Polszczyzna XVIII wieku Wiek XVIII walka o jzyk

Polszczyzna XVIII wieku Wiek XVIII: walka o język Konstytucja 3 Maja 1791 Halina Karaś Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski

Literatura • R. Dutkowa, KEN, Wrocław 1973. • S. Dubisz, Język i polityka, Warszawa 1992. • S. Dubisz, Język – Historia – Kultura (wykłady, rozprawy, rozważania), Warszawa 2012 (3. t. cyklu), s. 13 -35. • B. Leśnodorski, Wstęp [w: ] Kuźnica Kołłątajowska. Wybór źródeł, Wrocław 1949. • Ludzie oświecenia o języku i stylu, opr. Z. Florczak, L. Pszczołowska pod red. M. R. Mayenowej, t. 1 -2, Warszawa 1958 (dalej: skrót LO). • F. Pepłowski, Słownictwo i frazeologia polskiej publicystyki okresu oświecenia i romantyzmu, Warszawa 1961. • S. Urbańczyk, Nad Oświeceniem, w: idem, Prace z dziejów polskiego języka literackiego, Wrocław 1979. • D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978. • + podręczniki: Klemensiewicza i Walczaka

Zadania przed ludźmi Oświecenia w zakresie języka polskiego • walka o należne miejsce języka polskiego w życiu narodu • walka z makaroniczną tradycją sasko-sarmacką oraz z gallomanią. • wykształcenie nowego modelu stylistycznego języka literackiego

Prekursorzy Oświecenia – lata czterdzieste XVIII w. • Działalność Stanisława Konarskiego (założenie Collegium Nobilium (1740, do 1741 jako Collegium Novum); O poprawie wad wymowy (1741), O sztuce dobrego myślenia (1767). • Założenie biblioteki publicznej w Warszawie w 1747 r. – bracia: Andrzej Stanisław Załuski (kanclerz wielki koronny) i Józef Andrzej Załuski (biskup kijowski), od 1780 polska biblioteka narodowa.

W walce o język • Szkoła Rycerska (1765 -1794); komendant A. K. Czartoryski (Katechizm kadecki) • Teatr Narodowy (1765 Natręci – Bielawski; Zabłocki, Bohomolec, Bogusławski) – teatr obywatelski, polityczny, zaangażowany w życie narodu • Publicystyka: „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (Krasicki, A. K. Czartoryski) • Literatura (Krasicki, Niemcewicz i in. )

Oświeceniowy program odnowy języka • Oświecenie przyniosło program gruntownej odnowy języka i stylu. Znaczenie języka ojczystego, narodowego dobitnie podkreślali wszyscy wielcy myśliciele tej epoki. • Taką myśl lapidarnie sformułował Jan Nepomucen Kamiński: Tylko w języku narodowym może kwitnąć nauka i umiejętność dla narodu; ale wszelką umiejętność powinien poprzedzać język umiejętny, jako środek i klucz umiejętności.

Oświeceniowy program odnowy języka Ignacy Włodek w Przedmowie do dzieła O naukach wyzwolonych (1780): Tam nauki wyzwolone kwitnąć nie mogą, gdzie język ojczysty jest w zaniedbaniu. (. . . ) Do zaszczepienia tedy nauk najpierwsza potrzeba jest doskonałość języka ojczystego. (. . . ) Kto przez ojczysty język do umiejętności dąży, ten idzie drogą królewską, otwartą, bitą i bezpieczną, kto przez angielski i francuski do tego końca zmierza, idzie manowcami i omylnemi ścieżkami. [T 348349, 352].

Oświeceniowy program odnowy języka • Przekonanie o związku „oświecenia narodowego” z językiem ojczystym - Hugo Kołłątaj w Stanie oświecenia w Polsce (1764): „oświecenie narodowe najbardziej rozszerzyć się może przez udoskonalenie mowy ojczystej”. [T 366]. Hugo Kołłątaj

Hugo Kołłątaj o stanie polszczyzny • Kołłątaj w diagnozie na temat stanu polszczyzny zawartej w dziele Stan oświecenia w Polsce wskazał na trzy przyczyny zaniedbania języka ojczystego: • a) hołdowanie modzie, w tym uleganie modzie na styl makaroniczny: „Rozmowa wydawała się tym doskonalszą, im więcej cudzych wyrazów do polszczyzny przydano, a mowca uchodził za umiejętniejszego i za człowieka dobrego smaku”, • b) ograniczony zakres użycia polszczyzny: „wstręt do czytania dzieł po polsku wydawanych, wstręt czytelników zrażał pisarzów do prac pożytecznych lub tłomaczenia obcych; przyszło na koniec do tego, że mowa polska służyła tylko do kazań, do pism mistycznych, do panegiryków, do mów weselnych lub pogrzebowych, (. . ) i ledwie niekiedy dało się widzieć jakie liche tłomaczenie dzieł obcych” • c) zróżnicowanie regionalno-dialektalne polszczyzny: „na wielorakie podzielonej dyjalekty”.

