PRAWO WASNOCI POJCIE FUNKCJE TRE WYKONYWANIE Agnieszka Kwiecie

PRAWO WŁASNOŚCI – POJĘCIE, FUNKCJE, TREŚĆ, WYKONYWANIE Agnieszka Kwiecień Madej

TREŚĆ I ZAKRES PRAWA WŁASNOŚCI • Art. 140. W granicach określonych przez: • zasady współżycia społecznego • ustawy i • właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy • zgodnie ze społeczno gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, • w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.

ZAKRES PRAWA WŁASNOŚCI Treść prawa własności: Triada uprawnień właściciela Ø Ius possidendi (prawo posiadania rzeczy) – posiadanie jak właściciel – posiadanie samoistne; art. 337 K. c. ; ochrona posiadania także przez art. 222 § 1 K. c. Ø Ius utendi, fruendi, abutendi Prawo do używania rzeczy, nie polegające na uzyskiwaniu pożytków (zamieszkanie w lokalu; korzystanie z pojazdu) Prawo do pobierania pożytków z rzeczy innych dochodów (nie dających się kwalifikować jako pożytki np. wycięte drzewa z lasu w związku ze zmianą zagospodarowania terenu; materiał z rozebranego płotu itp. . ) Prawo do zużycia czy przetworzenia rzeczy (niektórzy przyjmują, że także tu mieści się prawo do zniszczenia rzeczy) Ø Ius disposnendi Rozporządzenie rzeczą w drodze czynności prawnej rozporządzającej; przeniesienie własności rzeczy; zrzeczenie się własności; obciążenie (np. użytkowaniem wieczystym; ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych)

GRANICE PRAWA WŁASNOŚCI Ustawa Zasady współżycia społecznego Społeczno gospodarcze przeznaczenie prawa

GRANICE PRAWA WŁASNOŚCI WYNIKAJĄCE Z USTAWY Ograniczenia o charakterze prywatnoprawnym: konflikt interesów prywatnych Przepisy prawa sąsiedzkiego Ograniczenia publicznoprawne: Konflikt interesu publicznego z interesem prywatnym, np. art. 142 K. c. – np. użycie rzeczy w celu ratowania dobra, np. przejazd przez nieruchomość w celu gaszenia pożaru czy likwidacji innego zagrożenia; przepisy prawa budowlanego itp.

GRANICE PRAWA WŁASNOŚCI WYNIKAJĄCE Z ZASAD WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO • Brak typizacji sytuacji, ocena w zależności od przypadku gdy klauzula generalna zasad współżycia społecznego pozwala na ograniczenia prawa własności; nie można na podstawie zasad współżycia społecznego doprowadzić do unicestwienia prawa własności (zob. orz. SN z 28 września 1967 r. , I PR 415/67, OSP 1968 nr 10 poz. 220) • Przykłady: przed 1989 r. orzecznictwo mające na celu ochronę nieformalnych nieruchomości rolnych; powództwa o zwrot nieruchomości z ofertą zwrotu ceny oddalane; wynik – ustawa z 4. 10. 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych ; także przykłady ochrony przed eksmisją na bruk.

GRANICE PRAWA WŁASNOŚCI WYNIKAJĄCE ZE SPOŁECZNO GOSPODARCZEGO PRZEZNACZENIA PRAWA • Społeczno gospodarcze przeznaczenie prawa łącznie z klauzulą zasad współżycia społecznego. Jak podkreśla A. Stelmachowski klauzula ta oznacza „przeciwstawienie się skrajnie indywidualistycznemu podejściu do prawa własności przy wykonywaniu tego prawa”. Oznacza to, że własność rodzi nie tylko prawa ale i obowiązki dla właściciela. Przy czym należy stwierdzić, że klauzula ta musi mieć na uwadze rodzaj własności, np. rolną, miejską, przemysłową itp.

