Program edukacyjny Canaletto tkwi w szczegach Odbudowa m

Program edukacyjny Canaletto tkwi w szczegółach Odbudowa m. st. Warszawa | 2019 r.

MAPA ZNISZCZEŃ LICZBA MIESZKAŃCÓW 1938 r. 1 295 000 377 1945 r. 900 1955 1 001 r. ! 000 1965 1 252 r. 600 Scren z filmu Lot nad zniszczoną Warszawą Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Stołecznego Konserwatora Zabytków, Archiwum Państwowego oraz Biura Geodezji i Katastru m. st. Warszawy w lutym 2020 roku w miejskim systemie mapowym Warszawy uruchomiony został plan inwentaryzacji jej wojennych zniszczeń. To mapy, tworzone przez pracowników Biura Odbudowy Stolicy, którzy w latach 1945– 46 inwentaryzowali zabudowę Warszawy. . 1 2520 Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

POWRÓT DO RUIN • Nieliczni, których mieszkania ocalały często mieszkali na minach i niewybuchach • Nad rozminowaniem Warszawy pracowało 4000 wojskowych i niezliczeni cywile • Bezpieczne, sprawdzone lub rozminowane domy oznaczano napisami. W niektórych miejscach „min niet” czy „min nie znaleziono” – zachowały się do dziś • Ogromnym problemem były zwłoki ludzkie. Władze zarządziły obowiązkowe szczepienia przeciwko durowi, a w prasie informowano o dobrze płatnej pracy przy ekshumacjach. Wymagania? Własna łopata i mocne nerwy. Kombinezony, maski i szczypce rozdawano na miejscu. Na apel odpowiadały głównie kobiety. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

• Planowana odbudowa miasta wiązała się z koniecznością usunięcia zwałów gruzu, ciał, ale też zakwaterowaniem projektantów, inżynierów, architektów i budowniczych. • Z pomocą przyszli Finowie, którzy mieli do spłacenia reparacje wojenne Związkowi Radzieckiemu. Ich część spłacili w składanych drewnianych domkach. Rozlokowano je na Ujazdowie oraz na polu Mokotowskim Domek fiński na osiedlu Jazdów. Fot. Poradnik dobrych praktyk AOJ • Na terenie dawnej wsi Jelonki, na wywłaszczonych w trybie przyspieszonym gruntach zbudowano barakowe osiedle „Przyjaźni Polsko–Radzieckiej” dla kilku tysięcy radzieckich budowniczych Pałacu Kultury i Nauki. Na osiedlu wzniesiono dwa rodzaje drewnianych domków: pawilony hotelowe Domek na „Osiedlu Przyjażń”. Fot. http: //osiedleprzyjaznmapa. pl dla robotników i domki jednorodzinne dla kadry technicznej. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r. Zostały one przywiezione do Warszawy

DEKRET BIERUTA Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy wydany przez Krajową Radę Narodową (KRN), której przewodniczył Bolesław Bierut. • Na własność gminy m. st. Warszawy przechodziły wszelkie grunty w przedwojennych granicach miasta. (ok 40 000 nieruchomości o wartości szacunkowej 40 mld zł) • Dekret w założeniach miał ułatwić odbudowę stolicy. Nie dotyczył budynków, tylko gruntów, budynki miały pozostać własnością dotychczasowych właścicieli. W praktyce zabierano właścicielom również kamienice lub poddawano je obowiązkowi kwaterunku • Zamiast własności - wieczysta dzierżawa albo odszkodowanie w miejskich papierach wartościowych. Najpierw przychodziły komisje i oświadczały że miasto zabiera grunty, potem były już tylko obwieszczenia, z którymi mało kto się zapoznawał • Kamienice przekształcano z naruszeniem prawa. Nie dokonywano odpowiednich wpisów w księgach wieczystych, pozostawiając wcześniejszych właścicieli, co umożliwiło im w latach 90. XX w. odzyskanie swojej własności. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

• Wydano dodatkowo dekret zmuszający właścicieli do renowacji zniszczonych przez wojnę domów. Jeśli właściciel zwlekał z odbudową lub remontem, dokonywało tego miasto na jego koszt. Do czasu spłacenia należności, dom taki stawał się własnością gminy. W ten sposób przejęto wiele nieruchomości. Dekret Bieruta nie był polskim wynalazkiem. Na mocy podobnych aktów przejmowano nieruchomości w innych zniszczonych miastach, np. w Rotterdamie. Po 1989 dekret Bieruta pozostał w mocy, a poszczególne nieruchomości są zwracane po procesach sądowych. Wskutek braku ustawy reprywatyzacyjnej w Warszawie skupowano roszczenia od przedwojennych właścicieli. Obecnie ok. 2/3 gruntów w przedwojennych granicach miasta objęte są już ujawnionymi lub potencjalnymi roszczeniami. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