Polityka językowa w Oświeceniu • Recepta na zmianę tego stanu polszczyzny była następująca: Na zapobieżenie tak wielkiemu złu należało się koniecznie wrócić do języka polskiego, starać się o jego udoskonalenie i rozszerzenie, starać się o zbliżenie wielu dyjalektów i nareszcie o wprowadzenie powszechne do szkół i nauk, aby wyzwolone umiejętności dawane były w języku ojczystym. [T 372] • Świadoma i szeroko zakrojona polityka językowa tego okresu wiązała się początkowo ze środowiskiem kulturalnym skupionym wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (elekcja w 1764 r. ), a następnie z Komisją Edukacji Narodowej, szczególnie zasłużoną dla polszczyzny.

Adam Czartoryski o języku na łamach „Monitora” Istotę oświeceniowego programu naprawy języka oddaje wypowiedź Adama Czartoryskiego: Spodziewamy się, że pod mądrym króla rodaka naszego panowaniem, który jako swój naród, tak i język kocha, zaniedbana polszczyzna pocznie się wydoskonalać, że się jakie zjawi towarzystwo ludzi uczonych, które (. . . ) ułoży nam doskonałe gramatyki, napisze słowniki wszystkich kunsztów, nauk i rzemiosł, wskrzesi stare słowa i one odnowi, wynajdzie nowe, wyznaczy ich używanie, nachylanie (tj. odmianę – HK), wagę, wymawianie, odrzuci i zakaże (. . ) wszystkich makaronizmów i inne pożyteczne w języku rozporządzenia uczyni. Tymczasem zaś potrzeba tłumaczyć ksiąg jak najwięcej, a polszczyzny prawdziwej tak w aktach publicznych i czynieniu sprawiedliwości, jako w kancelaryjach pańskich i stanie żołnierskim używać. [T 337]

Postulaty oświeceniowej polityki językowej W tej wypowiedzi A. Czartoryskiego jest widocznych pięć postulatów charakterystycznych dla oświeceniowej polityki językowej, tj. a) powołanie instytucji naukowej (towarzystwo ludzi uczonych), cel – ratowanie zaniedbanej polszczyzny, b) uporządkowanie polskiej terminologii naukowej i technicznej (słowniki wszystkich kunsztów, nauk i rzemiosł), c) opracowanie gramatyk języka polskiego i skodyfikowanie polszczyzny literackiej (wskrzesi stare słowa i one odnowi, wynajdzie nowe, wyznaczy ich używanie, nachylanie, wagę, wymawianie), d) oczyszczenie polszczyzny z makaronizmów, e) rozszerzanie funkcji i zakresu języka polskiego w różnych dziedzinach życia społecznego.

Walka z makaronizowaniem i gallomanią w Oświeceniu • Ze względu na zagrożenie ze strony łaciny i języka francuskiego w Oświeceniu kontynuowano na wielką skalę rozpoczętą już w XVII w. walkę z makaroniczną tradycją sarmacką i z modą na francuszczyznę. • Polem tej walki stało się czasopiśmiennictwo („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”), literatura piękna, teatr narodowy, a jej narzędziem – przede wszystkim satyra i parodia. • Teatr Narodowy w Warszawie jest najstarszym, obecnie istniejącym, teatrem w Polsce, założonym w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wojciech Bogusławski

„Monitor” pierwsze polskie czasopismo regularnie wydawane Monitor to pierwsze czasopismo, regularnie wydawane w Polsce w latach 1765 -1785. Zostało założone w marcu 1765 przez Ignacego Krasickiego i Franciszka Bohomolca, a także z inicjatywy i przy wsparciu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pismo było wydawane w drukarni królewskiej i było organem obozu reform. Pierwsze polskie czasopismo to „Merkuriusz Polski Ordynaryjny” wydawany nieregularnie (1 -2 razy na tydzień) zasadniczo tylko w pierwszym półroczu (od stycznia do lipca) 1661 r. w Krakowie. Franciszek Bohomolec

