Polityka gospodarcza Wykad 5 Polityka podatkowa efektywno systemu

Polityka gospodarcza Wykład 5: Polityka podatkowa: efektywność systemu podatkowego

Pojęcie podatku • Podatek jako przymusowa, legalna bezzwrotna danina (dziesięcina w naturze, pańszczyzna, podatek nowoczesny w pieniądzu); • „W życiu człowieka są dwie pewne rzeczy: płacenie podatków i własny pogrzeb” (B. Franklin); • „Każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym, podatków, określonych w ustawie” (Art. 84 Konstytucji RP); Dariusz K. Rosati, 2011/2012 2

Rodzaje podatków a) Podatki bezpośrednie (obciążające bezpośrednio dochody lub majątek): – – – Podatek dochodowy od osób indywidualnych (PIT) Podatek dochodowy od przedsiębiorstw (CIT) Podatek od dochodów kapitałowych (capital gain tax) Podatek od funduszu płac (payroll tax) Składka na ubezpieczenie obowiązkowe (social security contributions) Podatki majątkowe (od nieruchomości) b) Podatki pośrednie (od transakcji): – Podatek od wartości dodanej (VAT, TVA, MST, podatek od towarów i usług – PTU) – Podatek obrotowy (sales tax) – Podatek akcyzowy (excise tax) – Cło c) Pozostałe podatki – – Podatek od gier Podatek spadkowy Opłaty skarbowe Podatki lokalne (np. od psów) Dariusz K. Rosati, 2011/2012 3

Ogólny efekt podatków • Każdy podatek powoduje dwa efekty: – przynosi dochód władzy publicznej; – ogranicza skalę działalności objętej podatkiem; Dariusz K. Rosati, 2011/2012 4

Pożądane cechy systemu podatkowego a) efektywność ekonomiczna, b) efektywność fiskalna, c) koszt administrowania, d) sprawiedliwość społeczna. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 5

Podatki a efektywność ekonomiczna • Zasada optymalności Pareto: równowaga rynkowa w punkcie zrównania krańcowego dochodu z krańcowym kosztem; • Zasada malejącej krańcowej użyteczności dochodu; • Podatek zmniejsza dochód „na krańcu” i skłania do ograniczenia pracy i działalności gospodarczej na rzecz czasu wolnego – dlatego każdy podatek obniża efektywność, ponieważ ogranicza podaż pracy (spada zatrudnienie i spada dochód z pracy) i skalę działalności gospodarczej (spada poziom produkcji i poziom uzyskiwanego dochodu); • Wpływ podatku na zachowania i bodźce (skłonność do pracy, do nauki, do oszczędności, wymienność między pracą a czasem wolnym); • Podatki deformujące (distortionary taxes), podatki ryczałtowe (lumpsum taxes) i postulat neutralności podatków; • Niedoskonałości rynku (market failures) i podatki korekcyjne (Pigouvian taxes) jako mniejsze zło (second-best); Dariusz K. Rosati, 2011/2012 6

Podatek pośredni: koszt jałowy podatku (deadweight loss) i krańcowy koszt jałowy podatku S 3 Cena S 2 Podatek t E S 1 A’Podatek t B A C F D 1 Q 3 Q 2 1. Nałożenie podatku t przesuwa krzywą podaży z S 1 do S 2 i powoduje spadek podaży z Q 1 do Q 2. Koszt jałowy (deadweight loss), który oznacza stratę społeczną, jest równa polu ABC. 2. Ponowne nałożenie podatku t przesuwa krzywą podaży z S 2 do S 3 i powoduje spadek podaży z Q 2 do Q 3. Koszt jałowy rośnie o wielkość równą polu figury BEFC, które jest większe of ABC. Przy dwukrotnym wzroście podatku ( z t do 2 t) koszt jałowy rośnie czterokrotnie (rośnie wraz z kwadratem stawki podatku), bo całe pole trójkąta AEF jest cztery razy większe niż pole trójkąta ABC. 3. Krańcowy koszt jałowy oznacza wzrost kosztu jałowego na jednostkę wzrostu podatku. Krańcowy koszt jałowy rośnie wraz ze stawką podatku, bo straty społeczne są coraz większe (odcinek EF jest większy niż odcinek BC). Ogólnie, im dalej leżą nowe punkty Q od Q 1, tym większą mają wartość społeczną, i tym większy jest koszt jałowy podatku. Ilość Q 1 Dariusz K. Rosati, 2011/2012 7

Wpływ podatku pośredniego na podaż i cenę Cena D S’ S E PC PA PB D D’ PC PA PB C A S C A B B E Q’ Q Podatek nałożony na producenta Ilość Q’ Q Ilość Podatek nałożony na konsumenta Dariusz K. Rosati, 2011/2012 8

