Program Gelitirme Sreci Program Gelitirme Sreci 2 Program

Program Geliştirme Süreci

Program Geliştirme Süreci 2 Program geliştirme; eğitim programının başarılı olabilmesi için yapılan tüm çalışmaları kapsayan sistematik ve koordineli bir süreçtir. Program geliştirme süreci; planlama, tasarı hazırlama, uygulama, değerlendirme ve yeniden düzenleme aşamalarından oluşur. Planlama: Çalışma gruplarının oluşturulması, çalışma planının hazırlanması ve ihtiyaç saptama araştırmasının yapılması söz konusudur. Tasarı Hazırlama: Programda hangi ögeler yer almalı ve bu ögelerin birbiriyle ilişkisi ne olmalı? Sorusuna cevap aranır. Uygulama: Bu aşamada hazırlanan taslak plan belirlenen okullarda ve sınıflarda uygulanır.

Program Geliştirme Süreci Programların denenmesinde (uygulanmasında) şu sıra takip edilir: Uygulanmanın planlanması Deneme yapılacak okulların ve sınıfların seçilmesi. Okul yöneticisi ve öğretmenlerin seçilmesi Yönetici ve öğretmenlere programın tanıtılması Programın uygulanması Denenen programın değerlendirilmesi 3

Programın Deneneceği (Uygulanacağı) Okulların Seçiminde Dikkat Edilecek Noktalar Bütün coğrafi bölgeleri temsil edebilmeli (7 bölge) Yerleşim birimlerini temsil edebilmeli (kent, kırsal) Değişik yörelerdeki okulları temsil edebilmeli Gerekli alt yapı bulunmalı Okulda yeterli eleman bulunmalı. Öğrenciler yaş, cinsiyet, ilgi gibi yönlerden farklı özelliklere sahip olmalı Değerlendirme: Programın güçlü ve etkili yönleri ile zayıf ve eksik yönlerini belirlemeye yönelik tüm çalışmalardır. 4

Programın Deneneceği (Uygulanacağı) Okulların Seçiminde Dikkat Edilecek Noktalar 5 Yeniden Düzenleme: Değerlendirme sürecinde elde edilen veriler ışığında uygulanan programın yeniden düzenlenmesidir. Programı Deneme: Program en az 1 yıl süreyle pilot okullarda uygulanır. Uygulama sonuçlarına göre düzeltmeler yapılır ve gerekirse 1 yıl daha pilot okullarda uygulanır. Programı Uygulama: Bir yıl süreyle pilot okullarda uygulanan program başarılı olduğu takdirde bütün ülkede uygulanmaya başlanır.

6 EĞİTİM – ÖĞRETİM PROGRAMININ DENENMESİ ( UYGULANMASI ) Programın denenmesinde seçilecek okulların, öğretmenlerin ve öğrencilerin nitelikleri önemlidir. Öğrencilerin hazırbulunuşluğu uygun, öğretmenlerin deneyimli ve başarılı, okulların eğitim-öğretime son derece uygun koşullara sahip olması gerekmektedir. Uygulamada yapılacak işlemler: 1 - Uygulamanın Planlanması Denemenin yapılacağı yer ve zaman belirlenir, uygulamanın ön hazırlığı yapılır. 2 - Uygulama Okullarının, Yöneticilerin, Öğretmen ve Öğrencilerin Belirlenmesi Tüm coğrafi bölgeleri uygun olarak temsil edecek okulların belirlenmesi Yerleşim bölgelerinin uygun temsilini sağlamak (Şehir-ilçe-köy) Fiziki ve teknik olanaklara sahip okulların belirlenmesi Deneyimli yöneticilerin, öğretmenlerin belirlenmesi Uygun öğrencilerin belirlenmesi

7 EĞİTİM – ÖĞRETİM PROGRAMININ DENENMESİ ( UYGULANMASI ) 3 - Programın Tanıtımı Denenecek programın ilgili birimlere ve kişiler tanıtımının yapılması 4 - Programın Uygulanması ve Değerlendirilmesi Program uygulanır Değerlendirme çalışmaları için bilgi toplanır (anket, görüşmeler, gözlemler ve test uygulama) Verilerin analizi ve değerlendirme yapılır.

