PRILAGOAVANJE I UBLAAVANJE POSLEDICA KLIMATSKIH PROMENA U POLJOPRIVREDI

PRILAGOĐAVANJE I UBLAŽAVANJE POSLEDICA KLIMATSKIH PROMENA U POLJOPRIVREDI I ŠUMARSTVU Jelena Milovanović

Climate-Smart Agriculture • POLJOPRIVREDA SPREMNA DA ODGOVORI IZAZOVIMA KLIMATSKIH PROMENA • Trendovi • Pokretači • Posledice • Mehanizmi prilagođavanja i ublažavanja • Dobre prakse • Finansiranje uspostavljanja i održavanja mehanizama prilagođavanja i ublažavanja

Bezbednost hrane Prilagođavanje /Adaptacije Ekološki otisak “Climate-smart agriculture” znači unapređenje otpornosti, stvaranje ravnoteže između pozitivnih i negativnih efekata (trade-offs), prilagođavanje konteksta

Trendovi – 9 milijardi ljudi 2050. godine Changing Consumption Changing Diets Food Consumption by Region 2005/07 vs 2050 Percentage Increase 05/07 – 2050 183% SSA 81% 79% 43% SAR MENA LCR CEA 2013 based on FAO 2012, CCAFS 2015 30% EAP 11% Developed

Trendovi – Uticaj klimatskih promena na proizvodnju hrane Drastično smanjenje uroda? CIAT, World Bank

Pokretači - DANAS – Sistem proizvodnje hrane je deo problema klimatskih promena LAND USE CHANGE ~11% OF TOTAL FOREST LAND 63% CROPLAND 25% BURNING BIOMASS 11% IPCC 2014 TOTAL EMISSIONS AGRICULTURE ~13% OF TOTAL LIVESTOCK 62% FERTILIZATION 16% RICE - 10% OTHER - 12%

Pokretači – Ko emituje u sistemu proizvodnje hrane? Agricultural Emissions in Mt CO 2 e/y California Environmental Associates 2013, unpublished. Based on data from FAOSTAT 2010.

Pokretači – EU kontekst EU Total Emissions 2013: 4, 477 million tonnes CO 2 eq Source: Eurostat EU AG Emissions 2012: 407 million metric tonnes CO 2 eq Source: FAOSTAT

Pokretači - SUTRA – Sistem proizvodnje hrane može postati glavni problem klimatskih promena Projekcije globalnih emisija, emisija iz poljoprivrede i usled promene načina korišćenja zemljišta do 2050. godine (Gt CO 2 e) Globalne emisije: 49. 1 Gt Poljoprivreda Business As Usual Ag. Reduces Proportional to Other Sectors Global Emissions: 21 -22 Gt ~25% of Total 11% 14% 5. 4 Gt LULUCF* 6. 4 Gt Agriculture TODAY ~70% of Total 25% 45% Global Emissions: 21 -22 Gt 5. 4 Gt LULUCF* 9. 5 Gt Agriculture - 5. 5 Gt 2050 - ‘ 2 C’ Ensuring Emission Level 60% GAP 4 Gt Agriculture *Land Use, Land Use Change and Forestry WRI 2013 Do 2050. godine, poljoprivreda i promena načina korišćenja zemljišta mogu učestvovati sa čak 70% u globalnoj emisijiu slučaju smanjenja globalne emisije u skladu sa ciljem 2 stepena Celzijusa, a emisija iz poljoprivrede ostane nepromenjena (Business As Usual) Do 2050. godine, emisije iz poljoprivrede moraju biti redukovane do 60%, u skladu sa globalnim scenarijima smanjenja emisije. Ovo pretpostavlja nultu emisiju usled promene načina korišćenja zemljišta.

Pokretači – Rast potrošnje hrane do 2050. godine Kharas, 2011

Pokretači – Globalna potrošnja mesa kao pokretač emisija National Geographic Magazine – “Food”

Različita potrošnja vode

Neefikasna potrošnja 45% 22% 19% 15% Udeo hrane koja je neiskorišćena/bačena WRI 2015 17% 23%

Siromaštvo, Glad, Klima i Climate Smart Agriculture ŠTA JE IZAZOV? Izgraditi sisteme proizvodnje hrane koji zadovoljavaju rastuće potrebe stanovništva, dok istovremeno ostaju profitabilni i održivi u skladu sa promenama klime. ŠTA ĆE TO ZAHTEVATI? DA LI JE TO MOGUĆE? 1. Održivo povećanje produktivnosti 2. Unapređenje otpornosti useva, proizvođača i vrednosnih lanaca 3. Smanjenje emisija CSA = ODRŽIVA POLJOPRIVREDA Da, ali je neophodno ojačati kapacitete primarnih proizvođača i prerađivača za uvođenje mehanizama prilagođavanja i ublažavanja posladica klimatskih promena + OTPORNOST - EMISIJE

