Polityka gospodarcza Wykad 4 Polityka fiskalna budet deficyt

Polityka gospodarcza Wykład 4: Polityka fiskalna - budżet, deficyt, dług publiczny

Budżet państwa jako instrument polityki fiskalnej • Budżet państwa: Roczny plan finansowy państwa obejmujący zestawienie dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów państwa, oraz wskazujący źródła pokrycia niedoboru lub kierunki rozdysponowania nadwyżki; • Budżet państwa uchwalany w postaci ustawy budżetowej na okres roku kalendarzowego; • Wielkość i struktura budżetu zależą od decyzji politycznych, ale mają skutki ekonomiczne i społeczne. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 2

Ustawa budżetowa Art. 109. Ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. 2009 nr 157 poz. 1240) ze zm: 1. Ustawa budżetowa jest podstawą gospodarki finansowej państwa w danym roku budżetowym. 2. Ustawa budżetowa składa się z: 1) budżetu państwa; 2) załączników; 3) postanowień, których obowiązek zamieszczenia w ustawie budżetowej wynika z niniejszej ustawy lub z odrębnych ustaw. 3. Ustawa budżetowa jest uchwalana na okres roku budżetowego. 4. Rokiem budżetowym jest rok kalendarzowy. 5. Ustawa budżetowa nie może zawierać przepisów zmieniających inne ustawy. 3

Budżet państwa Art. 110. Budżet państwa określa: 1) łączną kwotę prognozowanych podatkowych i niepodatkowych dochodów budżetu państwa; 2) łączną kwotę planowanych wydatków budżetu państwa; 3) kwotę planowanego deficytu budżetu państwa wraz ze źródłami jego pokrycia; 4) łączną kwotę prognozowanych dochodów budżetu środków europejskich; 5) łączną kwotę planowanych wydatków budżetu środków europejskich; 6) wynik budżetu środków europejskich; 7) łączną kwotę planowanych przychodów budżetu państwa; 8) łączną kwotę planowanych rozchodów budżetu państwa; 9) planowane saldo przychodów i rozchodów budżetu państwa; 10) limit zobowiązań z tytułu zaciąganych kredytów i pożyczek oraz emitowanych papierów wartościowych. 4

Podstawowa tożsamość budżetowa T + NT – Cg – Tr – Int – Ig = B gdzie: B = saldo budżetu T = dochody podatkowe NT = dochody niepodatkowe Cg = konsumpcja państwa (wydatki bieżące) Tr = transfery (bieżące i kapitałowe) Ig = inwestycje publiczne (wydatki inwestycyjne) Int = odsetki od długu publicznego Dariusz K. Rosati, 2011/2012 5

Dochody i wydatki budżetu państwa w Polsce, 1999 -2012, % PKB Dochody i wydatki budżetu państwa w Polsce w latach 1999 -2012 (% PKB) 25 22, 7 22, 5 23, 4 22, 4 20, 9 20 19, 3 18, 7 18, 5 18, 4 18, 6 21, 4 17, 6 21, 2 18, 3 21, 0 21, 5 20, 4 21, 9 20, 0 22, 2 20, 4 18, 7 20, 8 17, 7 19, 8 18, 2 19, 9 18, 0 15 10 5 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Dochody 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wydatki 6

Dochody budżetu • Dochody krajowe i zagraniczne; • Dochody bieżące (daniny uzyskiwane z bieżącej działalności) i majątkowe (uzyskiwane z dzierżawy i najmu, z dywidend, z odsetek od lokat i pożyczek, opłaty, spadki); • Dochody podatkowe (wraz ze składkami na ubezpieczenia społeczne) i niepodatkowe (np. dywidendy spółek skarbu państwa, dochody z własności publicznej, wpłata zysku z NBP); • Wskaźnik fiskalizmu: stosunek dochodów do PKB; • Różnica między dochodami i przychodami (uzyskiwanymi ze sprzedaży majątku, prywatyzacji, sprzedaży papierów wartościowych, otrzymanych pożyczek i kredytów, ze spłat pożyczek i kredytów); • Operacje bieżące („nad kreską”) i kapitałowe („pod kreską”). Dariusz K. Rosati, 2011/2012 7