PROGRAMIN DEĞERLENDİRİLMESİ 8 Program değerlendirme, geliştirilmiş ve uygulanmış bir programın etkili ve başarılı olma düzeyini belirlemek için, eldeki veriler dâhilinde, çeşitli ölçütlerle karşılaştırılarak bir yargıya ulaşma sürecidir. Program Değerlendirme Çalışmalarının Amaçları Programın hedeflerine ulaşma düzeyini belirleme Programın etkililiğini belirleme Programdaki aksaklıkların nelerden kaynaklandığını belirleme ve gerekli düzeltmeleri yapmak

PROGRAM DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMLARI 9 Program Tasarısına Göre Yapılan Değerlendirme Başarıya Göre Yapılan Değerlendirme Öğrenmeye Göre Yapılan Değerlendirme Erişiye Göre Yapılan Değerlendirme: Öğretim sürecinin başında öğrencilerin konu ile ilgili hedef davranışlara sahip olma düzeyi (giriş davranışları) ile öğretim sürecinin sonunda sahip oldukları hedef davranış düzeyi arasındaki fark erişiyi gösterir. Programın hedeflerinin gerçekleştirilip gerçekleştirilemediği belirlenir.

Program Değerlendirme Modellerinin Temel Özellikleri 10 Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli, Tyler Öğrenciye kazandırılacak özelliklerin ulaşılma düzeyine göre program etkililiği hakkında karar verilir. Metfessel - Michael Değerlendirme Modeli, Hedefler, öğrenme yaşantıları, süreç sonunda kullanılan araç gereçler değerlendirilerek ileriye yönelik uygulamalar konusunda öneriler geliştirmek amaçlanır. Provus'un Farklar Yaklaşımı ile Değerlendirme Modeli, Fark kelimesinden de anlaşıldığı üzere süreç sonunda program çıktılarının benzer program çıktılarıyla karşılaştırılmasıyla ve maliyet yarar analizleri ile değerlendirme yapılır. Stake'in Uygunluk - Olasılık Modeli, Girdi, süreç ve çıktı ile ilgili belirsiz durumların değerlendirmesiyle objektif yargılara varmayı amaçlar.

Program Değerlendirme Modellerinin Temel Özellikleri 11 Stufflebeam'in Bağlam, Girdi - Süreç ve Ürün Modeli, Planlama, yapılaştırma, uygulama ve yeniden düzenleme ilgili kararları doğru verebilmek için değerlendirmeyi etkileyen tüm unsurların, girdinin, sürecin, ürünün sırasıyla değerlendirilmesini gerektirir. Eisner'in Eğitsel Eleştiri Değerlendirme Modeli, Uzman olan kişilerce eleştirel bir bakış açışıyla yapılan değerlendirme, betimleme, yorumlama ve değerlendirme boyutları ile gerçekleştirilir. Stake'in İhtiyaca Cevap Verici program Modeli, Üründen çok süreci ve süreçte karşılan durumlarda yapılan etkinliklerin değerlendirilmesi ile gerçekleşir.

Program Değerlendirme Modellerinin Temel Özellikleri Program değerlendirme kapsamlı, sistematik ve dinamik bir süreçtir. Bu bakımdan, program değerlendirme çalışmalarında sistematik bir sürece uymak gerekir. 1) Program değerlendirmenin organize edilmesi, 2) Program misyonunun tanımlanması, 3) Program amaçlarının tanımlanması, 4) Programın öğrenme çıktılarının tanımlanması, 5) Mevcut ve gerekli değerlendirme yöntemlerinin belirlenmesi, 6) Her bir öğrenme çıktısı için değerlendirme yöntemlerinin ve hedeflerinin belirlenmesi, 7) Verilerin toplanması, 8) Sonuçların analizi, 9) Geri dönütün sağlanması, 10) Değişikliklerin uygulanması, 11) Değişikliklerin izlenmesi ve sonuçların karşılaştırılması, 12) Bilgilerin gözden geçirilmesidir. 12

PROGRAM DEĞERLENDİRMESİNE İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR Eğitim programlarının değerlendirilmesine ilişkin farklı yaklaşımlar öne sürülmektedir. Bu yaklaşımları altı grupta toplamıştır. Bunlar: Yetişek tasarısına bakarak, Ortama bakarak, Başarıya bakarak, Erişiye bakarak, Öğrenmeye bakarak, Ürüne bakarak yapılan değerlendirmedir. Bu değerlendirme yaklaşımları içinde genelde en çok tercih edileni hem sürece hem de ürüne ağırlık veren değerlendirme yaklaşımıdır (Demirel, 1979: 24). Program değerlendirmedeki bu farklı yaklaşımların yanı sıra son yıllarda ortaya atılan farklı program değerlendirme modelleri de bulunmaktadır. Bu modellerden belli başlı olanları aşağıda açıklanmıştır. 13

Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli 14 R. Tyler tarafından 1933 -1941 yılları arasında geliştirilen bu model günümüzde halen geçerliliğini korumaktadır. Tyler’in modeli daha sonra geliştirilen bir çok modelin odak noktası olmuştur. Tyler’in değerlendirme modeli, program geliştirme modeline dayalıdır. Tyler’a göre bir programın üç temel öğesi vardır. Bunlar hedefler, öğrenme yaşantıları ve değerlendirmedir. Hedefler, program sonucunda öğrencilerin kazanmaları beklenilen istendik davranışları ifade eder. Öğrenme yaşantısı, öğrencilerin istendik davranışları kazanmaları için geçirmeleri gereken yaşantı ve etkinliklerdir. Değerlendirme ise, hedeflere ulaşma derecesini tayin etmek için yapılan etkinlikleri kapsar. Tyler’a göre bu üç öğe karşılıklı etkileşim içindedir. Değerlendirme sürecinde hem hedeflerin hem de öğretme yaşantılarının etkililiğine bakılır.

Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli Bu modelin merkezinde eğitim hedefleri vardır, önce hangi hedeflere ulaşılabildiğine bakılır. Sonra ulaşılamayan hedeflere niçin ulaşılamadığını belirlemek için, hedef ve öğretme yaşantıları incelenir. Hedeflerin değerlendirilmesinde, ulaşılamayan hedefler nelerdir? Bu hedefler programın hizmet ettiği gruba uygun mu? vb. sorulara yanıt aranır. Elde edilen bulgulara dayalı olarak ulaşılamayan hedefler değiştirilir ya da programdan çıkartılır. Hedeflerde bir hata yoksa hedefin kazandırıldığı öğrenme yaşantısına bakılır. Yaşantıda bir sorun varsa yaşantı değiştirilir. Hedefe dayalı değerlendirme sürecinde aşağıdaki aşamalara yer verilmesi gerekir. 15

Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli 1. Programın hedeflerini belirleme 2. Hedefleri kazandırılmak istenilen özelliğe göre sınıflama 3. Hedefleri davranış cinsinden ifade etme 4. Hedefe ulaşılıp ulaşılmadığını gösterecek durumu saptama 5. Ölçme tekniklerini geliştirme ya da seçme 6. Öğrencilerin davranış yeterlilikleri ile ilgili veriyi toplama 16

Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli 17 7. Elde edilen verilerle belirlenen hedefleri karşılaştırma Tyler’ın değerlendirme modelinde niceliksel verilerden yararlanılır. Tyler değerlendirme sürecinde öğrenci davranışlarının öğretimin başında ve sonunda olmak üzere en az iki kez ölçülerek hedeflere ulaşma derecesini tayin etmek gerektiğini savunmuştur. Ayrıca davranışların kalıcılığını kontrol etmek için programın bitiminden belli bir süre sonra da davranışların izlenme çalışması ile değerlendirilmesinin önemi üzerinde durmuştur. Bu özelliğinden ötürü hedef dayanaklı değerlendirme modeli deneysel araştırma yöntemlerine uymaktadır. Bu tür değerlendirmede, bilişsel hedeflere ulaşma derecesini tayin etmek için hedef dayanaklı başarı testleri, devinişsel beceriler için gözlem formları ve duyuşsal hedefler için tutum ölçeklerinden yararlanılabilir.

Metfessel-Michael Değerlendirme Modeli 18 1960’larm sonlarında Metfessel ve Michael değerlendirme sürecini sekiz adımda açıklamışlardır (Ornstein, 1988: 256). Değerlendirme uzmanları: i. Eğitim dünyasındaki öğretmenler, yöneticiler, öğrenciler ve sıradan vatandaşların dolaylı ya da doğrudan değerlendirmede yer almasını sağlamalı, ü. Genelden özele doğru aşamalı olarak sıralanan hedeflerin yoğun paradigmasını geliştirmeli, iii. İkinci maddede oluşturulan özel hedefleri programda uygulanabilir biçime dönüştürmeli, iv. Belirlenen hedeflerin ışığında programın etkililiğini bireyler üzerinden ölçebilecek ölçme araçları geliştirmeli,