Mehanizmi za ublažavanje posledica klimatskih promena u poljoprivredi Upravljanje zemljištem Upravljanje vodnim resursima Održiva stočarska proizvodnja Šumarstvo Akvakultura (Vlažna staništa) Upravljanje energijom

Održivo upravljanje zemljištem Plodnost Vodni kapacitet Protiverozione mere PRODUKTIVNOST Protiverozione mere: -konturna obrada, -brazdanje oranica, -stvaranje grebena na padinama, -lejasta setva, -protiverozioni plodored, -malčiranje zemljišta - podizanje veštačkih livada, -pošumljavanje ADAPTACIJA Skladištenje ugljenika: -Organska proizvodnja -Permakultura -Pojedinačna stabla i zaštitni pojasevi -Melioracija pašnjaka i livada -Dobre poljoprivredne prakse (upotreba đubriva i pesticida) MITIGACIJA

Upravljanje vodnim resursima Smanjenje vodnog stresa: -Vodozahvati -Sprečavanje površinskih oticanja -Unapređenje sistema navodnjavanja PRODUKTIVNOST Drenažni sistemi (sprečavanje curenja nutrijenata, erozije i klizišta) Zaštitni pojasevi, terase, kamene potpore Zadržavanje vode (vegetacija, malčiranje, izostanak obrade/oranja) Sakupljanje kišnice i površinskih oticanja Smanjenje evaporacije (malčiranje, vegetacija) Unapređenje sistema navodnjavanja (smanjenje potrošnje energije i vode) ADAPTACIJA MITIGACIJA

Održivo stočarstvo Ispaša – unapređenje sistema ispaše, agrošumarski sistemi Zdravstveno stanje životinja Brojnost i starost životinja Unapređenje toplotne tolerancije kroz oplemenjivanje Smanjenje toplotnog stresa pomoću rashladnih sistema Upravljanje đubrivom Osiguranje Prognoze i alarmni sistemi Rase otpornije na temperaturne i vodene stresove Upotreba đubriva (pravovremeno, količine, vrste, skladištenje) Broj grla po hektaru PRODUKTIVNOST ADAPTACIJA MITIGACIJA

Prirodno visokovredni farmski sistemi (HNVF) • Sistemi niskog intenziteta korišćenja — nasuprod sistemima visokog inteziteta koji smanjuju biodiverzitet; • Prisustvo poluprirodne vegetacije — nasuprot kultivisanom zemljišti koji imaju manji broj vrsta od onih na koje samo utiče šovej npr. kosidbom, ispašom i sl. I na kojima je pirsutno i drveće i žbunje npr. Žive ograde u međama i sl. • Raznovrsnost zemljišnog pokrivača i upravljačkih praksi— biološka raznovrsnost je veća u oblastima u kojima dominira mozaičko korišćenje zemljišta je rono obezbešuje raznovrsnost staništa • Tip 1 - Poljoprivredno zemljište sa visokom učešćem poluprirodne vegetacije kao što su poluprirodne livade i pašnjaci • Tip 2 – Poljoprivredno zemljište sa niskim intenzitetom korišćenja is a mozaičkim rasporedom obrađenih i neobrađenih površina pod različitim kulturam a, oivičeni živicama, kamenim ogradama, šumama, vodotocima i sl. • Tip 3 – Površine koje podupiru očuvanje starih i retkih vrsta, rasa i sojeva odmaćih životinja, vrsta i sorti autohtonog bilja, voća i poljoprivrednih kultura

Listopadne šume sa visokim travnim pokrivačem/Agroforest ry sistemi –ispaša ovaca i goveda u plavnim šumama i priobalju i Posavine Ravničarske seoske vlažne utrine za permanetnu ispašu svinja i gusaka Gornje Podunavlje Bačka Polunitenzivna ispaša na peščanim dinama, zaslanjenim i teškim zemljištima sa visokim nivoom podzemnih voda (ovce, krave, magarci) Vojvodina Banat Deliblatska peščara Srem Posavina Zimska nomadska pasišta (iščezla praksa) (Sremska strnjišta i ruderalna vegetacija) Sejane i Poluprirodne livade Intenzivni košni sistemi Poluintenzivni pašni sistemi – ispaša ovaca, goveda i konja na visokoplaninskim polu i prirodnim livadama Rudnik i Valjevske pl. Zlatar i Zlatibor Donje Podunavlje Centralna Srbija Zapadna Srbija Šumadija Pomoravlje Golija Sjeničko. Pešterska Visoravan Ekstenzivni nomadski pašni sistemi – ispaša uglavnom ovaca, na visokoplaninskim pašnjacima Poljoprivredni sistemi niskog intenziteta u Srbiji koji se zasnivaju na poluprirodnoj vegetaciji travnjaka Homolje Istočna Srbija Suva Pl. Kosovo Šarplanina Južna Srbija Specifično oblikovane lišćarske šume -praksa ubiranja lisnika za zimsku ishranu stoke, Donje Podunavlje i Istočna Srbija Stara Pl. Oblast Vlasinskog jezera. Zatvoreni seoski voćnjaci/mahom šljivici i šume - ispusti za svinje i živinu ili ovce Dolinske kosanice, srednje-planinske livade kombinovanog načina korišćenja I visokoplaninaski pašnjaci polunomadskog načina gajenja, uglavnom ovaca