Pierwsze polskie czasopismo literackie W latach 1770 -1777 wychodziło czasopismo „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, powołane z z inicjatywy króla, redagowane najpierw przez Jana Albertrandiego, następnie przez biskupa Adama Naruszewicza (1733– 1796), poetę, historyka, jezuitę. Było ono nieoficjalnym organem tzw. obiadów czwartkowych". Adam Naruszewicz

Franciszka Bohomolca krytyka makaronizowania • Jednym z najbardziej znanych utworów zawierających krytykę makaronizowania jest Franciszka Bohomolca De lingua Polonica colloquium, Warszawa 1752. • W polskiej wersji Rozmowa o języku polskim, Warszawa 1758 (wyd. pod nazwiskiem Ksawerego Leskiego). • Na Polach Elizejskich spotykają się: Kochanowski, Twardowski i Makaroński, uosabiający tradycję makaronizowania. Autor Rozmowy w usta Kochanowskiego wkłada słowa krytyki tego zjawiska i obrony polszczyzny przed zalewem obcych słów: Życzyłbym jednak, i z większym by to honorem języka naszego było, gdybyśmy obmyślili słowa polskie właściwe na miejsce tych makaronizmów, bez których się obejść możemy, i gdybyśmy powszechnym wzięciem one spowszednili. Przetóż gdziekolwiek się można obejść polszczyzną właściwą, tam nie sądzę za rzecz przystojną słów zażywać zagranicznych. [T 314] • Podkreśla, że „chwalebnie te czynią narody, które całości języka swego postrzegają” [T 311].

Krytyka gallomanii • Liczne utwory oświeceniowe przynoszą krytykę gallomanii, w tym także językowej mody na francuszczyznę, np. Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza czy satyry Ignacego Krasickiego Żona modna, Francuszczyzna. • Także Franciszek Bohomolec w komedii Kawalerowie modni (1760) wyśmiewa cudaczną polszczyznę naszpikowaną słowami francuskimi, modę na wszystko, co francuskie, połączoną z pogardą dla języka polskiego i polskości: Co za głupi, ba, i cała mowa niemal taka była: połowa słów polskich, połowa francuskich. Ta przywara i innym wielu naszym kawalerom jest przyzwoita. Zrobili teraz jakiś język modny, który się ani polskim, ani francuskim nazywać może. [LO II 16].

Przykład nagannej maniery (pod wpływem francuskim): • „Bardzo jestem rozgniewana, że nie mogę udać się na przyjemne ich śniadanie; głowa źle mi robiła przez noc całą, i koszmar przeszkadzał mi zamknąć oko; jestem w strasznej feblesie [= słabości, chorobie], skoro będę lepiej, polecę w ręce kochanej kuzynki”. (bilet Starościny do Podkomorzyny – Niemcewicz, Powrót posła, 1790) • Ocena sposobu mówienia Starościny: PODKOMORZY Dziwić się nie należy, jeżli Starościna Nie rozumie po polsku, nie jej to jest wina, Ale tych raczej, co jej dali wychowanie, Co wytworności dzikie powziąwszy mniemanie, Gardząc własnym językiem i rodem, i krajem, Chowają dzieci polskie francuskim zwyczajem

Wypowiedzi Krasickiego o języku ojczystym w powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki • Ignacy Krasicki w pierwszej polskiej powieści ukazuje wędrówki i dyskursy Mikołaja Doświadczyńskiego. Podczas pobytu na wyspie Nipu Mikołaj odbywa dyskursy z nipuańskim mędrcem Xaoo, według schematu mistrz – uczeń. Xaoo mówi o ustroju społecznym, o równości wszystkich Nipuańczyków, o stosunkach rodzinnych, o wychowaniu dzieci, o zwyczaju podróżowania itp. , a także o języku: „Wzgarda kraju i języka własnego znaczy lekkość umysłu i serce nieprawe. (. . ) Porzucacie swój język, a każecie się dzieciom uczyć jak najpilniej cudzych; zaniedbywacie wiadomości własnych dziejów, a przymuszacie młodzież, żeby koniecznie wiedziała, co się działo za granicą. (. . . ) dziecię widząc, iż własny język nie wyciąga nauki, a cudze potrzebują, mniema je być lepszymi”. [LO II 26] • Krasicki probierzem patriotyzmu czyni m. in. przywiązanie i miłość do języka ojczystego.

