wyposażenia miejscowości. 7. Kształtowanie praktyk i postaw mieszkańców oraz uczestników procesów inwestycyjnych – zob. Opolski dezyderat w sprawie przestrzeni wiejskiej 32

Kierunki rekomendacji Zmiana paradygmatów przekształceń obszarów wiejskich Dla kształtowania obszarów wiejskich należy przyjąć paradygmat rewitalizacji i rozwoju wewnętrznego miejscowości, a dla terenów wyludniających się paradygmat dopasowania. 33

Dziękuję za uwagę Ryszard Wilczyński 34