Šumarstvo Agrošumarstvo Održivo gazdovanje šumama Zaštitni pojasevi Agrošumarstvo: PRODUKTIVNOST ADAPTACIJA Povećanje vodnog kapaciteta zemljišta, sprečavanje erozije Pošumljavanje Obnova šuma Agrošumarstvo: Skladištenje ugljenika, sprečavanje degradacije zemljišta MITIGACIJA

Šta je agrošumarstvo? …. . NAMERNO kombinovanje poljoprivrede i vitalnog drveća u cilju formiranja održivih farmskih sistema. Granične zone (energetski usevi) Vetrozaštitni pojasevi Ispaša u šumi Nedrvni šumski proizvodi (Forest farming) Sadnja u alejama 23

Agrošumarstvo na delu 24

Energetski zasadi u graničnim zonama vodotokova i vodenih akumulacija Topola Vrba Paulovnija Miskantus

Uloga šuma u mitigaciji klimatskih promena Šume zahvataju oko 4, 1 x 109 ha površine na Zemlji. Šume, koje predstavlju značajan rezervoar ugljenika, identifikovane su kao važan potencijal za ublažavanje globalnog zagrevanja preko njihovog kapaciteta za vezivanje i akumuliranje ugljenika Međunarodni mehanizam za sprečavanje deforestacije je UN-REDD (Reducing Emissions from Deforestation and forest Degradation ) program pokrenutu u septembru 2008. godine, koja podržava zemlje da razviju kapacitete za smanjenje emisije, usled nestanka šuma i degradacije šuma.

Upravljanje energijom Energetska efikasnost Smanjenje gubitaka Obnovljivi izvori energije Small-scale sistemi Smanjenje upotrebe fosilnih goriva Upotreba biomase (čvrsta i tečna goriva) PRODUKTIVNOST ADAPTACIJA Bioenergija Solarna energija Mini hidrocentrale Životni ciklus energetskog sistema Promocija obnovljivih izvora energije MITIGACIJA

U oblasti poljoprivrede i šumarstva Svetka banka predlaže sledeće aktivnosti: • Upravljanje u cilju ostvarivanja kontinuiteta šumskog pokrivača čime se, dugoročno posmatrano, može potencijalno povećati sekvestracija ugljenika i rast u njegovim zalihama • Preventivna zaštita od šumskih požara posebno za region Mediterana i Jugoistočne Evrope, gde se očekuje povaćanje učestalosti i razmera šumskih požara usled klimatskih promena. • Supstitucija fosilnih goriva korišćenjem biomase

Kako Zajednička agrarna politika EU (CAP) podržava Climate-Smart poljoprivredu (CSA)? Reformisana 2013. godine, nova CAP (2014 -2020) podrazumeva procenjenih € 104 milijarde (ili 25% od ukupnog iznosa) za podršku poljoprivredi i ruralnom razvoju u sklafu sa klimatskim promenama “related to climate. ” – EC COP 21 Factsheet » CAP 2014 -2020 prioriteti: » Održiva proizvodnja hrane (viable food production), » Održivo upravljanje prirodnim resursima (sustainable management of natural resources) i » Uravnoteženi ruralni razvoj u čitavoj EU (balanced rural development throughout the EU) » Snažan fokus na mitigaciji!

Kako se došlo do € 104 milijarde? CAP 2014 -2020 uvodi nekoliko mehanizama u cilju inkorporacije održivosti u sistem finansijske podrške poljoprivrednim proizvođačima i programima ruralnog razvoja Pillar 1 » Podrška farmerima sada uključuje Green Direct Payments (30% ukupnih direntnih plaćanja) za primenu odgovarajućih praksi (cross compliance) » Environmental cross-compliance mora biti postignuta kako bi celokupna podrška bila ostvarena Pillar 2 » Programi ruralnog razvoja sada moraju predvideti najmanje 30% budžeta za dobrovoljne mere koje doprinose adaptaciji i mitigaciji i/ili očuvanju životne sredine.

