PODMIOTY PRAWA CYWILNEGO OSOBY FIZYCZNE DOBRA OSOBISTE Agnieszka

PODMIOTY PRAWA CYWILNEGO – OSOBY FIZYCZNE. DOBRA OSOBISTE Agnieszka Kwiecień-Madej

PODMIOTOWOŚĆ CZŁOWIEKA • Podmioty prawa cywilnego nosiciele prawa obowiązków cywilnoprawnych • ZDOLNOŚĆ PRAWNA – każdy może być podmiotem (nosicielem praw i obowiązków). Nie przesądza to o tym, czy dane prawa lub obowiązki rzeczywiście temu podmiotowi przysługują. • JEST NIEODZOWNYM ATRYBUTEM OSOBY FIZYCZNEJ. • ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH – oznacza kwalifikację do dokonywania czynności konwencjonalnych jakimi są czynności prawne. Wymaga osiągnięcia odpowiedniej dojrzałości umysłowej, niezbędnej do samodzielnego kształtowania wiążących daną osobę stosunków prawnych. • NIE JEST NIEODZOWNYM ATRYBUTEM OSOBY FIZYCZNEJ.

ZDOLNOŚĆ PRAWNA - POCZĄTEK • Art. 8 § 1. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną, • Określenie „człowiek” odnosi się do każdej istoty żywej wyposażonej w ludzki genotyp (której rodzicami są ludzie – art. 62 -86 KRO) • Urodzenie następuje po oddzieleniu dziecka od ustroju matki, nawet gdy pępowina nie została jeszcze przecięta. Jeśli dziecko wykazuje jakiekolwiek przejawy życia – urodziło się żywe. • Art. 9 [Domniemanie urodzenia się żywym] W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe. • Martwe urodzenie a poronienie – Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz jej przetwarzania (Dz. U. 2015 poz. 2069. )

STATUS PRAWNY NASCITURUSA • Nie jest obecnie wyraźnie określony w przepisach prawnych, • Art. 8 § 2. Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe. (dodany ustawą z dnia 7. 01. 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży – Dz. U. Nr. 17, poz. 78 ze zm. , a następnie skreślony ustawą z dnia 30. 08. 1996 r. o zmianie ww. ustawy) • Koncepcje ochrony nasciturusa prawie cywilnym • Uregulowania szczególne (art. 927 par. 2 w zw. 972 KC, 446(1) KC, 75 KRO) • Zasada nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur (quaeritur) • Warunkowa zdolność prawna nasciturusa – pod warunkiem zwieszającym, że nastciturus urodzi się żywy.

USTANIE ZDOLNOŚCI PRAWNEJ • Śmierć – zgon następuje w chwili śmierci mózgowej, polegającej na trwałym i nieodwracalnym ustaniu czynności mózgu oraz nieodwracalnym zatrzymaniu krążenia (art. 9 i 9 a ustawy z 1. 07. 2005 r. o pobieraniu przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów) • • Ustanie bytu osoby fizycznej, Prawa i obowiązki osoby zmarłej gasną lub przechodzą na inne podmioty, Zmiana w sytuacji prawnej ciała ludzkiego Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu, • Stwierdzenie zgonu – wydaje sąd gdy akt zgonu nie został sporządzony, a w wyniku postępowania dowodowego dojdzie do wniosku że śmierć osoby jest niewątpliwa (art. 535 KPC) Oznacza w postanowieniu chwilę śmierci, a jeśli nie da się jej ustalić chwilę najbardziej prawodpodobną, • Uznanie za zmarłego

UZNANIE ZA ZMARŁEGO • Postanowienie wydaje sąd w przypadku zaginięcia człowieka. Art. 29 [Przesłanki uznania za zmarłego] • § 1. Zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat dziesięć od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, wystarcza upływ lat pięciu. • § 2. Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy.