Dochody budżetu Art. 111. Dochodami podatkowymi i niepodatkowymi budżetu państwa są: 1) podatki i opłaty, w części, która zgodnie z odrębnymi ustawami nie stanowi dochodów jednostek samorządu terytorialnego, przychodów państwowych funduszy celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych; 2) cła; 3) wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych spółek Skarbu Państwa; 4) wpłaty z tytułu dywidendy; 5) wpłaty z zysku Narodowego Banku Polskiego; 6) wpłaty nadwyżki środków finansowych agencji wykonawczych; 7) dochody pobierane przez państwowe jednostki budżetowe, o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej; 8) dochody z najmu i dzierżawy oraz z innych umów o podobnym charakterze, dotyczące składników majątkowych Skarbu Państwa, o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej; 9) odsetki od środków zgromadzonych na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżetowych lub organów władzy publicznej, o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej; 10) odsetki od lokat terminowych ustanowionych ze środków zgromadzonych na centralnym rachunku bieżącym budżetu państwa; 11) odsetki od udzielonych z budżetu państwa pożyczek krajowych i zagranicznych; 12) grzywny, mandaty i inne kary pieniężne, o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej; 13) spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz Skarbu Państwa; 14) dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy i praw, niestanowiące przychodów budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych pochodzących: a) ze sprzedaży papierów wartościowych, b) z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa oraz majątku jednostek samorządu terytorialnego, o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej; 15) inne dochody określone w odrębnych ustawach lub umowach międzynarodowych; 16) środki europejskie i środki na realizację projektów pomocy technicznej w ramach celu Europejska Współpraca Terytorialna. (EFRR) i Programów Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa oraz środki, środki Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji na określone wydatki w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, środki Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2004– 2009, Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2004– 2009; oraz inne środki, po ich przekazaniu na rachunek dochodów budżetu państwa; 8 17) odsetki wykupywane przez nabywców obligacji skarbowych lub nadwyżka wynikająca z różnicy pomiędzy ceną emisyjną a

Wskaźnik fiskalizmu w Polsce Podatki w latach 1999 -2012 (% PKB) 20 18 16, 9 17, 8 16, 1 16 15, 3 15, 9 16, 0 15, 9 18, 7 16, 5 16, 0 15, 7 16, 0 2009 2010 2011 14, 7 15, 5 14 12 10 8 6 4 2 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2012 Podatki 9

Wydatki budżetu • Wydatki bieżące i inwestycyjne; • Wydatki wg przeznaczenia dzielą się na finalne (na konsumpcję i inwestycje – G) i redystrybucyjne (transfery); • Wydatki wg funkcji dzielą się na: – tradycyjne funkcje państwa (administracja, prawo i porządek, wymiar sprawiedliwości, obrona narodowa), – funkcje socjalne (transfery), – funkcje gospodarcze (dotacje, subsydia), – na obsługę długu; • Wskaźnik stopy redystrybucji budżetu: stosunek wydatków do PKB; • Różnica między wydatkami (operacje „nad kreską”) a rozchodami (spłaty kredytów i pożyczek, wykup papierów wartościowych, udzielone pożyczki – operacje „pod kreską”). Dariusz K. Rosati, 2011/2012 10

Wydatki budżetu państwa Art. 112. 1. Wydatki budżetu państwa są przeznaczone w szczególności na: 1) funkcjonowanie organów władzy publicznej, w tym organów administracji rządowej, organów kontroli i ochrony prawa oraz sądów i trybunałów; 2) zadania wykonywane przez administrację rządową; 3) subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego; 4) dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego; 5) wpłaty do budżetu Unii Europejskiej, zwane dalej „środkami własnymi Unii Europejskiej”; 6) subwencje dla partii politycznych; 7) dotacje na zadania określone odrębnymi ustawami; 8) obsługę długu publicznego; 9) wkład krajowy na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich lub środków przeznaczonych na realizację programów przedakcesyjnych oraz Programu Środki Przejściowe; środków przeznaczonych na realizację: a) programów w ramach celu Europejska Współpraca Terytorialna, pochodzących z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, b) programów w ramach Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa, c) Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2004– 2009, d) Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2004– 2009, a także innych środków. 2. Z budżetu państwa są finansowane zadania określone w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych. 11

