Podziay terytorialne Historyczne korzenie wspczesnej administracji Podziay terytorialne

Podziały terytorialne Historyczne korzenie współczesnej administracji

Podziały terytorialne Monarchia patrymonialna • Podziały terytorialne w monarchii wczesnopatrymonialnej Ø Prowincje (było ich siedem-wielkopolska, mazowiecka, krakowska, sandomierska, śląska, kujawska i łęczycko-sieradzka; Ø Okręgi grodowe; Ø Opola; • Zmiany w podziale terytorialnym w okresie rozbicia dzielnicowego: Ø Likwidacja prowincji. Ø Powstanie kasztelanii. 2

Monarchia stanowa • Podział terytorialny w monarchii stanowej : Ø Prowincje wielkopolska i małopolska; Ø Województwa- obszary ziem, gdzie występuje urząd wojewody; Ø Ziemie; Ø Powiaty jako pozostałość kasztelanii; 3

Rzeczpospolita szlachecka • Ø Ø Ø Ø Prowincja Wielkopolska Województwo poznańskie (z ziemią wschowską), Województwo kaliskie (z ziemią nakielską), Województwo brzeskokujawskie, Województwo inowrocławskie (z ziemią dobrzyńską), Województwo łęczyckie Województwo sieradzkie (z ziemią wieluńską); Województwo gnieźnieńskie (od 1768) Mazowsze Województwo rawskie Województwo płockie Województwo mazowieckie Prusy Królewskie Województwo chełmińskie Województwo malborskie Województwo pomorskie Księstwo biskupie Warmińskie 4

Rzeczpospolita szlachecka • Prowincja Małopolska: Ø Ø Ø Województwo krakowskie Województwo sandomierskie Województwo lubelskie (od 1474) Księstwo Oświęcimskie Księstwo Zatorskie Województwo podlaskie Województwo ruski Województwo bełskie Województwo wołyńskie Województwo podolskie Województwo bracławskie Województwo czernichowskie 5

Rzeczpospolita szlachecka • Ø Ø Ø Ø Ø • Ø Ø Wielkie Księstwo Litewskie: Województwo wileńskie Województwo trockie Księstwo Żmudzkie Województwo nowogródzkie Województwo brzeskolitewskie Województwo mińskie Województwo mścisławskie Województwo witebskie Województwo połockie Województwo smoleńskie Inflanty: Województwo wendeńskie Województwo dorpackie Województwo parnawskie Od 1667 roku osobne województwo inflanckie 6

Rzeczpospolita szlachecka • Ustawodawstwo Sejmu grodzieńskiego z 1793 r. dzieliło państwo na dwie prowincje: Ø Koronę podzielono na 10 województw, a w każdym istniało 3 ziemie; Ø Wielkie Księstwo Litewskie na 8 województw, a w każdym istniało 3 powiaty; 8

Podział ziem polskich po III zaborze Prusy tworzą: Ø Prusy Zachodnie Ø Prusy Południowe Ø Prusy Nowowschodnie • Rosja tworzy: Ø Gubernie • Austria tworzy: Ø Królestwo Galicji i Lodomerii 9

Podział terytorialny Księstwa Warszawskiego • • Ø Ø Ø • Ø Ø Według Konstytucji kraj podzielono na 6 departamentów, a każdy departament dzielił się na 10 powiatów. Powiaty podzielono na municypalności miejskie i wiejskie. Departamenty: warszawski; płocki, łomżyński; poznański; bydgoski kaliski; Po zwycięskiej wojnie 1809 r. powiększono terytorium Księstwa o 4 nowe departamenty: siedlecki; krakowski; radomski; lubelski. 10

Podział terytorialny Królestwa Polskiego • • Ø Ø Ø Ø Według Konstytucji kraj podzielono na 8 województw, a każdy województwo dzieliło się na 4 -7 obwodów. Wszystkich obwodów było 39. Obwody podzielono na gminy miejskie i wiejskie. Województwa: mazowieckie- Warszawa; płockie; augustowskie- Suwałki; podlaskie- Siedlce kaliskie; krakowskie - Miechów , od XII 1816 r. Kielce; sandomierskie- Radom; lubelskie. 11