SZCZEGÓLNE OKOLICZNOŚCI UZNANIA ZA ZMARŁEGO Art. 30 [Zdarzenia szczególne] • § 1. Kto zaginął w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem, ten może być uznany za zmarłego po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa albo inne szczególne zdarzenie. • § 2. Jeżeli nie można stwierdzić katastrofy statku lub okrętu, bieg terminu sześciomiesięcznego rozpoczyna się z upływem roku od dnia, w którym statek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia, a jeżeli nie miał portu przeznaczenia - z upływem lat dwóch od dnia, w którym była ostatnia o nim wiadomość. • § 3. Kto zaginął w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia nieprzewidzianym w paragrafach poprzedzających, ten może być uznany za zmarłego po upływie roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno było ustać.

• Art. 31 [Domniemanie śmierci] • § 1. Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego • § 2. Jako chwilę domniemanej śmierci zaginionego oznacza się chwilę, która według okoliczności jest najbardziej prawdopodobna, a w braku wszelkich danych - pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe. • § 3. Jeżeli w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego czas śmierci został oznaczony tylko datą dnia, za chwilę domniemanej śmierci zaginionego uważa się koniec tego dnia. • Art. 32 [Równoczesność śmierci] Jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH • Nie przysługuje każdemu człowiekowi w równym stopniu, • Wymaga od osób fizycznych osiągnięcia odpowiedniej dojrzałości i sprawności umysłowej, • Można wyróżnić następujące stany człowieka związane ze zdolnością do czynności prawnych: 1. Brak zdolności do czynności prawnych 2. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych 3. Pełną zdolność do czynności prawnych

BRAK ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH • Art. 12 Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Art. 13 [Ubezwłasnowolnienie całkowite] • § 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. • § 2. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

SKUTKI BRAKU ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH • Art. 14 § 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. • § 2. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych. • W imieniu osób niemających zdolności do czynności prawnych dokonują tych czynności przedstawiciele ustawowi tych osób [rodzice lub opiekunowie] • Brak zdolności do czynności prawnych nie wyłącza pełnienia funkcji posłańca - polega ona na przenoszeniu oświadczenia woli innej osoby,

OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH • Art. 15 Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Art. 16 [Ubezwłasnowolnienie częściowe] • § 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. • § 2. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

SKUTKI OGRANICZONEJ ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRANYCH 1. brak kompetencji do podejmowania pewnych rodzajów czynności prawnych – dotyczy czynności wyraźnie wskazanych w przepisach szczególnych np. 944 KC 2. system kontroli nad dokonywaniem określonych postaci czynności pranych – polega na konieczności uzyskania zgody przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna, kuratora, doradcy tymczasowego), oraz zezwolenia sądu (w przypadku czynności, których przedstawiciel tej osoby nie mógłby sam dokonać) 3. pełna kompetencja do dokonywania pozostałych czynności prawnych – tych czynności ograniczony w zdolności do czynności prawnych może dokonywać samodzielnie.

ZGODA PRZEDSTAWICIELA USTAWOWEGO • Art. 17 Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. • Art. 18 § 1. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela. • § 2. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych. • § 3. Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu. • Art. 19 Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.

PEŁNA KOMPETENCJA OGRANICZONEGO W ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH • Czynności niemające charakteru zobowiązujących lub rozporządzających (art. 17 KC a contrario) • Art. 20 [Umowy w drobnych sprawach] Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. • Art. 21 [Rozporządzanie zarobkiem] Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi. • Art. 22 [Przedmioty swobodnego użytku] Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.

PEŁNA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH • Art. 11 [Pełna zdolność] Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. • Art. 10 [Uzyskanie pełnoletności] • § 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. • § 2. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. • Art. 10 § 1 KRO Nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.

INDYWIDUALIZACJA OSÓB FIZYCZNYCH Człowieka charakteryzują cechy osobiste, które wyróżniają go spośród innych: • Imię i nazwisko • Inne dane osobowe • Stan rodzinny • Płeć • Wiek • Stan cywilny • Miejsce zamieszkania

MIEJSCE ZAMIESZKANIA • Art. 25 [Pojęcie] Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. • Art. 26 [Dziecko]§ 1. Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej. • § 2. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy. • Art. 27 [Pupil] Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna. • Art. 28 [Jeden domicyl] Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania.