ODBUDOWA • Powojenna odbudowa Warszawy była pierwszą w historii próbą rekonstrukcji historycznego centrum miasta, a nie tylko jego najcenniejszych zabytków • To właśnie dzięki rozpoczętej w 1945 roku odbudowie wiele lat później odbudowa Starówki znalazła się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Sie manko! Szybkie pytanko! W którym roku wpisano Starówkę na listę UNESCO? Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

BIURO ODBUDOWY STOLICY (BOS) powstało 14 lutego 1945 r. • Kierował nim Jan Zachwatowicz, kierownikiem był Roman Piotrowski, a jego zastępcami Józef Sigalin oraz Witold Plapis • Głównym zadaniem BOS była odbudowa stolicy • Początkowo pracownicy biura zabezpieczali i inwentaryzowali ocalałe relikty zabudowy miasta Odbudowa starówki, fot. NAC • BOS było fenomenem w skali światowej – jedno z największych biur projektowych w historii, w szczytowym okresie pracowało w nim 1500 osób. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków Pracownicy Biura Odbudowy Stolicy w urbanistycznej pracowni Śródmieście. Od lewej: Zygmunt Skibniewski, Stanisław Jankowski, Stanisław Dziewulski, Wojciech Piotrowski, Mikołaj Kokozow, Kazimierz Marczewski, Jerzy Wasilewski i Tadeusz Iskierka m. st. Warszawa | 2020 r.

Plan Zachwatowicza zakładał rekonstrukcję od podstaw całych budynków i pomników – częściowo z pamięci, częściowo na podstawie dokumentacji, przy wykorzystaniu wszelkich źródeł, jakie były dostępne, np. inwentaryzacja z czasów okupacji czy XVIII-wiecznych rysunków Canaletta. Znaczna część odbudowanego miasta miała być repliką dawnej Warszawy. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

• Biuro skupiło do wspólnej pracy wybitnych specjalistów • Sztandarowym projektem opracowanym przez BOS była rekonstrukcja Starego Miasta • Biuro odbudowy stolicy rozwiązano w 1951 r. a architekci i pracownicy dalej nadawali ton odbudowie pełniąc inne funkcje w mieście. Zofia Cydzikowa Jarzy Brabander Jan i Maria Zachwatowiczowie Jacek Cydzik Kazimierz Adam Saski Józef Sigalin Piotr Biegański Stanisław Żaryn Wacław Podlewski Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r. Pracownicy BOS, od lewej: Zygmunt Stępiński, Józef Sigalin, Stanisław Jankowski, Jan Knothe, fot. z archiwum rodzinnego Michała Jankowskiego

• Dokumentacja, opracowana w latach 1945– 1953, to kilkanaście tysięcy archiwaliów: zarówno fotografii, inwentaryzacji pomiarowych i opracowań kartograficznych obrazujących skalę zniszczeń miasta, jak i plany jego odbudowy. • W 1980 r. UNESCO wpisało Starówkę na listę Światowego Dziedzictwa - uhonorowano w ten sposób całkowitą rekonstrukcję. • W 2011 r. Archiwum BOS-u zostało wpisane na Światową Listę Programu „Pamięć Świata”, stanowiącą opracowany przez UNESCO spis najważniejszych dzieł i dokumentów wytworzonych w dziejach ludzkości. Tablica Biura Odbudowy Stolicy na placu Zamkowym. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

