Polacy pochodzenia ormiaskiego Katarzyna Sabik ARMENIA Jzyk ormiaski

Polacy pochodzenia ormiańskiego Katarzyna Słabik

ARMENIA

Język ormiański � Językiem ormiańskim posługuje się ok. 5 – 6 mln ludzi, z których ok. połowa mieszka poza granicami Armenii. Ormiański jest językiem izolowanym w obrębie rodziny języków indoeuropejskich. � Najstarsze zabytki piśmiennicze w języku ormiańskim pochodzą z V w. n. e. (są to teksty w języku staroormiańskim, tzw. grabarze, który zachował się do dzisiaj w liturgii narodowego Kościoła Ormiańskiego oraz Kościoła ormiańsko-katolickiego). � Istnieją dwa standaryzowane dialekty współczesnego języka ormiańskiego: - wschodnioormiański (arevelian hayeren-Արևելյան հայերեն ) – używany w Republice Armenii i przez część ormiańskiej diaspory - zachodnioormiański (arevmtian hayeren-Արևմտյան հայերեն ) – dawniej używany przez Ormian w Anatolii (do rzezi Ormian w latach 1915 -1917). Obecnie używany jedynie przez część diaspory ormiańskiej.

Państwo ormiańskie Republika Armenii Armenia Wielka (najdalszy zasięg państwa Tigranesa Wielkiego w I w. p. n. e. )

Niekorzystna sytuacja geopolityczna Armenii spowodowała, że terytorium państwa było nieustannie terenem walk i podbojów prowadzonych przez sąsiednie kraje. Przez większą część swej historii Armenia podlegała obcym mocarstwom. Historia Ormian jest związana z trwającymi od wielu wieków migracjami. Przedstawiciele tego narodu bardzo wcześnie zaczęli opuszczać rodzime terytorium. Połowa narodu ormiańskiego mieszka dzisiaj poza granicami swojego kraju. W wyniku wielowiekowej emigracji w wielu państwach europejskich i azjatyckich powstały gminy ormiańskie. Pierwsze zorganizowane kolonie poza terytorium Armenii istniały już w XI w. w Bizancjum, na Krymie, w Bułgarii i na Węgrzech, a także na Rusi Kijowskiej. Nieco później Ormianie pojawili się też na Rusi Czerwonej. Od momentu zaanektowania tej ostatniej przez króla Kazimierza Wielkiego kolonie ormiańskie znalazły się w obrębie Polski.

Ormianie w Polsce � Migracje Ormian na ziemie graniczące z Rzeczpospolitą odbywały się w kilku etapach. Pierwsza fala migracyjna, na tereny ówcześnie należące do Rusi, miała podłoże głównie ekonomiczne. Kupcy ormiańscy przybywali na Ruś Kijowską już w X w. Pod koniec XIII w. Europę Zachodnią z Dalekim Wschodem zaczął łączyć szlak handlowy zwany „drogą tatarską”, na którym nie mogło zabraknąć zajmujących się handlem Ormian. Przybywali oni przede wszystkim z Kaffy na Krymie, Akseraju nad Wołgą, a później także z Azji Mniejszej, Turcji, Mołdawii i Siedmiogrodu. Od XIV w. „droga tatarska” wiodła też przez miejscowości położone na Rusi Halickiej, przyłączone w latach 40. XIV w. do Rzeczpospolitej. Lwów i Kamieniec Podolski stały się jednymi z pierwszych kolonii ormiańskich na ziemiach polskich. � Druga grupa emigracji, spowodowana prześladowaniami, przybyła do Polski w XV w. Później osadnictwo ormiańskie rozwijało się bardzo intensywnie w wiekach XVI i XVII. Ormianie we Lwowie i Kamieńcu Podolskim przez pewien czas mieli własne sądownictwo, niezależne od władz miejskich. Urządzenie gminy w Kamieńcu stało się wzorcowe dla kolejnych skupisk ormiańskich, powstających w następnych wiekach. � Po śmierci króla Jana III Sobieskiego zainteresowanie Ormian Rzeczpospolitą zaczęło spadać, od XVIII w. większość kolonii wyludniała się. � W XX w. , zwłaszcza po II wojnie światowej, do Polski napłynęła 3 fala emigrantów z Armenii, tzw. „nowa emigracja”.