Finansowanie deficytu • Zaciąganie pożyczek przez rząd w banku centralnym: rośnie podaż pieniądza banku centralnego (pieniądza rezerwowego - reserve money) i następuje monetyzacja deficytu (ta metoda w Polsce jest prawnie zakazana – Art. 220 Konstytucji RP); • Zaciąganie pożyczek i kredytów w bankach komercyjnych; • Zaciąganie pożyczek na rynku (od przedsiębiorstw i osób prywatnych); • Zaciąganie pożyczek i kredytów za granicą; • Dochody z prywatyzacji i inne dochody jednorazowe. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 12

Finansowanie deficytu przy pomocy zwiększania bazy monetarnej • • • Gdy deficyt finansowany jest bezpośrednio dodatkową emisją pieniądza (który dostarcza bank centralny), koszt finansowania krótkim okresie albo wynosi zero (tylko koszt druku banknotów i bicia monet), albo jest niski gdy deficyt finansowany jest pożyczką z banku centralnego po stopie procentowej niższej od stóp rynkowych; Różnica między (zerowym lub obniżonym) kosztem emisji pieniądza a kosztem zaciągnięcia długu na rynku stanowi zysk z emisji – tzw. seniorat (seignorage); Gdy zwiększanie bazy monetarnej przekracza ilość pieniądza, która zapewnia utrzymanie stabilności cen, pojawia się inflacja, która obniża wartość realną pieniądza i realną wartość długu – jest to tzw. podatek inflacyjny; Finansowanie przyrostu deficytu budżetowego wzrostem bazy monetarnej powoduje wzrost produkcji i dochodu, ale wpływ na stopę procentową jest nieokreślony ex ante (zob. model IS-LM – obie krzywe przesuwają się w prawo); Polityka pieniężna, która stara się utrzymać stopy procentowe na niezmienionym poziomie przy wzroście wydatków rządowych i deficytu nazywa się polityką akomodującą (monetary accommodation); Na dłuższą metę pojawia się inflacja i ogranicza efekt wzrostu G (krzywa Philipsa). Dariusz K. Rosati, 2011/2012 13

Finansowanie deficytu z długu • Koszt równy stopie oprocentowania pożyczek zaciąganych przez rząd; • Jeśli polityka pieniężna nie jest akomodująca, pożyczki zaciągane przez rząd powodują wzrost stóp procentowych i występuje efekt „wypierania” (crowding-out); • Na dłuższą metę, przy założeniu pełnej racjonalności konsumenta, może wystąpić tzw. równoważność rikardiańska (Ricardian equivalence, Barro-Ricardo equivalence), czyli twierdzenie, że finansowanie wydatków z długu jest równoznaczne z finansowaniem z podatków – uczestnicy rynku zdaja sobie sprawę, że spłata długu wymaga podniesienia podatków przyszłości, i wstrzymują się z zakupami. • Ale badania empiryczne nie potwierdzają równoważności rikardiańskiej; Dariusz K. Rosati, 2011/2012 14

Dług publiczny • Kategorie długu publicznego: państwowy dług publiczny, dług Skarbu Państwa, zobowiązania wymagalne Skarbu Państwa (np. wynagrodzenia w sektorze publicznym), zobowiązania niewymagalne Skarbu Państwa (z tytułu gwarancji i poręczeń); • Roczne deficyty powiększają dług publiczny; • Potrzeba długofalowej stabilizacji relacji długu publicznego do PKB wymaga ostrożnej polityki fiskalnej; • Polityka stabilizowania relacji dług/PKB i wpływanie na oczekiwania rynku w celu obniżania długookresowych stóp procentowych. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 15