PRZESTRZENNE GRANICE PRAWA WŁASNOŚCI Geodezyjne wyznaczenie granic; ewidencja gruntów i budynków; znaki graniczne; Art. 143 K. c. a. Prawo wodne własność jedynie do wód powierzchniowych już nie podziemnych; wody płynące nie są rzeczą w rozumieniu K. c. art. 10 ust. 1 prawa wodnego: wody mogą stanowić własność Skarbu Państwa albo innych osób prawnych bądź osób fizycznych; art. 10 ust. 1 a: wody morza terytorialnego, morskie wody wewnętrzne wraz z morskimi wodami wewnętrznymi Zatoki Gdańskiej, śródlądowe wody powierzchniowe płynące oraz wody podziemne stanowią własność Skarbu Państwa. Jedynie wody stojące oraz wody w rowach znajdujące się w granicach nieruchomości stanowią własność właściciela gruntu. b. Prawo geologiczne i górnicze własność rozciąga się na kopaliny stanowiące cześć składową gruntu; art. 7 ustawy Prawo geologiczne i górnicze stanowi, że złoża kopalin niestanowiące części składowych nieruchomości są własnością Skarbu Państwa; c. Prawo lotnicze

WYKONYWANIE PRAWA WŁASNOŚCI

STOSUNKI SĄSIEDZKIE • Art. 144 154 k. c. • Regulują relacje między właścicielami gruntów sąsiadujących czy też wzajemnie na siebie oddziałujących, • Są przykładem ustawowych ograniczeń prawa własności, • Ogólne zasady, na których powinny opierać się stosunki sąsiedzkie: • • • Zakaz immisji bezpośrednich, Nakaz powstrzymywania się od immisji pośrednich, Zapewnienie dostępu do drogi publicznej, Przekroczenie granic gruntu przy budowie, Rozgraniczenie, Ponoszenie kosztów związanych z utrzymywaniem znaków granicznych,

IMMISJE • Art. 144 [Immisje] Właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swego prawa powstrzymywać się od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych. • Stan oddziaływania zakłócającego sąsiadom korzystanie z ich nieru chomości określa się w doktrynie mianem immisji. Immisja jest działaniem na gruncie własnym, ze skutkami odczuwanymi na gruntach sąsiednich.

RODZAJE IMMISJI • Immisje dzielimy tradycyjnie na bezpośrednie oraz pośrednie. • Immisje bezpo średniepolegają na celowym, bezpośrednim kierowaniu określonych substancji (wody, ścieków, pyłów itp. ) na inną nieruchomość za pomocą odpowiednich urządzeń (rowy, rury). Są więc zbliżone swym charakterem do fizycznej ingerencji. • Immisje pośrednie są ubocznym skutkiem działania właściciela. Tutaj właściciel koncentruje się na wykonywaniu swego prawa własności lecz jego działanie zakłóca sąsiadom korzystanie z nieruchomości. Są to takie działania na nieruchomości wyjściowej, których skutki przenikają w sposób naturalny na nieruchomości sąsiednie poprzez np. wywołanie hałasów, wibracji, wytwarzanie zapachów, naturalny spływ deszczówki. Chodzi o aktywne zachowanie się właściciela (działanie), które jest podejmowane w ramach wykonywania prawa własności równocześnie oddziaływujące na sferę cudzego (sąsiedniego) prawa własności.

IMMISJE POŚREDNIE materialne polegające na przenikaniu na nieruchomości sąsiednie cząstek materii (pyły, gazy, dym) lub pewnych sił (wstrząsy, hałasy, fale elektromagnetyczne) niematerialne oddziałujące na sferę psychiki właściciela nieruchomości sąsiedniej (poczucie bezpieczeństwa, estetyki itp. ).

IMMISJE POZYTYWNE I NEGATYWNE Pozytywne • oddziaływają wprost, aktywnie na nieruchomości sąsiednie (przenikanie sub stancji, tj. materii, energii, drgań Negatywne • polegają na przeszkadzaniu w przenikaniu pewnych dóbr z otoczenia (przesłanianie światła i widoku, tamowanie przepływu powie trza).

ZAKAZ IMMISJI • Zgodnie z art. 144 k. c. zabronione są immisje pośrednie zakłócające ponad przeciętną miarę korzystanie z nieruchomości sąsiednich. • Właściwą miarę wyznacza się zaś za pomocą obiektywnego kryterium społeczno gospodarczego przeznaczenia nieruchomości oraz stosunków miejscowych. • Dopuszczalne są immisje, które nie przekraczają przeciętnej miary zakłóceń – czyli takie, które zakłócają korzystanie z nieruchomości ale w granicach przeciętnej miary.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ZAKAZ IMMISJI • Społeczno gospodarcze przeznaczenie nieruchomości wynika z jej charakteru. Zasadniczo jest określone w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku jego braku inwestycyjne przeznaczenie nieruchomości może jeszcze określać decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Należy także uwzględnić bieżący sposób korzystania z nieruchomości zgodny z jej przyrodniczymi właściwościami. • Stosunki miejscowe występujący aktualnie i przyjęty przez większość sposób używania nieruchomości na pewnym terenie i zapatrywanie ludzi na takie postępowanie. W poszukiwaniu treści tego pojęcia wskazuje się na położenie nieruchomości sąsiednich, czas trwania zakłóceń oraz ich intensywność, porę w jakiej występują. Należy rozpatrywać problem rodzaju nieruchomości i gęstości zaludnienia, stopnia degradacji środowiska, skażenia przyrody.