Ignacy Krasicki, Pan Podstoli, Warszawa 1778 • W powieści – o charakterze zarówno reportażu, jak i traktatu edukacyjnego – autor kreuje wzór osobowy doskonałego szlachcica-ziemianina, zgodny z podstawowymi założeniami oświeceniowego programu moralnej i obyczajowej odnowy społeczeństwa. • Biblioteka pana Podstolego zawiera: Biblia Leopolity, Wujka, kazania Skargi, Petrycego tłumaczenie Arystotelesa, historyje narodu polskiego (Kadłubka, Stryjkowskiego, Joachima Pastoriusza – o Wazach, z nowszych Naruszewicza), łacińskie wiersze Dantyszka, Krzyckiego, Klonowicza, Sarbiewskiego i dzieła poetów piszących po polsku: Jana i Piotra Kochanowskich, Reja, Twardowskiego, Szymonowicza, Chrościńskiego oraz Potockiego.

Krasicki o języku na łamach „Monitora” • Troska o język powinna wynikać z patriotyzmu („komu ojczyzna miła, temu miły język ojczysty”). • Nie polszczyzna jest uboga i niedoskonała, ale ludzie, którzy nie potrafią się nią posługiwać. • Obojętne dla kultury narodowej wychowanie jest przyczyną upadku i nieposzanowania języka narodowego.

Krasicki o języku na łamach „Monitora” • Doskonalić polszczyznę można w różny sposób: • pisząc po polsku książki, tłumacząc na polski z języków obcych, rozwijając drukarstwo i teatr narodowy, • opracowując „doskonały dykcjonarz i nową gramatykę”, tworząc biblioteki, • przestrzegając w utworach literackich rygoru gatunkowego, co zapewni doskonałość stylu, poprzez czerpanie wzorców z literatury okresu odrodzenia (Kochanowski, Zamoyski), • pozostawiając terminologię naukową pochodzenia greckiego, jeśli zaistnieje konieczność jej uzupełnienia, należy zapożyczać wyrazy z języków słowiańskich.

Ośmieszanie postaw purystycznych • Oświeceniowa polityka językowa, piętnując zapożyczenia niepotrzebne i nieuzasadnione, nie przerodziła się jednak w puryzm. • Postawy purystyczne były rzadkie i ośmieszane, np. w „Monitorze” kpiono z „patriotów”, którzy zamiast serwis mówią służnik, a zamiast pendent - szpadwiś lub jedwabny wisielec. Szydzono również z tych, którzy wprowadzali nadmiar neologicznych złożeń do poezji, np. w Podolance Michał Dymitr Krajewski, który przytaczając przykład wypowiedzi pełnej tego typu neologizmów: „Rymopisowie siebielubni słodkopłodnymi rymoplotami wielbią krasnotwarze boginie. Nie jestem skrzydłoruchy, abym wbiwszy się w szumnodumne wyrazy kwiatorodny uwił ci bukiet. [LO II 38], stwierdza następnie: Zbogacenie mowy przez wynajdowanie słów takich, których nasz język nie ma, jest bardzo chwalebne, ale mnożyć nowe zamiast tych, które są w używaniu, mamy za bakałarstwo. [LO II 38 -39]

Troska o język w Oświeceniu • Postawę szacunku wobec języka rodzimego, troski o niego wyrażało wielu twórców oświeceniowych. Najcelniej ujął to w postulatywnym wezwaniu do rodaków Franciszek Dmochowski w „Sztuce rymotwórczej”: A nade wszystko szanuj twą mowę ojczystą; Nie znać języka swego hańbą oczywistą. [. . . ] Czytać dawne języki i obce rozumieć Dobrze jest, lecz ojczysty naprzód trzeba umieć. [T 379 -380] • Dzięki wysiłkom ludzi Oświecenia, którzy doceniali rolę języka narodowego w kulturze, i dbali o jego właściwy kształt i rozwój, polszczyzna zaczęła obsługiwać wszystkie dziedziny życia narodu i stała się narzędziem całej kultury. W okresie zaborów stała się też czynnikiem jednoczącym Polaków ze wszystkich zaborów.