JAK ODBUDOWYWANO STOLICĘ? • Na początku nie było nic, tylko ludzkie chęci • Taczki, łopaty i gołe ręce • Koń i furmanka • Samochody • Prosta kolejka, koparka • Z czasem organizowano coraz więcej sprzętu i fachowców • Praca odbywała się głównie ręcznie Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Skrzyżowanie Al. 3 Maja i Nowego Światu, Warszawa, 1947, Henry N. Cobb (c) Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Odgruzowywanie stolicy w czynie społecznym. Fot. Stefan Rassalski NAC Obudowa Warszawy, robotnicy podczas brukowania ulicy, z lewej widoczny trawamwaj nr 16, 1948 © NAC Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Przez te oczy…. oszalaaaałem…. …te oczy zieloneeee. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Warszawa 1950 r. Plac Powstańców Warszawy (wtedy jeszcze Plac Napoleona). W tle wieżowiec Prudencialu. Fot. Zdzisław Wdowoński/Forum Warszawa, lipiec 1948. Budowa osiedla mieszkaniowego Mariensztat na Powiślu dla przodowników pracy, według projektu Zygmunta Stępińskiego i Józefa Sigalina. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Warszawa, 21 marca 1948. Uroczystość przeniesienia cudownej figury Chrystusa z kościoła Karmelitów do kaplicy Baryczków w katedrze św. Jana Chrzciciela na Starym Mieście. Fot. DSH Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków Plac Trzech Krzyży. Fot. PAP m. st. Warszawa | 2020 r.

NOWE NORMY MIESZKANIOWE Kategoria mieszkań Powierzchnia użytkowa mieszkań 1959 mieszkań (m 2) 1974 (m 2) Maksymalna górna granica wielkości Liczba mieszkania danej osób w mieszkaniu kategorii (m 2) M-1 M-2 M-3 M-4 M-5 M-6 17 -20 24 -30 33 -38 42 -48 51 -57 59 -65 25 -28 30 -35 44 -48 56 -61 65 -70 75 -85 28 36 52 63 73 85 M-7 67 -71 Nie normowano 1 2 3 4 5 6 lub 7 O rety ! • W porównaniu do wszystkich krajów europejskich, normatyw z 1959 roku sytuowały wymiary mieszkań w Polsce na samym końcu • Każde pomieszczenie w mieszkaniach projektowanych było za małe • W wytycznych z 1959 roku przyjęto, że jednej osobie wystarczy do życia 17 m 2 powierzchni użytkowej mieszkań. Ten podstawowy mankament nowo powstających mieszkań zlikwidowano prawnie w 1974 roku. Źródło: Uchwała nr 364 Rady Ministrów z 20 sierpnia 1959 r. w sprawie zatwierdzenia normatywów projektowania dla budownictwa mieszkaniowego, „Monitor Polski”, nr 81, poz. 422, s. 687. W. Korzeniewski, Normatyw urbanistyczny i mieszkaniowy – 1974, Warszawa 1980, s. 62; W. Korzeniewski, Poradnik projektanta budownictwa mieszkaniowego, Warszawa 1981, 219. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

OBRAZY CANALETTA JAKO BAZA ODBUDOWY HISTORYCZNEGO CENTRUM WARSZAWY CZY WIDZISZ RÓŻNICE? Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

LUDZIE ODBUDOWY PODNOSZĄCY MIASTO Z RUIN Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Prof. STANISŁAW LORENTZ (1899 -1991) Dyrektor Muzeum Narodowego w czasie okupacji, historyk sztuki i muzeolog, przyczynił się do uratowania wielu skarbów polskiej kultury przed zniszczeniem • kierował Komisariatem Ratowania Zabytków • kierował „Akcją pruszkowską” • odznaczony krzyżem Virtuti Militari za ratowanie zagrożonych zabytków „Akcja pruszkowska” pod kierunkiem profesora Lorentza polegała na wywożeniu pod okiem okupanta z Warszawy części zbiorów Muzeum Narodowego. Dzięki heroizmowi muzealników do dziś możemy podziwiać uratowane dzieła. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków Stanisław Lorentz z obrazami Canaletta. Fot. Polona m. st. Warszawa | 2020 r.

Prof. JAN ZACHWATOWICZ Architekt, historyk architektury, profesor Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej (1900 – 1983) Wywarł zasadniczy wpływ na kierunek odbudowy i konserwacji zabytków polskich po II wojnie światowej. • W 1939 r. zabezpieczał Zamek Królewski w czasie pożaru • Brał udział w „Akcji Pruszkowskiej” • W 1945 r. zaczął współpracę z prof. Piotrem Biegańskim i grupą „Warszawa” z której wyłoniło się Biuro Odbudowy Stolicy (BOS), gdzie stanął na czele Wydziału Architektury Zabytkowej • Generalny Konserwator Zabytków w latach 19451957 • Autor koncepcji odbudowy Starego Miasta • Inicjator odbudowy Zamku Królewskiego. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