Państwowy dług publiczny Art. 72. 1. Państwowy dług publiczny obejmuje zobowiązania sektora finansów publicznych z następujących tytułów: 1) wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelności pieniężne; 2) zaciągniętych kredytów i pożyczek; 3) przyjętych depozytów; 4) wymagalnych zobowiązań: a) wynikających z odrębnych ustaw oraz prawomocnych orzeczeń sądów lub ostatecznych decyzji administracyjnych, b) uznanych za bezsporne przez właściwą jednostkę sektora finansów publicznych będącą dłużnikiem. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 16

Państwowy dług publiczny • Państwowy dług publiczny obejmuje dług podsektora rządowego (tj. dług Skarbu Państwa i dług pozostałych instytucji podsektora rządowego), dług podsektora samorządowego oraz dług podsektora ubezpieczeń społecznych. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 17

Państwowy dług publiczny Art. 73. 1. Państwowy dług publiczny oblicza się jako wartość nominalną zobowiązań jednostek sektora finansów publicznych po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań między jednostkami tego sektora. 2. Przez wartość nominalną zobowiązania rozumie się wartość nominalną: 1) wyemitowanych papierów wartościowych; 2) zaciągniętej pożyczki, kredytu lub innego zobowiązania, to jest kwotę świadczenia głównego, należną do zapłaty w dniu wymagalności zobowiązania. 3. Wartość nominalna zobowiązań indeksowanych lub kapitalizowanych odpowiada początkowej wartości nominalnej z uwzględnieniem przyrostu kapitału, wynikającego z indeksacji lub kapitalizacji, naliczonego na koniec okresu sprawozdawczego. 4. Przepisy ust. 1– 3 stosuje się do obliczania kwot niewymagalnych zobowiązań z tytułu poręczeń i gwarancji niezaliczanych do państwowego długu publicznego, a także odpowiednio do obliczania długu Skarbu Państwa oraz kwot niewymagalnych zobowiązań z tytułu poręczeń i gwarancji niezaliczanych do długu Skarbu Państwa. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 18

Państwowy dług publiczny Dług publiczny wzrasta m. in. , gdy: • minister finansów sprzedaje na rynku obligacje lub bony skarbowe dla pokrycia deficytu budżetowego; • miasto Warszawa zaciąga kredyt na budowę metra; • dyrektor szpitala nie płaci rachunku za energię elektryczną, tłumacząc się niedostatecznym finansowaniem z Narodowego Funduszu Zdrowia; • deficytowe przedsiębiorstwo publiczne, które uzyskało w przeszłości rządową gwarancję na kredytowany zakup materiałów do produkcji lub na wzrost wynagrodzeń, obecnie spłaca kredytu. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 19

Dług Skarbu Państwa W ustawie o finansach publicznych z 2009 roku nie sformułowano definicji długu Skarbu Państwa, ale są odniesienia, np. : • Minister Finansów ogłasza w terminie do dnia 31 maja roku następnego, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski” kwotę i relację do produktu krajowego brutto m. in. długu Skarbu Państwa, • Minister Finansów określa w drodze rozporządzenia szczegółowy sposób ustalania wartości zobowiązań zaliczanych m. in. do długu Skarbu Państwa, • Minister Finansów sprawuje kontrolę nad stanem długu Skarbu Państwa w celu zapewnienia przestrzegania zasady stanowiącej, iż państwowy dług publicznych nie może przekroczyć 60% wartości rocznego PKB, • Minister Finansów opracowuje czteroletnią strategię zarządzania długiem Skarbu Państwa. 20