DROGA KONIECZNA Art. 145 [Służebność drogi koniecznej] • § 1. Jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (droga konieczna). • § 2. Przeprowadzenie drogi koniecznej nastąpi z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej oraz z najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma prowadzić. Jeżeli potrzeba ustanowienia drogi jest następstwem sprzedaży gruntu lub innej czynności prawnej, a między interesowanymi nie dojdzie do porozumienia, sąd zarządzi, o ile to jest możliwe, przeprowadzenie drogi przez grunty, które były przedmiotem tej czynności prawnej. • § 3. Przeprowadzenie drogi koniecznej powinno uwzględniać interes społeczno gospodarczy.

DROGA KONIECZNA • Droga konieczna powinna umożliwiać dostęp do najbliższej drogi publicznej bez względu na jej rodzaj lub ulic leżących w ciągu tej drogi – drogi krajowej, wojewódzkiej, powiatowej, gminnej a także wewnętrznej. Chodzi o dostęp do drogi faktycznie istniejącej o odpowiedniej szerokości i ukształtowaniu, umożliwiającej nieprzerwany i nieskrępowany dostęp ogółowi osób. • Przesłanką roszczenia będzie brak dostępu prawnie zagwarantowanego, skutecznego erga omnes i przysługującego każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości izolowanej. Nie sprzeciwia się dochodzeniu roszczenia dostęp prekaryjny, dostęp oparty na czasowych stosunkach obligacyjnych, dostęp oparty na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia mogący prowadzić do zasiedzenia służebności – art. 292 k. c. • Budynki gospodarskie obejmują budynki mieszkalne i użytkowe związane z nieruchomością nie mającą do nich dostępu. W świetle art. 145 k. c. roszczenie przysługuje w sytuacji braku dostępu do innych niż budynki obiektów budowlanych.

DOSTĘP DO DROGI PUBLICZNEJ • Ustalenie, czy dostęp jest odpowiedni zależy od konkretnego stanu faktycznego i jego oceny przez sąd. Odpowiedni dostęp do drogi publicznej musi stwarzać rzeczywistą, bezpieczną możliwość swobodnego przedostawania się z nieruchomości do takiej drogi; • możliwość ta musi dotyczyć drogi prawidłowo funkcjonującej w systemie dróg publicznych i istnieć trwale, a nie tylko w pewnych okresach roku. • Odpowiedni dostęp do drogi publicznej nie oznacza dostępu najbardziej dogodnego. • Dostęp jest nieodpowiedni w rozumieniu art. 145 § 2 k. c. także wtedy, gdy wyjazd z nieruchomości przylegającej do drogi publicznej stwarza niebezpieczeństwo w ruchu drogowym.

USTANOWIENIE SŁUŻEBNOŚCI DROGI KONIECZNEJ Ustanowienia służebności drogi koniecznej może żądać: • właściciel, • współwłaściciele, • jeden współwłaściciel gdy pozostali posiadający większość się nie sprzeciwili – art. 209 k. c. , • użytkownik wieczysty (właściciel nieruchomości budynkowej), • właściciel nieruchomości lokalowej, np. w razie konieczności korzystania z pomieszczeń gospodarczych położonych na nieruchomości poza nieruchomością wspólną.

WYNAGRODZENIE • Art. 145 nie zawiera żadnych uregulowań dotyczących sposobu ustalenia wynagrodzenia za ustanowienie służebności. • Według doktryny należy posłużyć się w tym względzie kryterium zwiększenia wartości nieruchomości władnącej, obniżenia wartości nieruchomości służebnej, wydatki na niezbędne adaptacje, ceny dostępu do drogi publicznej ze źródeł zobowiązaniowych.