Close-up on Green Direct Payments Plaćanja za tri obavezujuće “zelene” prakse, bez obaveze proizvodnje New direct payments envelope Obavezujuće prakse 1. Održavanje stalnih pašnjaka 2. Posvetiti najmanje 5% obradivog zemljišta u ekološka područja (ecological focus area) 3. Diversifikacija useva

MERE NPRR 2015 -2020 Ø Investicije u fizička sredstva poljoprivrednih gazdinstava Ø Diversifikacija ruralne ekonomije Ø Ruralna infrastruktura Ø Kreiranje, transfer znanja i razvoj savetodavstva Ø Mere za očuvanje životne sredine Ø Razvoj šumarstva u ruralnim područjima Ø Pripreme lokalnih strategija ruralnog razvoja – partnerstava za teritorijalni ruralni razvoj (LEADER pristup)

ANALIZA IPARD BUDŽETA PO POJEDINAČNIM MERAMA 2014 -2020 Doprinos EU (EUR) Mera 2014 -2020 ЕУР 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Investicije u fizičku imovinu poljoprivrednih gazdinstava 7. 535. 248 9. 900. 325 10. 622. 224 11. 199. 743 17. 002. 434 19. 780. 025 76. 040. 000 Investicije u fizičku imovinu koje se tiču prerade i prodaje poljoprivrednih i proizvoda ribarstva 6. 164. 752 8. 099. 675 8. 690. 276 9. 162. 757 13. 910. 066 16. 182. 475 62. 210. 000 - - 2. 187. 500 8. 750. 000 Sprovođenje lokalnih razvojnih strategija – LEADER pristup - - 500. 000 1. 900. 000 1. 850. 000 5. 250. 000 Diverzifikacija poljoprivrednih gazdinstava i razvoj poslovanja 1. 000 1. 500. 000 2. 000 5. 000 4. 000 17. 500. 000 300. 000 500. 000 1. 450. 000 1. 000 5. 250. 000 15. 000 20. 000 25. 000 30. 000 40. 000 Agro-ekološko-klimatske mere i mera organske proizvodnje Tehnička podrška Ukupno 45. 000 175. 000

FINANSIJSKI PLAN PREMA MERI U EUR, 2014 -2020 Mera Ukupna javna pomoć Doprinos EU procenat (%) Doprinos EU (EUR) (ЕУР) Investicije u fizičku imovinu poljoprivrednih gazdinstava Nacionalni doprinos (EUR) Nacionalni doprinos stopa (%) 101. 386. 667 76. 040. 000 75 25. 346. 667 25 Investicije u fizičku imovinu koje se tiču prerade i prodaje poljoprivrednih i proizvoda ribarstva 82. 946. 667 62. 210. 000 75 20. 736. 667 25 Agro-ekološko-klimatske mere i mera organske proizvodnje 10. 294. 118 8. 750. 000 85 1. 544. 118 15 5. 833. 333 5. 250. 000 90 583. 333 10 23. 333 17. 500. 000 75 5. 833. 333 25 6. 176. 471 5. 250. 000 85 926. 471 15 Sprovođenje lokalnih razvojnih strategija – LEADER pristup Diverzifikacija poljoprivrednih gazdinstava i razvoj poslovanja Tehnička podrška Ukupno 229. 970. 588 175. 000 229. 970. 588 54. 970. 588

IPARD- PRINCIP KOFINANSIRANJA do 75% od ukupne podrške države 25% ukupne podrške države Ukupna pomoć u investiciji za korisnika sredstava iznosi 50% do 70%) od ukupne vrednosti investicije u projektu

What is Origin Green? Launched in 2012, Origin Green is a national labeling program that aims to put every farm and food manufacturing business in Ireland on the road to sustainable production by 2016. » Program for farmers and food businesses throughout the entire AG value chain to set, achieve, and report on sustainability targets » National level (Bord Bia) » Voluntary » Sustainability Charter provides framework for setting targets » 85% of all exports!

Why is it unique? Target areas 1. Raw Material Sourcing 2. Manufacturing Processes 3. Social Sustainability Only national labeling program with an independent verification process (800 farm audits/week!)

How does CSA fit in? The Sustainability Charter is increasingly incorporating dimensions of CSA, motivating and enabling farmers and businesses to achieve measurable targets for these dimensions throughout the supply chain.

Sjedinjene Države i Kina formalizovale su ratifikaciju sporazuma o borbi protiv klimatskih promena, koji je postignut u Parizu, što je ključni korak koji su dva najveća svetska zagađivača preduzela u pogledu primene tog sporazuma 2016. godine. (najmanje 55 zemalja, ili one koje su odgovorne za 55 odsto emisije štetnih gasova. Kina je odgovorna za 25 odsto emisije, a Sjedinjene Države 15 odsto)

Jun 2017. godine