Metfessel-Michael Değerlendirme Modeli 19 v. Programın uygulandığı sürece, test ve diğer uygun araçları kullanarak düzenli gözlemler yapmalı vi. Toplanan bilgileri analiz etmeli, vii. Programı felsefi anlamda değerlendirebilmede kullanılabilecek standartları ve değerleri açıklamalıdır. Buradan elde edilecek sonuçlar belli bir alanda eğitim gören öğrencideki gelişim ve değişimleri değerlendirmeye yarayacaktır. Ayrıca programın tümünün etkililiğini değerlendirmek söz konusu olacaktır. viii. Toplanan bilgilere dayanarak programın ileriye yönelik uygulanabilirliği konusunda öneriler geliştirmek söz konusu olur. Programın temellerinden olan genel hedefler, özel hedefler, yaşantılar ve araç-gereçlerin genel değerlendirmesi yapılmalıdır.

Provus’un Farklar Yaklaşımı ile Değerlendirme Modeli Malcolm Provus tarafından geliştirilen bu model sistem yönetimi kuramına dayalı değerlendirmeyi beş evreye ve dört bileşene ayırır. Bu dört bileşen; Program standartlarını belirleme, Program edimini (performans) belirleme, Performansla standartları karşılaştırma, Performans ile standartlar arasında bir farklılığın olup olmadığını belirlemedir. 20

Provus’un Farklar Yaklaşımı ile Değerlendirme Modeli Farklarla elde edilecek bilgiler her evrede karar vermek zorunda olanlara açıklanır. Bu durumda karar verecekler için karar seçenekleri şunlardır. a. Bir sonraki evreye gitmek, b. Önceki evreyi yeniden kullanılacak hale getirmek, c. Programı yeniden başlatmak, d. Performans ve standartları yeniden düzenlemek ya da programı bitirmek 21

Provus’un Farklar Yaklaşımı ile Değerlendirme Modeli Farklılıklar mevcut olduğunda karar vericiler karar vermede anahtar kişilerdir. Provus’un modelinde beş evre vardır. Bu evrelerde programın yeterliliği, belirlenen program standartlarıyla karşılaştırılır. 1. Tasarım: Daha önce hazırlanan ölçütler ya da standartlar yönünden program tasarımının karşılaştırılmasını içerir. Tasarlanan standartlarla program tasarımı arasında fark varsa karar vericilere bildirilir ki, program reddedilip edilmeyeceğine, geliştirilip geliştirilmeyeceğine ya da kabul edilip edilmeyeceğine karar verilebilsin. 22

Provus’un Farklar Yaklaşımı ile Değerlendirme Modeli 23 2. Oluşturma: Olanaklar, yöntemler, öğrenci davranışları olarak adlandırılan program öğeleri burada değerlendirilir. Programın oluşumu ile ölçütlerin oluşumu arasındaki fark yine rapor edilir. 3. Süreçler: Öğrenci ve personel etkinlikleri, işlevleri, ilişkileri bakımından değerlendirme yapılır. Uyumsuzluk varsa rapor edilir. 4. Ürün-Sonuç: Orijinal hedefler göz önünde bulundurularak programın genel değerlendirilmesi yapılır. Ürün değerlendirmede okul-toplum ilişkisi açısından bakılır. Program çıktıları benzer program çıktılarıyla karşılaştırılır. Maliyet-yarar analizleri yapılır. Geliştirilen ve uygulanan yeni eğitim programının sonuçlan, maliyeti karşılayıp karşılamadığı araştırılır. Burada maliyet sadece para değil ekonomik, politik ve toplumsal değerler açısından da değerlendirme içermektedir.

Stake’in Uygunluk-Olasılık Modeli 24 Değerlendirme tartışmasında Robert Stake, düzenli ve düzensiz değerlendirmeyi birbirinden ayırır. Stake’e göre eğitimciler değerlendirme yaparken sezgisel normları ve göreli yargıyı dışta tutarak eğitimcilerin düzenli değerlendirmenin temel ilkeleri oluşturmalıdır. Çünkü düzenli değerlendirme süreçleri eğitimcileri nesnel sonuçlara götürür. Değerlendirme uzmanları yalnızca programda yer alan değişik alanlardan insanların yoğun katılımının da programa yansıdığı görüşünü paylaşmaktadırlar Birçok değerlendirme uzmanı, yerel birimlerin program değerlendirmeye ilişkin görüşlerinin alınmasında isteklidirler. Stake, bir yargıya varmanın çok zor olduğunu, ancak profesyonel bir değerlendirme uzmanının görevinin yargıya varmak olduğunu açıklamaktadır. Stake, değerlendirmeye dayalı bilgilerin üç boyutta düzenlenebileceğini söylemektedir.