PRZEKROCZENIE GRANIC BUDOWY Art. 151 [Granice przy budowie] Jeżeli przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia przekroczono bez winy umyślnej granice sąsiedniego gruntu, właściciel tego gruntu nie może żądać przywrócenia stanu poprzedniego, chyba że bez nieuzasadnionej zwłoki sprzeciwił się przekroczeniu granicy albo że grozi mu niewspółmiernie wielka szkoda. Może on żądać albo stosownego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie odpowiedniej służebności gruntowej, albo wykupienia zajętej części gruntu, jak również tej części, która na skutek budowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze. Przekroczenie granicy ma miejsce wtedy, gdy część wznoszonej budowli znalazła się na powierzchni lub pod powierzchnią gruntu sąsiedniego, tj. graniczącego z nieruchomością, na której wznoszono budynek. Dotyczy nie tylko wznoszenia ale także dobudowania.

ROSZCZENIA • W przypadku przekroczenia granicy gruntu sąsiedniego przy wznoszeniu budynku właścicielowi przysługuje roszczenie: • z art. 151 k. c. o przywrócenie stanu poprzedniego (przekroczenie nastąpiło bez winy umyślnej, właściciel nieruchomości bez nieuzasadnionej zwłoki sprzeciwił się przekroczeniu granicy lub grozi jemu niewspółmiernie wielka szkoda); • z art. 151 k. c. o ustanowienie służebności gruntowej za stosownym wynagrodzeniem (przekroczenie nastąpiło bez winy umyślnej); • z art. 151 k. c. o wykupienie zajętej części gruntu jak również tej części, która wskutek budowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze (przekroczenie nastąpiło bez winy umyślnej); • z art. 222 § 2 k. c. o przywrócenie stanu zgodnego z prawem (przekroczenie nastąpiło z winy umyślnej).

NIEWSPÓŁMIERNOŚĆ SZKODY • Niewspółmierna szkoda wystąpi wówczas, gdy z porównania uszczerbku, jaki poniesie budujący na skutek przywrócenia stanu poprzedniego, z uszczerbkiem jaki poniesienie właściciel na skutek nierozebrania części budynku przekraczającego jego nieruchomość doprowadzi do wniosku, że uszczerbek właściciela jest w zdecydowanym stopniu większy niż uszczerbek budującego.

OWOCE OPADŁE Z DRZEWA LUB KRZEWU • Art. 148 [Owoce] Owoce opadłe z drzewa lub krzewu na grunt sąsiedni stanowią jego pożytki. Przepisu tego nie stosuje się, gdy grunt sąsiedni jest przeznaczony na użytek publiczny. • Przepis art. 148 k. c. nie ma zastosowania do drzew i krzewów rosnących na granicy nieruchomości, te bowiem byłyby objęte domniemaniem z art. 154 k. c. , iż służą do wspólnego użytku sąsiadów.

• W świetle art. 148 zd. 1 pożytkami gruntu sąsiedniego są wszelkie owoce, jadalne czy niejadalne, opadłe z rosnącego przy granicy nieruchomości drzewa lub krzewu. • Pożytki właściciela gruntu sąsiedniego stanowią tylko owoce, które samoistnie, w sposób naturalny opadły z drzewa. • W przepisie tym nie chodzi o pobieranie pożytków a więc o ich odłączanie od drzew i krzewów w sposób zgodny z zasadami prawidłowej gospodarki (art. 53 k. c. ) lecz o ich naturalne odłączenie – opadnięcie. • Owocami opadłymi są te, które spadły z drzewa lub krzewu w sposób naturalny, to znaczy samoistny. Dopiero wtedy właściciel nieruchomości sąsiedniej jest uprawniony do ich pobrania. Dopóki więc owoce znajdują się na drzewie stawią własność właściciela gruntu, na którym drzewo rośnie i zerwanie ich lub spowodowanie odłączenia przez właściciela nieruchomości sąsiedniej stanowiłoby naruszenie własności, przeciwko któremu właścicielowi przysługiwałoby roszczenie z art. 222 k. c.