Skutki • • • W obu przypadkach podatek ogranicza ilość i podnosi cenę; Różnica pomiędzy ceną płaconą przez konsumentów i ceną otrzymywaną przez producentów nazywa się klinem podatkowym (tax wedge); W rzeczywistości i konsumenci i producenci reagują na nałożenie podatku, a więc i krzywa S i krzywa D ulegają przesunięciu; Proporcje, w jakich producenci i konsumenci ponoszą ciężar podatku, zależą od stosunku elastyczności podaży i popytu: gdy η(S) > η(D), większy ciężar ponoszą konsumenci, gdy η(S) < η(D), większy ciężar ponoszą producenci; Wniosek: nie ma znaczenia, na „kogo” nakłada się podatek, liczy się stosunek elastyczności podaży i popytu. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 9

Kto ponosi ciężar podatku? P P D S B C E B C A A E X Gdy η(S) > η(D), większy ciężar ponoszą konsumenci (BC>CE) X Gdy η(S) < η(D), większy ponoszą producenci (BC<CE) Dariusz K. Rosati, 2011/2012 10

Formalne i rzeczywiste obciążenie podatkiem • • • Rzeczywiste obciążenie podatkiem (economic tax incidence) odbiega od formalnego obciążenia (statutory tax incidence), ponieważ uczestnicy rynków reagują w różny sposób na nałożenie podatku; Obciążenie konsumenta: cena (po podatku) – cena (przed podatkiem) + podatek konsumenta na jednostkę; Obciążenie producenta: cena (przed podatkiem) – cena (po podatku) + podatek producenta na jednostkę; Przykład (podatek na konsumenta): cena (przed podatkiem) = 100, podatek na konsumenta = 20, podatek na producenta 0: gdy cena (po podatku) wyniesie 95, obciążenie konsumenta wynosi 95 – 100 + 20 = 15, a obciążenie producenta wyniesie 100 – 95 + 0 = 5; Przykład (podatek na producenta): cena (przed podatkiem) = 100, podatek na producenta = 20, podatek na konsumenta 0: gdy cena (po podatku) wyniesie 110, obciążenie konsumenta wynosi 110 – 100 = 10, a obciążenie producenta wyniesie 100 – 110 + 20 =10; W obu przypadkach łączne obciążenia konsumenta i producenta są równe wielkości podatku; Dariusz K. Rosati, 2011/2012 11

Reguła Ramseya dla podatku pośredniego • Ramsey wykazał, że optymalne opodatkowanie pośrednie wszystkich towarów powinno spełniać warunek: [KKJ(i)/KD(i)] = λ gdzie: KKJ(i) - krańcowy koszt jałowy podatku na towarze i, KD(i) - krańcowy dochód uzyskany z podniesienia podatku na towarze i, λ - „wartość” dodatkowego dochodu znajdującego się w dyspozycji rządu w stosunku do wartości najlepszego wykorzystania tego dochodu przez sektor prywatny; • Gdy λ jest duże, dodatkowe dochody w rękach rządu mają dużą wartość, a więc KKJ/KD może być duże; przy ogólnie niskim poziomie wydatków publicznych na naukę, edukację czy ochronę zdrowia λ jest z reguły duże; • Gdy podaż jest doskonale elastyczna, reguła Ramseya implikuje, że optymalny podatek ma postać: t* = -1/η(i) * λ gdzie: t* - optymalna stawka podatku, η(i) - elastyczność popytu na dobro i; • Wniosek: gdy elastyczność popytu jest wysoka, podatki powinny być niskie, i odwrotnie. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 12

Wyprowadzenie warunku Ramseya A) Podatek pośredni. Optymalne opodatkowanie towarów oznacza, że minimalizujemy całkowity koszt jałowy podatku pod warunkiem uzyskania dochodów w wysokości co najmniej D*: Min(KJ) = Min[KJ(1) + KJ(2) + … + KJ(n)]; D(1) + D(2) + … + (D(n) = D* Budujemy funkcję Lagrange’a: [KJ(1) + KJ(2) + … + KJ(n)] – λ[D(1) + D(2) + … + (D(n) – D*] Gdzie λ jest ceną dualną ograniczenia dochodu (mierzy wpływ zmiany D* o jednostkę na wartość funkcji Min(KJ)). Różniczkując względem stawki podatku τ i przyrównując do zera, otrzymujemy warunki pierwszego rzędu (K jest operatorem różniczkowania): KKJ(1) = λKD(1), KKJ(2) = λKD(2), etc. gdzie: KKJ = δ(KJ)/δτ, oraz KD = δD/ δτ. W ten sposób otrzymujemy warunek Ramseya: KKJ(i)/KD(i) = λ B) Podatek dochodowy. Maksymalizacja funkcji użyteczności: max V = U(1) + U(2) + … + U(n), Przy warunku: D(1) + D(2) + … + (D(n) = D* Funkcja Lagrange’a ma postać: [U(1) + U(2) + … + U(n)] – λ[D(1) + D(2) + … + (D(n) - D*] Różniczkując i przyrównując do zera, otrzymujemy warunki pierwszego rzędu: KU(i)/KD(i) = λ Gdzie: KU = δ(KU)/δτ, oraz KD = δD/ δτ. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 13