Dług Skarbu Państwa Dług krajowy Skarbu Państwa obejmuje zobowiązania Skarbu Państwa z tytułu skarbowych papierów wartościowych wyemitowanych na rynek krajowy, pozostały dług krajowy Skarbu Państwa z tytułu: zobowiązań wymagalnych państwowych jednostek budżetowych, państwowych funduszy celowych nieposiadających osobowości prawnej, państwowych zakładów budżetowych (do 2010 r. ) oraz gospodarstw pomocniczych (do 2010 r. ), zobowiązań z tytułu niepodwyższania płac w sferze budżetowej (do 2008 r. ), zadłużenia Funduszu Pracy (do 2006 r. ) oraz przedpłat na samochody. Dług zagraniczny Skarbu Państwa obejmuje: — zobowiązania Skarbu Państwa z tytułu skarbowych papierów wartościowych wyemitowanych na rynek międzynarodowy (tj. obligacje zagraniczne — obligacje nominowane w walutach obcych, sprzedawane na rynkach zagranicznych oraz obligacje emitowane na rynkach zagranicznych nominowane w walucie kraju, w którym są sprzedawane, obligacje typu Brady — obligacje wyemitowane w październiku 1994 r. w ramach redukcji i restrukturyzacji zadłużenia wobec banków komercyjnych zrzeszonych w Klubie Londyńskim), — kredyty i pożyczki zaciągnięte. Dług gwarantowany (poręczony) przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej jest to potencjalne zadłużenie Skarbu Państwa. 21

Państwowy dług publicznya Wyszczególnienie 2005 2010 2011 2012 w mln zł OGÓŁEM 466591 747899 815346 840490 Dług podsektora rządowego 439335 692361 748806 770822 Dług Skarbu Państwab 438416 691210 747504 769129 - krajowy 313727 496370 501066 518245 - zagraniczny 124689 194840 246438 250884 919 1151 1302 1694 Dług podsektora samorządowego 20172 53519 64261 67409 Dług jednostek samorządu terytorialnego 17156 50568 61190 64030 Dług pozostałych instytucji 3016 2951 3071 3379 Dług podsektora ubezpieczeń społecznych 7084 2019 2279 2259 Dług pozostałych instytucji a Według wartości nominalnej, po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami sektora finansów publicznych. b Według kryterium miejsca emisji — uwzględnia miejsce zaciągania zobowiązań (krajowy lub zagraniczny rynek finansowy). 22

Skarbowe papiery wartościowe • Bon skarbowy (Treasury Bill): krótkoterminowy papier wartościowy oferowany do sprzedaży w kraju na rynku pierwotnym z dyskontem i wykupywanym według wartości nominalnej po upływie okresu na jaki został wyemitowany (do 364 dni włącznie); • Obligacja skarbowa (Treasury Bond): papier wartościowy oferowany do sprzedaży w kraju lub za granicą, oprocentowanym w postaci dyskonta lub odsetek i sprzedawana na rynku pierwotnym z dyskontem, lub według wartości nominalnej, lub powyżej wartości nominalnej, i wykupywany po upływie określonego terminu, nie krótszego niż jeden rok (365 dni). Dariusz K. Rosati, 2011/2012 23