JAN KNOTHE (1912– 1977) genialny rysownik Polski architekt, grafik, pisarz, dyplomata, w czasie wojny więzień Oflagu IIC (Dobiegniew) • Członek zespołów projektujących najważniejsze inwestycje warszawskie powojennego dziesięciolecia: Trasę Wschód. Zachód (W-Z) i Marszałkowską Dzielnicę Mieszkaniową (MDM). Był także świetnym grafikiem, ilustrował m. in. album Sześcioletni Plan Odbudowy Warszawy (1950). Zostawił po sobie kilka tysięcy rysunków • Jan Knothe miał wielką umiejętność wizualizowania. Rysował tak, że członkowie Biura Politycznego, którzy nie umieli czytać planów akceptowali koncepcje odbudowy • Był podporą zespołu Sigalina. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Ministerstwo Rolnictwa Pierwsza wizja wyglądu Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, Rys. Jan Knothe, "Sześcioletni plan odbudowy Warszawy", wyd. Książka i Wiedza 1950 Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

Fragment Mariensztatu, Jan Knothe Południowa strona Mariensztatu, Z. Stępiński Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

MARIA Architekt, konserwator zabytków, pracownik CHODŹKO-ZACHWATOWICZ BOS, i „Miastoprojektu Stolica-Wschód” (1902 – 1994) • Współautorka licznych dokumentacji przedwojennych, nieocenionych przy odbudowie powojennej, m. in. kościóła Sakramentek na Nowym Mieście i Zamku Królewskiego • Autorka planów odbudowy klasztoru i kościoła Sakramentek na Nowym Mieście • Współautorka projektów odbudowy kamienic na Starym Mieście w Warszawie i w Lublinie, odbudowy i adaptacji wnętrz pałacu Królikarni • Laureatka licznych nagród architektonicznych • Prywatnie żona Jana Zachwatowicza. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

KAZIMIERZ ADAM SASKI (1886 -1979) Architekt, urbanista, konserwator, pedagog • Współautor licznych dokumentacji nieocenionych przy odbudowie powojennej, m. in. Zamku Królewskiego • Nadzorował prace nad usuwaniem zniszczeń wojennych, pracował w BOS jako kierownik w Pracowni Adaptacji i Rekonstrukcji Zabytków • Pracował przy odbudowie Pałacu Blanca, pałacu Krasickich, kościoła Bonifratrów i gmachu Hipoteki • Opracował plany odbudowy kamienic na Starówce. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

PIOTR BIEGAŃSKI (1905 -1986) Architekt, konserwator, pedagog, autor licznych publikacji o architekturze Warszawy • W czasie okupacji wykładał na tajnej uczelni • Brał udział w „Akcji Pruszkowskiej” • W BOS współautor szkiców koncepcji odbudowy Starego Miasta i Traktu Królewskiego • Pracował przy odbudowie m. in. : Teatru Wielkiego, Pałacu Staszica, pałacu Kazimierzowskiego , Zamku Królewskiego, ulicy Nowy Świat, Filharmonii Narodowej, Wilanowa, Obiektów przy placu Bankowym • Laureat nagrody Miasta st. Warszawy i nagrody honorowej Stowarzyszenia Architektów Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r. Rzeczpospolitej Polskiej (SARP).

STANISŁAW ŻARYN ( 1913 -1964) Architekt, konserwator, urbanista, autor varsavianistycznych publikacji • Jeden z pierwszych pracowników BOS jako kierownik Pracowni Inwentaryzacji Zabytków • Autor rekonstrukcji kolumny Zygmunta • Pracował nad odbudowa kamienic staromiejskich po stronie Dekreta • Autor odbudowy wielu kamienic, kościołów i pałacyków • Utworzył Komisję Dawnej Warszawy • Uhonorowany medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, Srebrnym Krzyżem Zasługi. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.

ZOFIA CYDZIKOWA ( 1918 -2013) • Uczestniczyła w pierwszym, niezrealizowanym projekcie odbudowy Zamku Królewskiego • Pracowała przy rekonstrukcji Łazienek Królewskich, Za prace konserwatorskie Białego Domu, prowadzone pod jej kierownictwem, otrzymała nagrodę państwową. Inwentaryzacja i konserwacja dotyczyła także rzeźb parkowych • W latach późniejszych była zatrudniona w Urzędzie Konserwatorskim m. st. Warszawy oraz Pracowni Konserwacji • W ostatnich kilkunastu latach życia pracowała w spółdzielczości mieszkaniowej. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawa | 2020 r.