GRUNT PRZEZNACZONY NA UŻYTEK PUBLICZNY • Zasada wyrażona w art. 148 zd. 1 k. c. nie dotyczy jedynie przypadku, gdy grunt sąsiedni jest przeznaczony na użytek publiczny, czyli służy zaspokajaniu potrzeb zbiorowych, np. nieruchomość wspólnot gruntowych, drogi publiczne, park (art. 148 zd. 2 KC), • oznacza to powrót do ogólnych reguł prawa cywilnego (art. 140 w związku z art. 53, 55 i 190 k. c. ). Pojęcie gruntu przeznaczonego na użytek publiczny jest oderwane od kwestii własności, decyduje samo tylko przeznaczenie, któremu nieruchomość sąsiednia służy.

USUNIĘCIE GAŁĘZI, OWOCÓW • Art. 149 [Usunięcie gałęzi, owoców] Właściciel gruntu może wejść na grunt sąsiedni w celu usunięcia zwieszających się z jego drzew gałęzi lub owoców. Właściciel sąsiedniego gruntu może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody. • Wykonywaniu uprawnienia z art. 149 nie może sprzeciwić się właściciel nieruchomości sąsiedniej, ale gdyby w wyniku tego działania odniósł szkodę może domagać się jej naprawienia; odpowiedzialność nie jest oparta na zasadzie winy wystarczy natomiast obiektywnie stwierdzony fakt wyrządzenia szkody. Sąsiad ma prawo wejść na sąsiedni grunt i usunąć zwieszające się z jego drzew gałęzie i owoce bez jakiegokolwiek wezwania.

USUNIĘCIE KORZENI • Art. 150 [Usunięcie korzeni] Właściciel gruntu może obciąć i zachować dla siebie korzenie przechodzące z sąsiedniego gruntu. To samo dotyczy gałęzi i owoców zwieszających się z sąsiedniego gruntu; jednakże w wypadku takim właściciel powinien uprzednio wyznaczyć sąsiadowi odpowiedni termin do ich usunięcia. • Dla usunięcia korzeni nie trzeba nawet uprzedniego wezwania i wyznaczenia sąsiadowi terminu na usunięcie korzeni. Można tego dokonać chociażby nawet miało to spowodować ich uszkodzenie lub zniszczenie choć obcięcie korzeni nie może prowadzić do uszkodzenia lub zniszczenia drzewa. • Obowiązek zakreślenia terminu dotyczy tylko owoców i gałęzi. Termin odpowiedni to taki, który dostosowany jest do właściwości cyklu przyrodniczego, czyli uwzględnia porę roku na dokonanie zabiegu obcięcia; nie można wyznaczać terminu do usunięcia owoców jeszcze niedojrzałych – stanowiłoby to nadużycie prawa w świetle art. 5 k. c. Termin ten powinien pozostawiać sąsiadowi stosowny czas do przygotowania i wykonania zadania

URZĄDZENIA NA GRANICY • Art. 154 [Urządzenia na granicy] • § 1. Domniemywa się, że mury, płoty, miedze, rowy i inne urządzenia podobne, znajdujące się na granicy gruntów sąsiadujących, służą do wspólnego użytku sąsiadów. To samo dotyczy drzew i krzewów na granicy. • § 2. Korzystający z wymienionych urządzeń obowiązani są ponosić wspólnie koszty ich utrzymania. • Przepis art. 154 k. c. nie rozstrzyga problemu własności urządzeń (oraz drzew i krzewów) usytuowanych na linii granicznej. Domniemaniem tym nie jest objęte prawo własności tych urządzeń bez względu na to kto je wykonał. • Nie oznacza ono także domniemania współwłasności urządzeń, krzewów i drzew. • Zatem o statucie prawnorzeczowym tych urządzeń, drzew i krzewów rozstrzygają powszechne normy prawa cywilnego z uwzględnieniem zasady, że urządzenia trwale z gruntem związane oraz drzewa i krzewy są częściami składowymi gruntu (art. 48 k. c. ). Dokonując interpretacji, trzeba wybierać między koncepcją współwłasności, wyłącznej własności jed nego z właścicieli stykających się nieruchomości i koncepcją rzeczy niczyjej.