Reforma szkolnictwa • • Instytucje oświatowe Programy Podręczniki Kształcenie nauczycieli • Program odnowy języka nie zostałby zapewne zrealizowany, gdyby nie reforma szkolnictwa, zapoczątkowana przez Stanisława Konarskiego, pijara, założyciela Collegium Novum (1740, w 1741 -1832 jako Collegium Nobilium).

Utworzenie KEN • Komisja Edukacji Narodowej, właściwie Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca, podlegała królowi, i stanowiła państwowy zarząd nad oświatą w Polsce. • Utworzona została na mocy uchwały Sejmu z 14 X 1773. Powstanie KEN wiązało się z kasacją zakonu jezuitów (1773). • KEN: reforma szkolnictwa, zarówno w doborze zespołu nauczającego, jak i przedmiotów nauczania. • KEN - pierwsza w Europie państwowa instytucja oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa, której podlegały wszystkie szkoły od akademii do szkół parafialnych, z wyjątkiem Szkoły Rycerskiej.

Reforma szkolnictwa • Jednolite dla całego państwa systemu szkolnictwo wszystkich szczebli z polskim językiem wykładowym i z polszczyzną jako przedmiotem nauczania. • W całym systemie oświatowym – jak pisał Hugo Kołłątaj – przed wszystkimi językami trzymać powinien miejsce język polski. • KEN opracowała dla nich nowe programy, w których duży nacisk położono na nauki ścisłe, poznanie języka polskiego, historii i geografii ojczystej oraz etyki świeckiej, ograniczono natomiast rolę łaciny i usunięto teologię.

Pierwiastkowe przepisy pedagogiczne Komisji Edukacji Narodowej z lat 1773 -1776 „Pierwsze słowa, których się dziecię czytać uczy lub pisać, powinno być w języku krajowym, proste, powszechnie zrozumiałe… dotyczyć świata najbliższego… Uczniowie odtąd w szkołach polskim językiem mówić będą”. „Nie jest szkolnym instrukcji końcem, nauczyć dziecię obcego zniszczonych narodów języka, oziębłego wierszopisarstwa, fałszywej retoryki i tym podobnych rzeczy…”.

KEN jako instytucja • 74 szkoły średnie, w ramach 10 szkół wydziałowych (sprzed reformy zwykle wojewódzkich – 6 w Koronie i 4 na Litwie) i podlegających im szkół podwydziałowych. • KEN istniała do połowy kwietnia 1794 roku, jej działalność stanowiła jedno z największych osiągnięć kulturalnych Polski czasów Oświecenia. Pod względem poziomu i organizacji szkolnictwa Polska znalazła się w czołówce krajów europejskich, jako jedno z pierwszych państw wcielała w życie nowe idee pedagogiczne; nieco wcześniej podobne reformy we Francji i części Prus.

KEN jako instytucja • KEN dążyła do zmniejszenia różnic stanowych w oświacie, zajęła się domowym wychowaniem dziewcząt. Domagając się wychowania patriotycznego, wpłynęła na kształtowanie się nowoczesnej świadomości obywatelskiej i narodowej. • Głównymi działaczami KEN byli: Adam K. Czartoryski, Ignacy Potocki, Michał Poniatowski, Andrzej Zamoyski, Joachim Chreptowicz, a współpracownikami: Grzegorz Piramowicz, Hugo Kołłątaj, Kazimierz Narbutt.

Książki (wybór) napisane na zlecenie KEN • KEN powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (przew. Ignacy Potocki, sekretarze: Grzegorz Piramowicz, Franciszek Zabłocki) w celu opracowania po polsku podręczników szkolnych. • KEN wydała Obwieszczenie względem napisania książek elementarnych do szkół wojewódzkich (1775). • Powstały wówczas m. in. : Jan Michał Hube, Wstęp do fizyki dla szkół narodowych, 1783. Grzegorz Piramowicz, Powinności nauczyciela, 1787. Krzysztof Kluk, Botanika dla szkół narodowych, 1785. G. Piramowicz, Andrzej Gawroński, Onufry Kopczyński, Elementarz dla szkół parafialnych narodowych, 1785. • Andrzej Gawroński [tłum. ], Algebra dla szkół narodowych, 1782 [autor: Szymon L’Huiller. ] • •