Podstawowe różnice dotyczące długu publicznego – definicja polska a unijna (1) POLSKIE REGULACJE UE państwowy dług publiczny dług sektora general government 1) zakres sektora finansów publicznych ustawa o finansach publicznych tworzy zamknięty katalog jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych; - zakres sektora general government 1) został zdefiniowany w ESA 95/ESA 20102); - nie został wprowadzony zamknięty katalog jednostek; różnice w zakresie sektora w zależności od regulacji a) fundusze utworzone w ramach Banku Gospodarstwa Krajowego (np. KFD, FK): nie są zaliczane do sektora finansów publicznych; są zaliczane do sektora general government 3); b) przedsiębiorstwa publiczne pokrywające mniej niż 50% kosztów produkcji przychodami ze sprzedaży nie są zaliczane do sektora finansów publicznych; są zaliczane do sektora general government; 1) Urzędem odpowiedzialnym za zakres sektora general government (sektora instytucji rządowych i samorządowych) jest GUS. 2) Council Regulation No 2223/1995 on the European System of National and Regional Accounts in the Community. Kryteria stosowane w ESA 95 dotyczą przede wszystkim funkcji realizowanych przez dane jednostki i sposobu ich finansowania. Głównym kryterium branym pod uwagę jest działalność podstawowa danej jednostki – redystrybucja narodowego dochodui bogactwa; w pozostałych przypadkach stosowana jest reguła 50% (mniej niż 50% kosztów produkcji jest finansowanych przychodami/dochodami ze sprzedaży). ESA 2010 (Regulation (EU) No 549/2013 of the European Parliament and of the Council of 21 May 2013 on the European system of national and regional accounts in the European Union) nie zmienia powyższej reguły, rozszerza jednakże katalog transakcji zaliczanych do kosztów o odsetki netto, dodatkowo ESA 2010 kładzie większy nacisk na kryterium jakościowe klasyfikacji jednostek do sektora. 3) Zgodnie z wytycznymi Eurostatu w odniesieniu do klasyfikacji sektorowej przedsięwzięć związanych z budową infrastruktury, po spełnieniu określonych kryteriów w zadłużeniu sektora instytucji rządowych i samorządowych poza zobowiązaniami przedmiotowych Funduszy mogą być ujmowane także nakłady inwestycyjne poniesione przez podmioty spoza sektora realizujące inwestycje tego typu (imputed loan = pożyczka przypisana). 24

Podstawowe różnice dotyczące długu publicznego – definicja polska a unijna (2) POLSKIE REGULACJE UE państwowy dług publiczny dług sektora general government 2) tytuły dłużne zaliczane do długu publicznego - papiery wartościowe opiewające na wierzytelności - papiery wartościowe inne niż akcje, z wyłączeniem pieniężne (poza papierami udziałowymi); instrumentów pochodnych; - kredyty i pożyczki; - przyjęte depozyty; - gotówka i depozyty; - zobowiązania wymagalne (tj. takie, których termin płatności minął, a które nie zostały przedawnione lub umorzone); różnice w tytułach dłużnych w zależności od regulacji zobowiązania wymagalne; - do kredytów i pożyczek zaliczone są umowy nienazwane o terminie zapłaty dłuższym niż rok, związane z finansowaniem usług, dostaw, robót budowlanych, które wywołują skutki ekonomiczne podobne do umowy pożyczki lub kredytu - 4) - zrestrukturyzowane bądź zrefinansowane kredyty handlowe (także te o pierwotnym terminie zapadalności poniżej lub równej rok) są zaliczane do kategorii pożyczki 5) 4) Zobowiązania wymagalne stanowią wydatek na bazie memoriałowej i zgodnie z regulacjami UE są uwzględniane w wyniku (deficycie lub nadwyżce) sektora general government. 5) Warunki zaliczenia zrestrukturyzowanych bądź zrefinansowanych kredytów handlowych do kategorii pożyczki zawarte są w decyzji Eurostatu z dnia 31 lipca 2012 r. The statistical recording of some 25 operations related to trade credits incurred by government units.

Podstawowe różnice dotyczące długu publicznego – definicja polska a unijna (3) POLSKIE REGULACJE UE państwowy dług publiczny dług sektora general government 3) dług potencjalny różnice dotyczące uwzględniania długu potencjalnego w ograniczeniach na relację długu do PKB nie jest uwzględniany. - ograniczenia UE nie uwzględniają bezpośrednio długu potencjalnego związanego z udzielanymi poręczeniami i gwarancjami; - po spełnieniu określonych kryteriów (zgodnie z zasadami ESA 95) dług potencjalny może stać się długiem podmiotu udzielającego poręczenia lub gwarancji (operacja przejęcia długu); 26

Arytmetyka „deficyt-dług” Oznaczenia: B = dług publiczny, G = wydatki rządowe, T = podatki, r = stopa procentowa. a) Przy stałym PKB d. B = (G – T) + r. B (1) Gdzie (G - T) to nadwyżka pierwotna budżetu (primary surplus); Nawet dla G = T, dług rośnie (d. B > 0) w tempie d. B/B = r, bo r. B > 0 Aby d. B/B = 0 (warunek stabilizacji długu), (T - G) = r. B > 0 czyli wymagana jest nadwyżka pierwotna > 0. Dariusz K. Rosati, 2011/2012 27