Warunek Ramsey’a – ilustracja graficzna Cena D’ D D”” A S Gdy podaż S jest doskonale elastyczna, optymalna wysokość podatku zależy od elastyczności popytu. Gdy popyt jest mało elastyczny, wartość η jest mała (linia D’), podatek może być duży, bo dla danego λ wyrażenie –(1/ η)* jest duże. Gdy popyt jest bardzo elastyczny, wartość η jest duża (linia D’’), i podatek musi być mały, bo dla danego λ wyrażenie –(1/ η)* jest małe. Podaż, popyt Dariusz K. Rosati, 2011/2012 14

Wpływ podatku pośredniego na wielkość i strukturę konsumpcji Piwo P A P’ B U C U’ 0 W Wino Podatek powoduje spadek konsumpcji w wyniku efektu dochodowego (AB) i pogorszenie jej struktury w wyniku efektu substytucji (BC) Dariusz K. Rosati, 2011/2012 15

Efekt dochodowy i efekt substytucji • • Nałożenie podatku na piwo (50%) powoduje efekt dochodowy AB (zejście z wyższej krzywej użyteczności U na niższą krzywą U’) i efekt substytucji BC (przesunięcie wzdłuż U’); Efekt substytucji zawsze oznacza pogorszenie optymalnej struktury konsumpcji; jest to tzw. koszt „jałowy” (koszt „martwy”) podatku (deadweight loss), ale jego wielkość nie jest znana ex ante (zależy od stawki podatku); Dariusz K. Rosati, 2011/2012 16

Porównanie podatku pośredniego i podatku ryczałtowego Gdy nie ma podatków, punktem równowagi jest A - punkt styczności linii budżetu PW i najdalej położonej krzywej użyteczności U. Nałożenie 50% podatku na piwo przesuwa linię budżetu w dół do P’W i punktem równowagi jest C. Spadek użyteczności z U do U’ (z pkt A do pkt E) to efekt dochodowy, a przesunięcie wzdłuż krzywej U’ z E do C to efekt substytucji. Podatek ryczałtowy EF pozostawia konsumentów na tej samej krzywej U’, ale pozwala zwiększyć dochody budżetowe, bo EF>GC. Alternatywnie, podatek ryczałtowy GC pozostawia dochody budżetu bez zmian, ale pozwala konsumentom wznieść się na wyższą krzywą użyteczności. Piwo P P’’’ P’’ H F P’ A G E U C J 0 U’ W’’ W Dariusz K. Rosati, 2011/2012 Wino 17

Podatek ryczałtowy (lump-sum) i podatek równomierny (neutralny) • • • Podatek ryczałtowy: z góry ustalona kwota; Podatek ryczałtowy w wys. EF = (P – P’’) pozwala osiągnąć tę samą użyteczność U’, ale zapewnia większe dochody budżetowi, bo EF > GC; Alternatywnie, zapewnia takie same dochody budżetu (linia budżetu W’’’-P’’’), ale wyższy poziom użyteczności (powyżej U’); Znika efekt substytucji i, dzięki temu, nie ma kosztu „jałowego”; Identyczny efekt ma podatek równomierny (obciążający w jednakowym stopniu oba produkty). Wówczas opodatkowanie jest neutralne dla struktury konsumpcji i nie ma efektu substytucji; Dariusz K. Rosati, 2011/2012 18

Podatek jako strata konsumenta Cena F H B D A G E C 0 Q’’ Q’ Q Dariusz K. Rosati, 2011/2012 Ilość 19

Podniesienie podatku powoduje bardziej niż proporcjonalny wzrost kosztu jałowego • • • Nałożenie podatku BA na cenę początkową A 0 powoduje spadek popytu z Q do Q’; Nadwyżka konsumenta (consumer surplus) spada łącznie o wielkość ABDC, a pojawia się dochód budżetu z podatku ABDE. Ponieważ strata konsumenta ABDC jest większa niż dochód podatkowy ABDE, pojawia się netto strata w wysokości CDE – jest to koszt „jałowy” podatku; Podwojenie stawki podatku z BA do FA powoduje czterokrotny wzrost kosztu „jałowego” (z CDE do CGH) Wniosek: lepiej więcej małych podatków niż mniej dużych. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 20