Podział terytorialny Królestwa Polskiego po 1832 r. • Ø Ø • W 1837 r. województwo przemianowano na gubernie. Organem władzy był rząd gubernialny podzielony na trzy wydziały, kierowany przez gubernatora cywilnego W 1841 zmieniono gubernię krakowską na kielecką; W 1844 zmniejszono liczbę guberni z 8 do 5 poprzez połączenie guberni sandomierskiej i kieleckiej w gubernie radomską, połączenie guberni kaliskiej i mazowieckiej w gubernie warszawską oraz wcielenie guberni podlaskiej do guberni lubelskiej. W 1866 r. powiększono liczbę guberni do 10 (warszawska, kaliska, piotrkowska, radomska, kielecka, lubelska, siedlecka, płocka, łomżyńska, suwalska). W 1912 r. zlikwidowano gubernię siedleckiej oraz przeprowadzono reorganizację guberni lubelskiej i powołano gubernię chełmską W 1915 r. wyłączno ją z Kraju Przywiślańskiego. W 1842 obwody przemianowano na powiaty. Organem władzy był naczelnik powiatu kierujący zarządem powiatowym. 12

Podział terytorialny zaboru pruskiego • Wielkie Księstwo Poznańskie znajdowało się w strukturze administracji pruskiej, która dzieliła się na: Ø - 10 prowincji ü ü ü ü poznańska (Wielkie Księstwo Poznańskie) śląska, pomorska, Prusy Wschodnie, Prusy Zachodnie (połączone w 1829 r. w prowincję Prusy) saska, brandenburska, westfalska. Dolna Nadrenia, julijsko-klewińska (w 1822 połączone w prowincję Nadrenia) Ø - 25 obwodów rejencyjnych, Ø - powiaty Ø - gminy 13

Podział administracyjny Galicji i Lodomerii • Prowincja Królestwo Galicji i Lodomerii dzieliło się: • Na cyrkuły- bełski, czerwonoruski, krakowski, lubelski, podolski i sandomierski. • Na 59 dystryktów. W 1777 zmniejszono liczbę dystryktów do 19, a w 1782 zrezygnowano z dwustopniowego podziału administracyjnego, ustanawiając 19 cyrkułów. • Po Wiośnie Ludów w 1850 Galicja stała się krajem koronnym • W 1854 wprowadzono nowy podział administracyjny, ustanawiając w obrębie cyrkułów powiaty, a w latach 1865– 1867 zlikwidowano cyrkuły i zreorganizowano sieć powiatów 14

Podział administracyjny II Rzeczypospolitej • W momencie odzyskania niepodległości obok uregulowań prawnych państw zaborczych, istniały rozwiązania francuskie na ziemiach byłego Księstwa Warszawskiego, węgierskie na Spiszu i Orawie oraz systemy wprowadzane w czasie I wojny światowej, tj. : na terenach Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego i Lubelskiego, Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, Zarządu Cywilnego Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego, Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych, Litwy Środkowej, a także przez Polską Komisję Likwidacyjną w Galicji, Naczelną Radę Ludową w zaborze pruskim, czy Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy. 15

Podział administracyjny II Rzeczypospolitej • • na mocy ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji zarządu b. dzielnicy pruskiej utworzono województwo poznańskie i pomorskie, na mocy ustawy z dnia 2 sierpnia 1919 r. o organizacji władz administracyjnych II instancji na części ziem byłego zaboru rosyjskiego utworzono województwa: warszawskie (statut województwa uzyskało m. st. Warszawa), łódzkie, kieleckie, lubelskie oraz białostockie, na mocy ustawy konstytucyjnej z dnia 15 lipca 1920 r. zawierającej statut organiczny Województwa Śląskiego utworzono województwo śląskie, na podstawie ustawy z dnia 3 grudnia 1920 r. o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji (województw) na obszarze b. Królestwa Galicji i Lodomerji z W. Ks. Krakowskiem oraz na wchodzących w skład Rzeczypospolitej Polskiej obszarach Spisza i Orawy utworzono województwa południowe: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie oraz 16 tarnopolskie.