Ormianie w Polsce „Stara” emigracja 1. XIV wiek (przyłączenie Rusi Czerwonej) kolonie Ormian posługujących się językiem kipczackim „Nowa” emigracja 2. Emigranci z Armenii osiedlający się w Rzeczpospolitej w XV, XVI i XVII wieku 3. Emigranci z Armenii przybywający do Polski po II wojnie światowej, szczególnie po rozpadzie Związku Radzieckiego

Język polskich Ormian Dawniej Ormianie w Rzeczpospolitej różnili się od pozostałych nacji przede wszystkim pod względem cech antropologicznych, języka oraz religii. Za cechy typowe dla Ormian uważało się krępą budowę ciała, ciemne włosy i nadmiernie zakrzywione, duże nosy. Natomiast językowo ta grupa była niejednorodna. Pierwsza fala imigrantów posługiwała się językiem kipczackim, który zapisywano jednak alfabetem ormiańskim. Natomiast XVII-wieczni imigranci używali języka ormiańskiego. Do XX w. znajomość języków ormiańskiego i kipczackiego wśród potomków starej emigracji zanikła.

Nazwiska Ormian polskich Z kwestią językową związana jest także specyfika nazwisk polskich Ormianie tradycyjnie oprócz imion używali także patronimicznych form odimiennych. Z czasem formy te stały się dziedzicznymi nazwiskami. Wśród Ormian używających języka kipczackiego formy odimienne tworzono przez dodanie do imienia ojca końcówki –oglu lub –ohlu. Pod wpływem polskiego otoczenia z czasem zaczęto tworzyć również słowiańskie odpowiedniki tych nazwisk, używając najczęściej zakończenia –owicz, -owic lub –jewicz. Początkowo używano dwóch wersji nazwiska, zależnie od sytuacji. Później jednak przyjęło się stosowanie wyłącznie formy słowiańskiej. Do dzisiaj o ormiańskim pochodzeniu świadczy specyficzna forma nazwiska, jak np. w przypadku nazwisk Torosiewicz czy Axentowicz. Natomiast wciąż spotykane wśród Ormian polskich nazwiska o nietypowym brzmieniu, jak np. Romaszkan czy Oganian świadczą o pochodzeniu tych form bezpośrednio z języka ormiańskiego. Formy patronimiczne w języku ormiańskim zwykle kończyły się na –ianc, -ienc, ian lub –an. Nie przyjęła się praktyka nadawania im słowiańskiej formy.

Wkład Ormian w kulturę polską � Wielu Ormian było tłumaczami, w XVII w. często pośredniczyli w kontaktach z Tatarami i Turkami. � Kupcy ormiańscy, sprowadzający towary ze Wschodu przyczynili się do „orientalizacji” gustu polskiej szlachty. � Ormianie zajmowali się rzemiosłem – złotnictwem, hafciarstwem, tkactwem, wyrobem kurdybanów i pasów kontuszowych. � Słynne pasy słuckie były produkowane przez rzemieślników ormiańskich.

� Ormianie polscy różnią się znacznie od pozostałych grup emigracji ormiańskiej. Są mało znani w diasporze. Nikłe kontakty z Ormianami na świecie wynikają z bardzo zaawansowanego stopnia asymilacji, jakiemu potomkowie pierwszych emigrantów ulegli w ciągu wieków życia w Rzeczpospolitej. � Początkowo Ormianie w Rzeczpospolitej tworzyli społeczności mocno odizolowane, sprzyjała temu silna endogamia. � Od XVI w. widoczne jest coraz częstsze przejmowanie przez nich polskich tradycji. W II połowie XVII w. abp lwowski, przewodzący kościołowi ormiańskiemu w Polsce, przyjął unię z papiestwem. Był to najważniejszy krok ku asymilacji. � W XVIII w. zatrzymał się napływ do Polski emigrantów ormiańskich, nie powstawały nowe gminy, co również przyczyniło się do wrastania Ormian w społeczeństwo polskie.

Religia Ormian polskich – obrządek ormiańsko-katolicki � Przybywający z Armenii do Polski Ormianie byli zwykle monofizytami. Ormiański Kościół Apostolski oddzielił się bowiem ostatecznie od Kościoła rzymskokatolickiego w 506 r. , zdecydowanie odrzucając dogmatyczne uchwały soboru chalcedońskiego z 451 r. Osiedlający się w Polsce Ormianie mieli więc własne kościoły. Wolność wyznania była jednym z przywilejów jakie przyznał im Kazimierz Wielki. Odrębność religijną utrzymano do połowy XVII w. , kiedy arcybiskup lwowski Mikołaj Torosiewicz poddał się zwierzchnictwu papiestwa rzymskokatolickiego. � Oprócz unii, która zatarła różnice religijne, do asymilacji Ormian w bardzo dużym stopniu przyczyniło się zahamowanie powstawania nowych kolonii.

Katedra ormiańska we Lwowie wybudowana w XIV w. na wzór katedry ormiańskiej w Ani W XX w. proces asymilacji Ormian polskich był już zakończony. Od Polaków odróżniał ich przede wszystkim obrządek ormiańsko-katolicki. Niekwestionowanym centrum kultury znacznie zasymilowanych już Ormian polskich stał się na początku XX w. Lwów. W 1902 r. Archidiecezję Lwowską obrządku ormiańskiego objął abp Józef Teodorowicz.