Arytmetyka „deficyt-dług” (cd. ) b) Przy rosnącym PKB Dzieląc (1) przez PKB realny = Y, otrzymujemy: d. B/Y = G/Y – T/Y + r. B/Y Zmiana relacji długu do PKB – d(B/Y) jest równa: d(B/Y) = (d. B Y – d. Y B)/(Y Y) = d. B/Y – (d. Y/Y)(B/Y) Podstawiając (2) do (3), otrzymujemy: d(B/Y) = [(G – T)/Y + r. B/Y] – (d. Y/Y)(B/Y) Przyjmując tempo wzrostu gospodarczego d. Y/Y = g: d(B/Y) = (G – T)/Y + (r – g)(B/Y) Stabilizacja relacji długu do PKB wymaga d(B/Y) = 0; wówczas: (T - G) = (r – g) B jeśli r < g, nadwyżka pierwotna może być ujemna; jeśli r = g, nadwyżka pierwotna może być = 0; jeśli r > g, nadwyżka pierwotna musi być dodatnia Dariusz K. Rosati, 2011/2012 (2) (3) (4) (5) (6) 28

Arytmetyka „deficyt-dług” (dok. ) Stała długookresowa relacja długu do PKB równa się (gdy odsetki płacone są bez opóźnień): B/Y = [(G - T)/Y] / g (7) Np. gdy deficyt wynosi 5% PKB, i tempo wzrostu też 5% rocznie, relacja długu do PKB ustabilizuje się na poziomie 100%. c) Przy rosnącym PKB i inflacji (T – G) = (r – g) B – d. M 0/P (8) Dodatkowa emisja pieniądza rezerwowego M 0 zmniejsza potrzeby pożyczkowe i pozwala mieć większy deficyt (mniejszą nadwyżkę). Dariusz K. Rosati, 2011/2012 29

Wzrost, inflacja i seniorat Każdy przyrost wielkości nominalnej bazy monetarnej ΔM 0 dostarcza rządowi realnych zasobów (ΔM 0/P) i przyczynia się do zmniejszenia długu publicznego – seniorat ΔM 0 ΔB + (----) P nowy + dług seniorat = G – T + (r – g) B = deficyt + wyjściowy obsługa długu Seniorat – nie płaci się odsetek od bazy monetarnej Zwiększanie ilości pieniądza może doprowadzić, że deficyt jest finansowany bez zaciągania pożyczek, ale narastanie długu może doprowadzić do inflacji.

Arytmetyka „deficyt-dług” Dług publiczny przy stałym PKB (bez wzrostu i bez inflacji) Finansowanie deficytu budżetu przez zaciągnięcie pożyczki: ΔB = (G – T) + r B (1) ΔB – przyrost zadłużenia G – wydatki rządowe T – przychody podatkowe netto = podatki – transfery rządu dla sektora prywatnego r B – obsługa zadłużenia = stopa procentowa * zadłużenie. (G – T) – nadwyżka pierwotna (wyjściowa) budżetu (primary surplus) Nawet, gdy budżet wyjściowy jest zrównoważony (G – T = 0), dług rośnie (ΔB > 0) w tempie ΔB/B = r, bo r. B > 0 Aby ΔB/B = 0 (warunek stabilizacji długu), (T - G) = r B > 0 czyli wymagana jest nadwyżka pierwotna > 0. Im dłużej rząd czeka, tym większy staje się dług i tym większa jest wymagana nadwyżka.