Podatek od wynagrodzeń a konsumpcja i podaż pracy Konsumpcja U B K A E B’’ U’ B’ K’ C D F 0 L’ L L’’ Dariusz K. Rosati, 2011/2012 Podaż pracy 21

Wpływ podatku na podaż pracy i konsumpcję • • • Krzywa U jest krzywą obojętności (indifference curve) konsumpcji względem czasu wolnego (leisure); Podaż pracy zależy od (lokalnego) nachylenia linii budżetu (w punkcie styczności z najwyżej położoną krzywą obojętności (pkt A) – im wyższy podatek, tym bardziej płaska linia budżetu i tym mniejsza podaż pracy; Elastyczność podaży pracy; Nałożenie podatku od wynagrodzeń w wysokości 50% (podatek proporcjonalny) przesuwa linię budżetu z B do B’; Łączne działanie efektu dochodowego (AC) i efektu substytucji (CD) przesuwa punkt równowagi z A do D; Podaż pracy spada z L do L’, a konsumpcja spada z K do K’; Zamiana podatku proporcjonalnego na podatek ryczałtowy w wysokości EF przesuwa linię budżetu do B’’: konsumenci są na tej samej krzywej użyteczności U’, ale podaż pracy rośnie do L’’, konsumpcja rośnie do K’’, a dochody budżetu są większe, bo EF > ED; Podatek progresywny jeszcze bardziej obniża podaż pracy i konsumpcję; Podwójny efekt podatku na podaż pracy: na ilość godzin pracy każdego zatrudnionego (intensive margin) i na poziom zatrudnienia (extensive margin – participation); Najkorzystniejszy jest podatek ryczałtowy, następnie proporcjonalny (liniowy), a najbardziej szkodliwy jest podatek progresywny Dariusz K. Rosati, 2011/2012 22

Podatek proporcjonalny („liniowy”) a podatek progresywny Konsumpcja U A B U’ C B’ U’’ B’’ E D 0 L’’ L’ L Dariusz K. Rosati, 2011/2012 Podaż pracy 23

Efektywność fiskalna • Zdolność systemu podatkowego do gromadzenia dochodów w wysokości określonej przez zaplanowane wydatki; • Łatwość poboru i wybór podstawy opodatkowania: podatki pośrednie vs. bezpośrednie, cła vs. podatki krajowe; • Stawka podatku a dochód fiskalny – efekt Laffera i krzywa Laffera; • Odpornośc i elastyczność systemu podatkowego; • Czynnik czasu (dochody na czas) Dariusz K. Rosati, 2011/2012 24

Fiskalna krzywa Laffera: maksymalny dochód budżetu osiąga się przy stawce podatku t Dochód budżetu A 0 t Dariusz K. Rosati, 2011/2012 100% Stawka podatku 25

Odporność i elastyczność systemu podatkowego • • • Odporność dochodów budżetowych na cykliczne wahania koniunktury i szoki jednorazowe (szerokość bazy podatkowej, podatki bezpośrednie a podatki pośrednie); Automatyczne stabilizatory (1) progresywne stawki podatku dochodowego przy spadku produkcji zmniejszają się wpływy podatkowe - zmniejszenie wartości mnożnika i osłabienie reakcji podaży na wstrząs popytowy; w przypadku ożywienia koniunktury wpływy z podatków są coraz większe, co pozwala przeciwdziałać przegrzaniu gospodarki; 2) zasiłek dla bezrobotnych – przy spadku produkcji - zwiększenie wypłat zasiłków, co wpływa na zmniejszenie mnożnika i oznacza osłabienie reakcji podaży na wstrząs popytowy; 3) import - krańcowa skłonność do importu zwiększa się wraz ze wzrostem dochodu społeczeństwa - w okresie dobrej koniunktury większa skłonność do importu oznacza odpływ większej ilości waluty za granicę; w czasie recesji zmniejsza się krańcowa skłonność do importu, co oznacza, że środki wcześniej przeznaczone na zakup dóbr importowanych, pozostaną w kraju i przyczynią się do pobudzenia popytu krajowego; Zmiana podatków: trudny proces polityczny, vacatio legis (dla podwyżek), ograniczona szybkość dostosowań. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 26

Koszty administrowania systemem podatkowym • • • Koszty bezpośrednie (bezpośrednio policzalne) – utrzymanie aparatu skarbowego; Koszty pośrednie ponoszą podatnicy (deklaracje podatkowe i majątkowe, doradztwo podatkowe, przechowywanie dokumentacji, kontrole, koszt „uczenia się”); Czynniki kosztu: struktura systemu podatkowego (podatki pośrednie vs. bezpośrednie), złożoność, zróżnicowanie stawek i reguł, ulgi i zwolnienia; Legalne i nielegalne unikanie podatku (tax avoidance vs. tax evasion). Korupcja i jej wpływ na gospodarkę. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 27