ROZGRANICZENIE • Art. 152 [Rozgraniczenie] Właściciele gruntów sąsiadujących obowiązani są do współdziałania przy rozgraniczeniu gruntów oraz przy utrzymywaniu stałych znaków granicznych; koszty rozgraniczenia oraz koszty urządzenia i utrzymywania stałych znaków granicznych ponoszą po połowie. • Art. 153 [Ustalenie granic] Jeżeli granice gruntów stały się sporne, a stanu prawnego nie można stwierdzić, ustala się granice według ostatniego spokojnego stanu posiadania. Gdyby również takiego stanu nie można było stwierdzić, a postępowanie rozgraniczeniowe nie doprowadziło do ugody między interesowanymi, sąd ustali granice z uwzględnieniem wszelkich okoliczności; może przy tym przyznać jednemu z właścicieli odpowiednią dopłatę pieniężną.

ROZGRANICZENIE • Jeżeli granice gruntu stały się sporne, zachodzi potrzeba rozgraniczenia. Jest to postępowanie dwufazowe, tj. administracyjno sądowe, czyli najpierw prowadzone przez organ administracji a dopiero w sytuacji nie zawarcia w nim ugody lub braku podstaw do wydania decyzji o rozgraniczeniu sprawę z urzędu przekazuje się sądowi do rozpatrzenia. • Zgodnie z art. 29 ustawy – Prawo geodezyjne i kartograficzne postępowanie rozgraniczeniowe ma na celu ustalenie przebiegu granicy przez określenie punktów i linii granicznych, utrwalenie tych punktów znakami granicznymi na gruncie oraz sporządzenie odpowiednich dokumentów. Istota polega na wyodrębnieniu nieruchomości z innych otaczających ją gruntów przez ustalenie zasięgu prawa własności w stosunku do gruntów sąsiednich. W sprawie o rozgraniczenie chodzi nawet nie o same granice na gruncie lecz o to do jakiej granicy na gruncie sięga prawo własności nieruchomości sąsiadujących. Zakłada się zatem, że nie jest kwestionowane samo prawo własności nieruchomości sąsiadujących.

• Procedura rozgraniczeniowa dotyczy gruntów, nie dotyczy zatem budynków (jeżeli już to chodzi o rozgraniczenie gruntów pod budynkami), czy lokali (co do którym wobec wydania zaświadczeń o samodzielności oraz zaznaczania na rzucie odpowiedniej kondygnacji budynku nie może być mowy o nieustalonych, czy spornych granicach). • Ustalając stan prawny sąd zobowiązany jest rozstrzygnąć wszelkie wątpliwości nie wolno jemu odstępować od rozgraniczenia według możliwego do stwierdzenia stanu prawnego. Stwierdzenie stanu prawnego wymaga zbadania dokumentów kształtujących bądź stwierdzających nabycie własności lub użytkowania wieczystego. W nawiązaniu do nich trzeba sięgnąć do map i rejestrów urzędowych dokumentujących granice nabytej nieruchomości. Na koniec niezbędne jest stwierdzenie w terenie przebiegu granic stosowanie do istniejącej dokumentacji.

• Ostatni spokojny stan posiadania oznacza ustabilizowany stan posiadania przedmiotu rozgraniczenia niezakłócony przez sąsiadów, a więc taki, który nie pozwala wprawdzie na stwierdzenie nabycia własności przez zasiedzenie jednakże trwa zbyt długo by pozbawienie dotychczasowego posiadacza pasa ziemi przez ustalenie granicy z uwzględnieniem wszelkich okoliczności dało się pogodzić z zasadami współżycia społecznego. Jednak nie można tu zastosować jakiegokolwiek kryterium czasowego. Tu źródłem informacji będą świadkowie. • Kryterium uwzględnienia wszelkich okoliczności oznacza konieczny w danych warunkach zakres swobodnego uznania. Niewątpliwie chodzi tu o wszelkie ujawnione okoliczności sprawy oceniane później i segregowane przez sąd z punktu widzenia przydatności i słuszności dla ustalenia przebiegu linii granicznych. Ustalenie granic z uwzględnieniem wszelkich okoliczności musi być poprzedzone próbą nakłonienia stron do ugody. Kryterium to nie może nie uwzględniać zasad współżycia społecznego, a także społeczno gospodarczego przeznaczenia nieruchomości. Możliwość przyznania jednemu z właścicieli odpowiedniej dopłaty pieniężnej może mieć miejsce tylko przy ustalaniu granic według kryterium wszelkich okoliczności. Może się zdarzyć, że przyjęciu tego kryterium sąd nie uwzględni żądania wnioskodawcy i jeszcze odetnie pas gruntu przygranicznego dotąd przezeń posiadanego.