Opinia ks. F. S. Jezierskiego po wizytacji szkół w Łęczycy „Nauki w szkołach łęczyckich idą takim sposobem, jak uczono przed zniesieniem jezuitów, to jest uczą Alwara, a w wyższych klasach uczą retoryki i filozofii tak jak przedtem, ciągle dając logikę, fizykę i metafizykę. Żeby jednak udać posłuszeństwo rozkazom Komisyi i Szkoły Głównej, każą uczyć się i z książek elementarnych, zaczynając od Wielkiej Nocy; czynią to dla udania przed wizytatorem sposobu uczenia teraźniejszego, a dla obywatelów utrzymać dawniejszy” (Klemensiewicz, 683)

Reforma szkół wyższych • Akademia Krakowska > Szkoła Główna (Koronna); • Akademia Wileńska > Szkoła Główna (Litewska) • Obu tym uczelniom podlegały: • Szkoły wydziałowe • Szkoły podwydziałowe • Szkoły parafialne (elementarne)

H. Kołłątaj o akademii i języku polskim „Języki dziś żyjące lubo z równą łatwością i po szkołach wojewódzkich dawane być mogą, że jednak akademia ma być szkołą nauczycielów, więc przystoi, aby i w niej nie były zaniedbane. Przede wszystkim zaś trzymać powinien miejsce język polski, nad którego wydoskonaleniem akademia pracować powinna, zbogacając go w słowa do nauk i do tłumaczenia terminów szkolnych zgodne” (Urbańczyk, 305)

O wpływie KEN zamiast podsumowania „Każdy uczący się Polak urodzony po roku 1760. , przechodził przez szkoły stojące pod mniejszym lub większym wpływem Komisji” (S. Urbańczyk, 306)

XVIII-wieczne gramatyki języka polskiego (w języku polskim) • Na zlecenie KEN powstała też Onufrego Kopczyńskiego Gramatyka dla szkół narodowych na klasę I, II i III [litery, części mowy, deklinacja, koniugacja, w kl. III składnia, słowotwórstwo, wierszopisarstwo, retoryka, czytanie książek] wraz z Przypisami, Warszawa 1778 -1783. • Jest to jedna z pierwszych gramatyk języka polskiego napisanych po polsku. Wcześniejsze były tylko: • Walenty Szylarski, Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego ucząca, Lwów 1770. • Michał Dudziński, Zbiór rzeczy potrzebniejszych do wydoskonalenia się w ojczystym języku służących, Wilno 1776. • Wiadomości o gramatykach w historii polszczyzny w: Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego, pod red. W. Decyk-Zięby (i in. ) na stronie internetowej: www. gramatyki. uw. edu. pl

Kopczyński o gramatyce narodowej • Sam Kopczyński we Wstępie do Układu Grammatyki dla szkół narodowych (1785) określił znaczenie gramatyki narodowej, pisanej po polsku dla Polaków, następująco: Grammatyka jest kluczem nauk wszystkich. Nie poznanym dobrze językiem nie można narodowi dawać nauk, ani naród cały inaczej może przyjmować, tylko w ojczystym języku. (. . . ) nie mając grammatyki polskiej, ani znać, ani szacować nie możemy języka swego. (. . . ) Szacunek tedy języka polskiego, uchronienie się błędów w mówieniu i w pisaniu, bogacenie i doskonalenie ojczystej mowy, wprowadzenie wszystkich nauk w cały naród, łatwe i prędkie uczenie się języków obcych, przeświadczają kochającego ojczyznę Polaka o potrzebie narodowej grammatyki. [T 359 -360]

Gramatyka dla szkół narodowych Onufrego Kopczyńskiego • Onufry Kopczyński (1735 -1817) • gramatyk i pedagog, ksiądz • wykładowca gramatyki i retoryki w szkołach pijarskich i w Collegium Nobilium, • członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. • Na polecenie Komisji Edukacji Narodowej napisał podręcznik Gramatyka dla szkół narodowych w trzech częściach (17781783), w którym m. in. wprowadził polską terminologię gramatyczną. • 30 listopada 1816 podczas uroczystości z okazji 81 urodzin, otrzymał złoty medal za Gramatykę języka polskiego z rąk Stanisława Kostki Potockiego.