Po II wojnie światowej � Doświadczenie wojny dotknęło Ormian na równi z Polakami. Byli zresztą już na tyle zasymilowani, że nie postrzegano ich jako odrębnej grupy etnicznej. Również stali się ofiarami pogromów przeprowadzanych przez Ukraińską Powstańczą Armię w Galicji. Po wojnie zaś wraz z polską ludnością Kresów zostali wysiedleni w ramach akcji repatriacyjnej. W listopadzie 1945 r. katedra ormiańska została zamknięta, a Archidiecezję Lwowską obrządku ormiańskiego zlikwidowano. � Ormianie polscy zmuszeni do opuszczenia Kresów po II wojnie światowej postrzegali te tereny jako ziemię swoich przodków. Wielu z nich, opuszczając swoje domy sądziła, że po zmianie sytuacji politycznej wrócą na Wschód. Po repatriacji osiedlali się zwykle na Ziemiach Odzyskanych – na Górnym i Dolnym Śląsku, szczególnie w takich miastach jak Katowice, Bytom, Zabrze, Gliwice, Opole, Oława, Wrocław. Wielu zamieszkało w Krakowie, Warszawie i Gdańsku. Dość zwarte dotąd środowiska ormiańskie uległy rozbiciu, a członkowie społeczności rozpierzchli się w różnych częściach Polski.

Obrządek ormiańsko-katolicki w Polsce – po podziale w 2009 r. na trzy ośrodki duszpasterskie Parafia północna Kościół p. w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gdańsku Parafia centralna Kościół Les Sacra Miser w Warszawie Parafia południowa Kościół Świętej Trójcy w Gliwicach

Parafia w Gliwicach Obraz Matki Boskiej Łysieckiej Chaczkar upamiętniający Polaków i Ormian zamordowanych przez UPA w Galicji Wschodniej

Tradycyjna potrawa Ormian polskich Gandżabur – zupa na chorucie Gandżabur. Zupa Ormian polskich z Kut. Podstawą jest esencjonalny rosół, na którym gotuje się uszka z mięsem. Do wrzącego rosołu dodaje się chorut zmieszany ze śmietaną. Chorut. Przyprawa do gandżaburu sporządzana z listków pietruszki, selera, kopru i estragonu, które po zmieleniu kisną w hulśance (przegotowane mleko zakwaszone śmietaną dojrzewające przez kilka – kilkanaście dni).

Ormianie polscy współcześnie Ormianie polscy (tej nazwy zwykle używa się w literaturze, choć teraz właściwsza jest nazwa: Polacy ormiańskiego pochodzenia) nadal pielęgnują pamięć o ormiańskich korzeniach, liczne stowarzyszenia działające m. in. w Krakowie, Warszawie, Gdańsku i Gliwicach propagują wiedzę o Armenii i Ormianach w kulturze polskiej organizując odczyty, referaty, wydając kilka broszur, Dni Ormiańskie. W kwietniu każdego roku stowarzyszenia ormiańskie organizują obchody upamiętniające ludobójstwo tureckich Ormian oraz rocznicę wymordowania Ormian i Polaków w Kutach nad Czeremoszem. Organizowane są uroczyste msze święte w parafiach ormiańskich. W spisie powszechnym z 2011 r. 4 tysiące obywateli polskich zadeklarowało ormiańskie pochodzenie, w tym: - 2 tysiące zadeklarowało tożsamość ormiańską jako jedyną („nowa emigracja”) - Tysiąc osób zadeklarowało podwójną tożsamość etniczną, oprócz ormiańskiej jeszcze jedną nie-polską - Tysiąc osób zadeklarowało tożsamość polsko-ormiańską.

Najważniejsze stowarzyszenia i fundacje Ormian polskich

Znani Polacy ormiańskiego pochodzenia Juliusz Słowacki Jerzy Kawalerowicz Zbigniew Herbert Jan Lechoń Krzysztof Penderecki Ignacy Łukasiewicz Anna Dymna

Przydatne linki 1. Wirtualny świat polskich Ormian: http: //www. ormianie. pl 2. Skarbnica wiedzy o polskich Ormianach: http: //www. skarbnica. ormianie. pl/ 3. Wiki. Ormianie – biogramy polskich Ormian: http: //www. wiki. ormianie. pl 4. Wirtualne Archiwum polskich Ormian: http: //www. archiwum. ormianie. pl/ 5. Strona internetowa Fundacji Ormiańskiej KZKO w Warszawie: http: // www. fundacjaormianska. pl 6. Strona internetowa Fundacji Kultury i Dziedzictwa polskich Ormian: http: //www. dziedzictwo. ormianie. pl 7. Strona internetowa Andrzeja Bohosiewicza: http: //www. bohosiewicz. pl/ 8. Strona internetowa księdza Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego: http: //www. isakowicz. pl