DOBRA OSOBISTE OSÓB FIZYZNYCH

DOBRA OSOBISTE OSÓB FIZYCZNYCH • Art. 23. K. C. Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach • Brak definicji legalnej, • Atrybut każdej osoby fizycznej, • Dobra nieodłącznie związane z człowiekiem, • Dobra niemajątkowe (ale pośrednio mogą wpływać na sytuację ekonomiczną), niezbywalne, niedziczne,

DEFINICJE • „niemajątkowe wartości, jakie dla każdego człowieka przedstawiają jego fizyczna i psychiczna integralność oraz przejawy jego twórczej działalności” J. Panowicz-Lipska, • „dobra osobiste to wartości obejmujące fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, stanowiącą przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej” Z. Radwański, • „Dobrami osobistymi są powszechnie uznane w społeczeństwie wartości niemajątkowe, związane ściśle z osobą człowieka i będące przejawem godności osoby ludzkiej obejmujące przede wszystkim integralność fizyczną i psychiczną oraz indywidualność człowieka” P. Machnikowski, • SN 6. 05. 2010 r. , II CSK 640/09 „dobra osobiste, ujmowane są w kategoriach obiektywnych, jako wartości o charakterze niemajątkowym, ściśle wiązane z człowiekiem, decydujące o jego bycie, pozycji w społeczeństwie, będące wyrazem odrębności fizycznej i psychicznej oraz możliwości twórczych, powszechnie uznane w społeczeństwie i akceptowane przez system prawny. Nierozerwalne związanie tych wartości, jako zespołu cech właściwych człowiekowi, stanowiących o jego walorach, z jednostką ludzką wskazuje na ich bezwzględny charakter, towarzyszący mu przez całe życie, niezależnie od sytuacji w jakiej znajduje się w danej chwili”

ISTOTA NARUSZENIA DÓBR OSOBISTYCH Podejście subiektywne • O tym, czy doszło do naruszenia dobra osobistego decydują odczucia danej osoby Podejście obiektywne • O tym, czy doszło do naruszenia dobra osobistego decyduje reakcja społeczeństwa na naruszenie Podejście mieszane • Odczucia pokrzywdzonego/poszkodowanego • Kryteria zobiektywizowane

INTERES IDEALNY CZŁOWIEKA ZDATNY DO OCHRONY W RAMACH DÓBR OSOBISTYCH • Cechy konstytuujące indywidualny charakter interesu: 1 powinien być związany z samym uprawnionym, a nie z dobrostanem innej osoby, której uprawniony współczuje, 2. Nie powinien być interpersonalny – jego byt nie zależy od woli innej osoby (jak w przypadku więzi międzyludzkiej), 3. Powinien być zindywidualizowany – nie wspólny, ogólny publiczny, 4. Powinien być „własny”, a nie cudzy – czyli nadający się do poddania woli uprawnionego, a w szczególności wykonywaniu przez niego roszczeń zakazowych, i do wyrażania zgody na zachowanie innych w stosunku do niego.

OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH • Art. 24. § 1. Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. • W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. • Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

OKOLICZNOŚCI UCHYLAJĄCE BEZPRAWNOŚĆ DZIAŁANIE W RAMACH PORZĄDKU PRAWNEGO ZGODA POKRZYWDZONE GO DZIAŁANIE W OBRONIE UZASADNIONEG O INTERESU PUBLICZNEGO WYKONYWANIE PRAWA PODMIOTOWEGO

KAZUSY

WPROWADZENIE DO METODY ROZWIĄZYWANIA KAZUSÓW • Ocena sytuacji prawnej klienta: 1. Kto się domaga? 2. Czego? 3. Od kogo? 4. Na jakiej podstawie?