Onufry Kopczyński • Pochowany w kościele oo. Pijarów (ul. Długa). Po powstaniu listopadowym, gdy rosyjskie władze zaborcze przekazały kościół Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, skrycie pochowany w zbiorowej, nieoznaczonej mogile pod alejką między kwaterami 7 i 9 na Cmentarzu Powązkowskim. • Miejsce mogiły wskazuje tablica z napisem: W pobliżu tej tablicy spoczywają pod drogą cmentarną w nieoznakowanej mogile zbiorowej usunięci przez zaborcę z kościoła przy ul. Długiej po Powstaniu Listopadowym i tu skrycie pogrzebani księża pijarzy: . . . ks. Onufry Kopczyński † 1817 autor pierwszej gramatyki polskiej, członek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. . . i wielu innych. . . Requiescant in pace")

Fragment z Gramatyki dla szkół narodowych

Gramatyka dla szkół narodowych

„Nowe rzeczy, nowe materyje nowymi nazwiskami nazywane być muszą” (G. Piramowicz) • 1. Adaptacja terminologii międzynarodowej pochodzenia łac. -gr. (historia, geografia, numeracja ‘liczenie’, addycja ‘dodawanie’, multyplikacja ‘mnożenie’, dywizja ’dzielenie’ • 2. Tworzenie terminów rdzennie polskich: ziemiopisarstwo, krajopisarstwo (geografia); ziemiomiernictwo (geometria), liczenie (numeracja), dodawanie (addycja).

Kopczyńskiego prawidła tworzenia nowych wyrazów • „Żeby wyraz jak najprawdziwiej znaczył wyobrażenie swoje. • Żeby znaczył jak najjaśniej i najzrozumialej dla każdego, choćby też pomierną tylko baczność dającego. • Żeby wyraz nowy był i z ojczystego języka wzięty, i na wzór inszych znajomych wyrazów utworzony. • Żeby był, ile możności, do wymówienia i spamiętania nienajtrudniejszy. • Żeby w czymkolwiek różnił się od podobnych wyrazów używanych już w języku z innym wcale znaczeniem. • Żeby albo z przyrodzonego rzeczy dźwięku, albo z podobności rzeczy do rzeczy, albo z pobratyńskich języków, gdy ze swego nie można, był wyciągany” (cyt. za: Ludzie Oświecenia…. . , s. 218)

Terminologia gramatyczna • Szylarski: terminy łacińskie (powszechnie znane w Europie), • Kopczyński: terminy polskie; wprowadził m. in. imiesłów, spójnik, dwukropek, przecinek, słowo jednotliwe i częstotliwe

Język i styl publicystyki • W okresie Oświecenia ukształtował się również język i styl nowoczesnej publicystyki. • Słownictwo – źródła: • stabilizowanie się pewnych połączeń wyrazowych, • nadawanie wyrazom nowych znaczeń, • zapożyczanie, zwłaszcza z języka francuskiego.

Wyrazy o dużej frekwencji w publicystyce oświeceniowej • dobro pospolite, dobro ojczyzny (XVI) • dobro powszechne (dobro publiczne, dobro ludu, dobro narodu) (oświecenie) • dobro ogólne i dobro społeczne, wspólne dobro (XIX) • miłość ojczyzny i miłość ku ojczyźnie • ojciec ojczyzny (łac. pater patriae) • syn ojczyzny (czasami syn Polski), • ołtarz ojczyzny (XIX)

Wzorce stylistyczne • Nie ograniczano się tylko do krytyki wynaturzeń w języku, lecz propagowano również pozytywne wzory językowo-stylistyczne, przede wszystkim za sprawą ówczesnych twórców literatury, mistrzów słowa, takich jak Ignacy Krasicki, Franciszek Zabłocki, Franciszek Karpiński, Julian Ursyn Niemcewicz i in. • W poezji oświeceniowej można zauważyć „liczne przykłady postawy wobec języka i stylu, wywodzącej się z nowej orientacji ideologicznej”. • O istocie stylu klasycystycznego stanowiły takie zasady, jak jasność, zrozumiałość, zwięzłość, przejrzystość kompozycji i umiarkowanie w stosowaniu środków stylistycznych. W swoich programach klasycyzm programowo nawiązał nie tylko do klasycznych wzorców, lecz również do rodzimej tradycji renesansowej.

Klasycyzm – słowa klucze • Słowa-klucze poezji klasycystycznej to przede wszystkim rozum, praca, prawda, natura, los, przyjaźń (częste np. w bajkach Krasickiego, w twórczości Niemcewicza). • Charakterystyczne są też rozbudowane ciągi wyrazowe, zwłaszcza w bajkach, nazywające zachowania społeczne negatywne i pozytywne (np. gwałt, zazdrość, zbytek – Krasicki, kłamstwo, pycha, zemsta – Trembecki, jedność, porządek – Niemcewicz), a także pary znaczeniowo opozycyjne wyrazów (zestawiane m. in. chętnie przez Krasickiego), np. ojciec łakomy – syn rozrzutny; impet jawny – złość ukryta, obfita aforystyka. • Ulubione gatunki literackie klasycyzmu to bajka, oda, poemat heroikomiczny, satyra, komedia.