Podział administracyjny II Rzeczypospolitej • • • mocy ustawy z dnia 4 lutego 1921 r. o unormowaniu stanu prawnopolitycznego na ziemiach przyłączonych do obszaru Rzeczypospolitej na podstawie umowy o preliminaryjnym pokoju i rozejmie podpisanej w Rydze dnia 12 października 1920 r. utworzono Kolejne trzy kresowe województwa: poleskie, nowogródzkie oraz wołyńskie, Rozstrzygnięcie dotyczące Wilna i okolic zapadło na mocy ustawy z dnia 6 kwietnia 1922 r. o objęciu władzy państwowej nad Ziemią Wileńską. Na jej podstawie Ziemia Wileńska złożona z powiatów wileńskiego, trockiego, brasławskiego, oszmiańskiego i święciańskiego, została przyłączona do Rzeczypospolitej na podstawie uchwały Sejmu Ustawodawczego z dnia 24 marca 1922 r. i rozciągnięto na jej terenie jurysdykcję Sejmu, Naczelnika Państwa i Ministrów. Zgodnie z art. 8, ustawa przyłączała do Ziemi Wileńskiej również powiaty dziśnieński, duniłowiczowski i wilejski z województwa nowogródzkiego. Organem władzy miał być Delegat Rządu dla Ziemi Wileńskiej mianowany przez Naczelnika Państwa na wniosek Rady Ministrów, Ostatecznie, siedemnaste województwo – wileńskie – powstało dopiero w 1926 roku na mocy ustawy z dnia 22 grudnia 1925 r. w 17 sprawie utworzenia województwa wileńskiego

Podział administracyjny II Rzeczypospolitej • • konstytucja niepodległego państwa polskiego z 17 marca 1921 r. potwierdzała system wprowadzony przez ustawy tymczasowe, omówione wyżej. W art. 65 ustawa zasadnicza stwierdzała, że do celów administracyjnych państwo polskie miało być podzielone na województwa, powiaty oraz gminy miejskie i wiejskie, które stanowiły również jednostki samorządu terytorialnego. Art. 66 zapowiadał budowę struktur administracyjnych na zasadzie dekoncentracji. Organy administracji państwowej w poszczególnych jednostkach terytorialnych „miały w granicach określonych być zespolone w jednym urzędzie pod jednym zwierzchnictwem”. Przewidywano wprowadzenie również zasady udziału obywatelskiego w działalności administracji w granicach określonych ustawami. Art. 71 określał, że odwołania od decyzji administracyjnych wystawianych przez organy rządowe i samorządowe będą dopuszczalne tylko do jednej instancji wyższej, o ile ustawy nie określą sytuacji wyjątkowych W 1937 r. istniało 16 województw i jedno miasto wydzielone Warszawa oraz 264 powiaty, 611 gmin miejskich i 3195 gmin wiejskich 18

Podział administracyjny PRL Decyzje o kształcie powojennego państwa polskiego zapadały na konferencjach przedstawicieli głównych mocarstw walczących z hitlerowskimi Niemcami. Konferencje te odbywały się bez udziału Polaków. Ø Pierwsza odbyła się w Teheranie (28. 11– 1. 12. 1943 r. ) Ø w Jałcie na Krymie (4– 11. 02. 1945 r. ) Ø w Poczdamie (17. 07 – 2. 08. 1945 r. ) • Wschodni kształt granic naszego kraju regulowała umowa z ZSRR podpisana 16. 08. 1945 r. w Moskwie. (Korekty nastąpiły w 1948 i 1951 r. ) • Układ o przyjaźni między Polską a Czechosłowacją podpisano 10 marca 1947 r. jednak granica południowa została potwierdzona ostatecznie Umową między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Czechosłowacką o ostatecznym wytyczeniu granicy państwowej, podpisana w Warszawie 13 czerwca 1958 r. (Umowa o ostatecznym wytyczeniu granicy państwowej weszła w życie 14 lutego 1959 r. ; Korekta nastąpiła w 1976 r. ) • Układ między PRL a NRD o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polskoniemieckiej granicy państwowej – podpisany 6 lipca 1950 19 w Zgorzelcu •

Podział administracyjny PRL • • Dekret PKWN z 21. 08. 1944 r. O trybie powołania władz administracji I i II instancji uchylono podział administracyjny wprowadzony w czasie II wojny światowej przez niemieckie władze okupacyjne. Przywrócono tym samym podział sprzed 1939 r. Przywrócono województwa: białostockie, lubelskie, łódzkie, kieleckie, krakowskie, poznańskie, warszawskie, pomorskie (z siedzibą w Bydgoszczy), rzeszowskie, oraz dwa miasta wydzielone Warszawa i Łódź, Dekretem z 30. 03. 1945 r. utworzono województwo gdańskie, Na podstawie ustawy konstytucyjnej z 6. 05. 1945 r. zniesiono statut organiczny dla województwa śląskiego i utworzono osobne województwo śląskie zwane potocznie śląsko-dąbrowskim, Na mocy rozporządzenia z 29. 05. 1946 r. w sprawie tymczasowego podziału administracyjnego Ziem Odzyskanych utworzono województwa: olsztyńskie z siedzibą władz w Olsztynie, szczecińskie i wrocławskie, Polska podzielona została na 14 województw i dwa miasta wydzielone. Były to województwa: białostockie, gdańskie, kieleckie, krakowskie, lubelskie, łódzkie, olsztyńskie, pomorskie, poznańskie, rzeszowskie, szczecińskie, śląskie z siedzibą w Katowicach, warszawskie, wrocławskie raz miasto stołeczne Warszawa i miasto Łódź. 20