Stake’in Uygunluk-Olasılık Modeli 25 1. Girdi: Girdiler (öğrenme-öğretme süreci öncesi var olanlar) çıktıyı etkiler. 2. Süreç: Etkileşim söz konusudur (öğretmen-öğrenci, öğrenci-kaynak kişi). Sınıf ortamı, zaman ayarlamaları, boş zaman düzenlemeleri iletişim ve süreçteki kişilerin karşılıklı etkileşimi içinde olmaları değerlendirmede dikkate alınır. Öğrenmeöğretme süreci olarak adlandırılabilir. 3. Çıktı (Ürün): Akademik başarı, tutum ve beceri düzeyinde değerlendirme söz konusudur. Yeni programı, bu programı uygulayan öğretmen ve yöneticilerin değerlendirilmesi gerekir. Stake’in modelinde tasarlanan ve gerçekleşen çıktının uygunluğuna bakılır. Tasarlananla gözlenenin uyumu, tasarlanan gerçekleşti mi? gibi sorulara yanıt aranır.

Stufflebeam’in Bağlam, Girdi-Süreç ve Ürün Modeli Bu model, oldukça kapsamlı ve çok yönlüdür. Stufflebeam’e göre değerlendirmenin amacı, program hakkında karar verme yetkisine sahip olan kişilere bilgi vermektir. Program geliştirme sürecinde yetkililerin programla ilgili, dört alanda karar vermesi gerekir. Planlama ile ilgili kararlar Yapılaştırma ile ilgili kararlar Uygulama ile ilgili kararlar Yeniden düzenleme ilgili kararlar Bu kararlara dayanak olacak bilgilerin toplanması için programın dört farklı aşamasının değerlendirilmesi söz konusudur. Bunlar; bağlam, girdi, süreç ve üründür 26

Stufflebeam’in Bağlam, Girdi-Süreç ve Ürün Modeli 27 Bağlamın değerlendirilmesi sırasında programla ilgili tüm faktörler ve mevcut durum analiz edilir. Bu aşamanın amacı hedeflerin belirlenmesine temel olacak bilgilerin toplanması ve hedeflerin belirlenmesidir. Analiz sırasında özellikle karşılanamayan ihtiyaçlar, kaçırılmış fırsatlar ve ihtiyaçların niçin karşılanamadığının tanısı üzerinde durulur. Girdinin değerlendirilmesi: Bu aşama, programın hedeflerine ulaşabilmesi için gerekli olan kaynaklar ve bu kaynakların nasıl kullanılacağı hakkında bilginin sağlandığı aşamada girdinin değerlendirilmesinde, bağlamın değerlendirilmesinin aksine program ve öğeleri mikro düzeyde analiz edilir. Girdi analizi sırasında, amaçlar mevcut duruma uygun olarak belirlenmiş mi? Hedefler okulun amaçları ile tutarlı mı? Öğretim stratejileri hedeflere uygun mu? Kapsam, genel amaçlar ve özel hedeflerle tutarlı mı? gibi programın çeşitli öğeleri ile ilgili sorulara yanıt aranır.

Stufflebeam’in Bağlam, Girdi-Süreç ve Ürün Modeli 28 Sürecin değerlendirilmesi: Bu aşamada programın uygulanması ile ilgili kararların alınması için gereklidir. Bu süreç, program uygulanırken gerçekleştirilen ve planlanan ile gerçek etkinlikler arasındaki uyuma bakılır. Ürünün değerlendirilmesi. Bu aşamada programın ürünü hakkında veri toplanarak beklenen ürünle gerçek ürünün karşılaştırılması söz konusudur. Ürün değerlendirme ile uygulanan programın devam edip etmeyeceği ya da nasıl bir değişikliğe uğratılması gerektiği hakkında bilgi verilir. Stufflebeam’e göre değerlendirme, sürekli bir işlemdir. Program hakkında sürekli bilgi toplanması, program ve öğretimle ilgili doğru kararların alınmasına değerlendirme çalışmaları yardımcı olmaktadır.

29 Teşekkürler Doç. Dr. Murat GÖKALP Eğitimde Program Geliştirme Süreci Ünite 13