Klasycyzm – wyróżniki stylu • Podstawowe wyróżniki teorii klasycyzmu to rozum i piękno. Ważnym elementem było podkreślanie wychowawczej, dydaktycznej roli literatury. Poezja miała bawić, wzruszać oraz pouczać i przekonywać. Temu celowi służył wybór odpowiedniego tematu, interesująca fabuła, piękny język, przejrzysta, czytelna kompozycja. • Klasycyzm nawiązał do teorii retorycznej trzech stylów: wysokiego, średniego i niskiego. • Wybór stylu związany był z gatunkiem literackim (np. oda, satyra wymagały stylu wysokiego), a jego charakter określał dobór odpowiedniego słownictwa i środków stylistycznych oraz składnia. • Podstawowe cechy stylu to jasność i zarazem wytworność wynikająca z bardzo starannego doboru słownictwa, odrzucania na ogół elementów potocznych, rzadkich, dawnych. Było to efektem stosowania zasady stosowności i przystojności (= tego, co przystoi, wypada), która wymagała ścisłego określenia reguł stylistycznych obowiązujących w każdym gatunku.

Styl potoczny (satyra – Naruszewicz) wyrazy potoczne: 1) nazwy cech, przedmiotów i zjawisk ocenianych ujemnie (łotr, prostak, głupota), 2) nazwy synonimiczne (babsko ‘kobieta’, łeb ‘głowa’). frazeologia potoczna: nie dostaje komuś klepki, nadstawiać łba za kogoś czy mieć mózg czymś nabity.

Styl potoczny (bajki – Trembecki) • Idźże precz, ty śmierdziucho urodzona z kału! Tymi słowy lew zburczał muchę niepomału. Co koło niego brzęczała. Ta mu też wojnę wydała…. Paf go w szyję między kłaki!. . . (Lew i mucha) ● Baranek odpowiada, drżąc z bojaźni wszytek: » Ach, Panie dobrodzieju! racz sądzić w tej sprawie łaskawie. Obacz, że niżej ciebie, niżej stojąc zdroju, nie mogę mącić Pańskiego napoju «. » Co? jeszcze mi zadajesz kłamstwo w żywe oczy? Poczkaj-no języku smoczy. Przed rokiem zelżyłeś mnie paskudnemi słowy «. » Ja zaś? jeszczem i na to poprzysiąc gotowy, że mnie zeszłego roku nie było na świecie «. » Czy ty, czy twój brat, czy który twój krewny, dość, że tego jestem pewny, że wy mi sławę szarpiecie. Wy, pasterze i z waszą archandryją całą, szczekacie na mnie, gdzie tylko możecie, muszę tedy wziąć zemstę okazałą «. Po tej skończonej perorze capes jak swego i zębami porze. (Wilk i baranek)

Elementy gwarowe • • Bohomolec (Pan dobry, 1767, Nędza uszczęśliwiona, 1770) Maciej Radziwiłł (Agatka, czyli przyjazd pana, operetka nie drukowana, wystawiana w Nieświeżu 1784 i rok później w Warszawie) Michał Kazimierz Ogiński (Kondycje stanów, Warszawa 1781), Wojciech Bogusławski (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale, Warszawa 1794) Por. już 1. odsłonę i dwuśpiew z Cudu mniemanego: STACH Cós Jonku, nic tam nie widzis? JONEK Nic wcale, prózno się bidzis. STACH Patsaj jeno, miły Jonku, Patsaj dobze pseciw słonku. Bo słysałem, ze dziś wcale Mają psypłynąć górale. O niescęście tes to moje, Jakze ja się tego boję!

Podsumowanie • Próby ratowania państwa nie powiodły się. Patrząc z perspektywy współczesnej należy z szacunkiem pochylić się nad dziełem ludzi Oświecenia. Dzięki ich olbrzymiemu wysiłkowi język polski mógł przetrwać okres rozbiorów, stał się trwałym spoiwem całego społeczeństwa. • Walka o należne w życiu publicznym miejsce języka polskiego w Oświeceniu została wygrana.