Podział administracyjny PRL • • • Ustawą z 28 VI 1950 r. o zmianach podziału administracyjnego Państwa: zmieniono nazwy województw: śląskiego na katowickie (w latach 19531956 stalinogrodzkie); pomorskiego na bydgoskie (z siedzibą władz w Bydgoszczy); z części województwa szczecińskiego utworzono województwo koszalińskie (siedziba władz w Koszalinie); z części województw poznańskiego i wrocławskiego utworzono województwo zielonogórskie (siedziba władz w Zielonej Górze); z części województw katowickiego i wrocławskiego powstało województwo opolskie (stolica w Opolu); Zmianom uległy granice województw: kieleckiego, olsztyńskiego, pomorskiego (potem bydgoskiego), warszawskiego i łódzkiego; Polska podzielona została na 17 województw i dwa miasta wydzielone. Były to województwa: białostockie, gdańskie, kieleckie, krakowskie, lubelskie, łódzkie, olsztyńskie, pomorskie, poznańskie, rzeszowskie, szczecińskie, katowickie, warszawskie, wrocławskie, zielonogórskie, opolskie, koszalińskie raz miasto stołeczne Warszawa i miasto Łódź. Istotne modyfikacje w podziale administracyjnym kraju, dotyczące granic województw, nastąpiły w 1957 r. Od 1 stycznia tegoż roku z obszarów województw wyłączono: Kraków, Poznań i Wrocław, które 21 otrzymały status miast wyłączonych.

• • Podział administracyjny PRL Wprowadzenie dwustopniowego podziału administracyjnego kraju nastąpiło na mocy Ustawy z 28 V 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz zmianie ustawy o radach narodowych oraz Rozporządzenia Rady Ministrów z 30 V 1975 roku w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, a PRL podzielono na 49 województwa i 2489 gminy. Były to województwa: stołeczne warszawskie, bialskopodlaskie, białostockie, bielskie, bydgoskie, chełmskie, ciechanowskie, częstochowskie, elbląskie, gdańskie, gorzowskie, jeleniogórskie, kaliskie, katowickie, kieleckie, konińskie, koszalińskie, miejskie krakowskie, krośnieńskie, legnickie, leszczyńskie, lubelskie, łomżyńskie, miejskie łódzkie, nowosądeckie, olsztyńskie, opolskie, ostrołęckie, pilskie, piotrkowskie, płockie, poznańskie, przemyskie, radomskie, rzeszowskie, siedleckie, sieradzkie, skierniewickie, słupskie, suwalskie, szczecińskie, tarnobrzeskie, tarnowskie, toruńskie, wałbrzyskie, 22 włocławskie, wrocławskie, zamojskie i zielonogórskie.

Podział administracyjny PRL • Aktualnie istniejący w Polsce podział terytorialny wprowadzono na mocy Ustawy z 24 VIII 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa. Od 1. I. 1999 r. zaczął obowiązywać podział na gminy, powiaty, a także województwa, których utworzono 16: dolnośląskie z siedzibą władz we Wrocławiu, kujawsko-pomorskie z siedzibą w Bydgoszczy, lubelskie siedzibą w Lublinie, lubuskie z siedzibą Gorzowie Wielkopolskim, łódzkie z siedzibą w Łodzi, małopolskie z siedzibą w Krakowie, mazowieckie z siedzibą w Warszawie, opolskie z siedzibą w Opolu, podkarpackie z siedzibą w Rzeszowie, podlaskie z siedzibą w Białymstoku, pomorskie z siedzibą w Gdańsku, śląskie z siedzibą w Katowicach, świętokrzyskie z siedzibą w Kielcach, warmińsko-mazurskie z siedzibą w Olsztynie, wielkopolskie z siedzibą w Poznaniu, zachodniopomorskie z siedzibą w Szczecinie. 23