STAN FAKTYCZNY A SPOSÓB PRZEDSTAWIENIA ROZWIĄZANIA A. Podstawa roszczenia • (jaka jest potencjalna podstawa roszczenia/uprawnienia prawokształtujacego) B. Przesłanki • (jakie muszą być spełnione, aby roszczenie/uprawnienie prawokształtujące mogło być zasadne) C. Subsumpcja • (czy te przesłanki są spełnione) D. Odpowiedź • (czy roszczenie/uprawnienie prawokształtujące jest zasadne)

KAZUS 1 • Ewa jest w 10 tygodniu ciąży, ojciec dziecka Adam wyjeżdża na rok do pracy w Japonii i jeszcze przed urodzeniem się dziecka chce podarować córce nieruchomość gruntową. W dniu 25. 01. 2017 r. zawarto w formie aktu notarialnego umowę darowizny, podczas której obdarowaną córkę reprezentowała matka Ewa. Samolot, którym Adam leciał do Japonii 10 dni później rozbił się nad północna Syberią. 1. Czy umowa darowizny jest ważna? 2. Czy matka może reprezentować nasciturusa przy czynnościach prawnych?

KAZUS 2 • Andrzej ma 20 lat, ale z powodu choroby umysłowej zatrzymał się na poziomie rozwoju 8 latka. Mieszka z matką, która się nim opiekuje. Andrzej porusza się sam po okolicznych ulicach. Pewnego dnia wstąpił do salonu sprzedaży telefonów komórkowych, gdzie podpisał umowę na usługi telekomunikacyjne i zakup telefonu, zgodnie z którą miał płacić 200 zł. miesięcznie przez 3 lata. Matka Andrzeja jest ubogą osobą i nie stać jej na taki wydatek, chciałaby uwolnić się od tej umowy. 1. Czy Andrzej posiada pełną zdolność do czynności prawnych? 2. Czy umowa jest ważna? 3. Czy matka Andrzeja jest jego przedstawicielem ustawowym? 4. Czy w tym przypadku można uznać, że Andrzej jest ubezwłasnowolniony z powodu choroby?

KAZUS 3 • AB była sławną aktorką. Zmarła w 1993 r. Jej jedyną spadkobierczynią była córka. Rok po śmierci uprawnionej, LH Sp. z o. o. zarejestrowała słowny znak towarowy AB (odpowiadający imieniu i nazwisku aktorki). Następnie, Spółka LH na podstawie historii życia i twórczości AB wyprodukowała musical nazywając go imieniem i nazwiskiem artystki. Dodatkowo Spółka LH udzieliła producentowi samochodów zgody na oznaczenie serii samochodów nazwą AB, a także wytwórcy kosmetyków na umieszczenie analogicznej nazwy na limitowanej linii kosmetyków. Z tego tytułu spółka LH uzyskała łącznie wynagrodzenie w kwocie 1 mln. zł. Spadkobierczyni AB zastanawia się na podjęciem kroków prawnych odnośnie tej sytuacji.

KAZUS 4 W spocie reklamowym został wykorzystany powszechnie znany slogan z filmu „Rejs”: „Na każdym zebraniu jest taka sytuacja, że ktoś musi zacząć pierwszy” Dodatkowo spot został wyprodukowany w konwencji czarno-białej, a aktorzy ucharakteryzowani w taki sposób, że przypominali aktorów z filmu. Twórcy spotu reklamowego nie zwrócili się do autora scenariusza filmu „Rejs” o zgodę na wykorzystanie wskazanego zdania w spocie reklamowym. Nie uzyskał on także z tego tytułu żadnego wynagrodzenia.

KAZUS 5 • W trakcie debaty politycznej relacjonowanej przez telewizję, jeden z jej uczestników – parlamentarzysta – zaczął wygłaszać tezy pochwalne nawiązujące do nazizmu. W odpowiedzi na to inny uczestnik nazwał go „idiotą” co oburzyło autora pierwotnych twierdzeń. 1. Czy doszło do naruszenia dobra osobistego autora kontrowersyjnej tezy? Ewentualnie jakiego? 2. Jak powinna wyglądać obrona pozwanego?