Arytmetyka „deficyt-dług” – cd. 1 Dług publiczny - przy rosnącym PKB i bez inflacji Dzieląc obie strony równania budżetu (1) przez realny PKB = Y otrzymujemy: ΔB/Y = G/Y – T/Y + r B/Y (2) Przyjmując, że przybliżeniem zmiany relacji długu do PKB (Δ(B/Y)) jest: Δ(B/Y) = ΔB/Y – (ΔY/Y) (B/Y) (3) i podstawiając (2) do (3) otrzymujemy: Δ(B/Y) = [(G – T)/Y + r. B/Y] – (ΔY/Y)(B/Y) (4) Oznaczając realny wzrost ΔY/Y = g, otrzymujemy: Δ(B/Y) = (G – T)/Y + (r – g) (B/Y) (5) Stabilizacja relacji długu do PKB wymaga aby Δ(B/Y) = 0; wówczas: (T - G) = (r – g) B (6) jeśli r < g, nadwyżka pierwotna może być ujemna (deficyt) - gospodarka wzrasta szybciej niż dług; jeśli r = g, nadwyżka pierwotna może być = 0; jeśli r > g, nadwyżka pierwotna musi być dodatnia, bo dług narasta. Stała długookresowa relacja długu do PKB równa się (gdy odsetki płacone są bez opóźnień): B/Y = [(G - T)/Y] / g (7) Np. gdy deficyt wynosi 5% PKB, i tempo wzrostu też 5% rocznie, relacja długu do PKB ustabilizuje się na poziomie 100%.

Arytmetyka „deficyt-dług” – cd. 2 Dług publiczny - przy wzroście PKB i inflacji Deficyt budżetowy może być finansowany przez zaciąganie nowego długu lub przez tworzenie dodatkowej bazy monetarnej M 0: P – poziom cen; PG – nominalne wydatki publiczne; PB – nominalny dług publiczny, M 0 – nominalny zasób pieniądza banku centralnego; i – nominalna stopa procentowa; π – stopa inflacji; Δ(PB) + ΔM 0 = PG – PT + i (PB) Dzieląc obie strony przez nominalny PKB = PY, otrzymujemy: ΔPB ΔM 0 PG PT PB (------) + ------ = ---- - ---- + i ---PY PY PY Używając przybliżenia: PB Δ(PB) PB (PΔY + YΔP) Δ(PB) PB Δ (----) = ---- - ----------- = ---- - ----- (g + π), PY PY PY i podstawiając do równ. (1) otrzymujemy: B ΔM 0 PG PT B G–T B Δ (----) + ------- = ---- - ------ + (i – π –g) ---- = ---- + (r – g) --Y PY PY PY Y B T–G B ΔM 0 Δ (----) = 0, gdy ------- = (r – g) ---- - ------ = (T – G) = (r – g) B – ΔM 0/P (8) Y Y Y PY Stabilizacja poziomu dług - PKB przy dodatkowej emisji pieniądza rezerwowego M 0 zmniejsza potrzeby pożyczkowe i pozwala mieć większy deficyt (mniejszą nadwyżkę).

Wzrost PKB, inflacja i seniorat P – poziom cen, PG – nominalne wydatki publiczne, PB – nominalny dług publiczny, M 0 – nominalny zasób pieniądza banku centralnego Δ(PB) + ΔM 0 = PG – PT + i (PB) Dzieląc obie strony przez nominalny PKB, czyli PY, otrzymujemy: ΔPB ΔM 0 PG PT PB (------) + ------ = ---- - ---- + i ---PY PY PY Stosując przybliżenie: PB Δ(PB) PB (PΔY + YΔP) Δ(PB) PB Δ (----) = ---- - ----------- = ---- - ----- (g + π), PY PY PY i podstawiając do równ. (1) otrzymujemy: B ΔM 0 PG PT B G–T B Δ (----) + ------- = ---- - ------ + (i – π –g) ---- = ---- + (r – g) --Y PY PY PY Y Realna stopa procentowa r = i – π. Nieoczekiwana inflacja = gdy inflacja rzeczywista przewyższa inflację oczekiwaną ň. Realna stopa procentowa ex ante = ř = i – ň, gdyż realna stopa procentowa ex post = r = i – π. Różnica = r – ř = - (π – ň). Przy dodatniej nieoczekiwanej inflacji π > ň oraz r < ř.