PEYZAJ ALANLARINDA KULLANILAN TIBB VE AROMATK BTKLER Prof

PEYZAJ ALANLARINDA KULLANILAN TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER Prof. Dr. Bünyamin YILDIRIM Iğdır Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, IĞDIR byildirim 71@gmail. com

PEYZAJ ALANLARINDA KULLANILAN TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER Günümüzde peyzaj düzenlemelerinde kullanılan bir çok otsu bitkilerden, sarılıcı tırmanıcı çalı ve ağaç formundaki çok yıllık bitki türlerine kadar bir çok türün aynı zamanda tıbbi ve aromatik olarak ta kullanıldığı görülür. Bu bitkiler estetik olarak peyzaj düzenlemelerinde kullanılabildiği gibi, gövde, yaprak, meyve, tohum veya başka kısımlarında bulunan etken maddeler sebebiyle aynı zamanda tıbbi ve aromatik bitkiler içerisindedir. Bu bitkilerden bazılarını burada tanıtacak olursak bunların bir çoğunu etrafımızda rekreasyon alanlarında gördüğümüzü ve bize tanıdık geleceğini söyleyebiliriz.

OTSU BİTKİLER Yavşan türleri (Artemisia sp. ): Bazı yavşan türleri, park ve bahçelerde çiçek parterlerinin etrafında küçük bir sınır çiti tesisinde kullanılmaktadır. Kekik Türleri (Thymus sp. , Origanum sp. , ) ev bahçelerinde hem günlük baharat gibi tüketim için hem de bahçede estetik olarak çiçek görünümünde kullanılmaktadır.

Reyhan türleri: (Ocimum basilicum): İç mekanlarda fesleğen olarak süs bitkisi formunda kullanılır. İçerdiği uçucu yağın kokusundan dolayı sinek kovucu olarak kullanılır.

ÇALI FORMUNDAKİ BİTKİLER Ribes aureum, Ribes petroeum: bir çok rekreasyon alanlarında kullanılmaktadır. Çiçeklerinde uçucu yağ bulunmaktadır. Bu yönüyle tıbbi ve aromatik bitkiler içerisindedirler.

Rosa türleri: (Rosa canina L). Daha çok süs formu olarak kullanılsa da hem sabit yağ hem de uçucu yağ içermektedir. Rosa damascena ise sabit yağ ve uçucu yağ eldesinde kullanıldığı gibi süs bitkisi olarak ta kullanılır. Rüzgar perdesi olarak ta kullanılır (Tanrıverdi, 1975).

Acem borusu: Campsis radicans L: Boru şeklinde çiçeklerinde uçucu yağ bulunmaktadır. Estetik görünüşüyle özellikle duvar üzerlerinde sarılıcı tırmanıcı bitki olarak kullanılmaktadır.

Hanımeli türleri: Lonicera tatarica L. ve Lonicera caprifolium L. en çok kullanılanlarıdır. Her iki tür de hem çalı olarak, hem de sarılıcı tırmanıcı çit bitkisi olarak peyzaj alanlarında çok kullanılır. Her iki tür de de uçucu yağ bulunmaktadır. Parfüm sanayiinde yaygın olarak kullanılır.

Yasemin (Jasminum nudiflora: Çok yıllık ve çalı formunda bir bitkidir. Süs bitkisi olarak kullanıldığı gibi aynı zamanda uçucu yağ içeriğiyle tıbbi ve aromatik bitkiler içerisinde yer alır. Aynı zamanda bitki büyüme düzenleyici maddelerden jasmonik asit içerir.

Mürver (Sambucus nigra L): 3 -6 metre boy yapan çalı veya ağaçcık formunda bir bitkidir. Sert ve sarımsı beyaz odunu toprakta çürümeye çok dayanıklıdır (Mataracı, 2004). Mürver meyvesinin kırmızı suyu, çok eskiden beri idrar söktürücü ve müshil olarak kullanılmıştır (Baytop, 1999)

Leylak (Syringa vulgaris L. ): 2, 5 -4, 5 metre boylanan çalı formunda bir bitkidir. Çiçeklerinden dolayı çok kıymetlidir (Dirr, 1998). Kışın yapraklarını döker genellikle park ve bahçe düzenlemelerinde kullanılır (Mataracı, 2004). Çiçeklerinden uçucu yağ elde edilir ve parfümeride kullanılır. Çiçeklerinden yeşil, yapraklarından yeşil ve kahverengi boya elde edilir. Dal ve yaprakları çiğnenince ağız yaralarına iyi gelir. Yaprak ve meyveleri tonik (Uyarıcı ve güçlendirici) olarak kullanılır (Anonim 2009 g).

Adi Porsuk (Taxus baccata L. ) Çoğunlukla çalı bazen de 20 metreye kadar boylanan bir ağaç formunda olup yapraklarında ve tohumlarında insanlar ve hayvanlar için özellikle kanatlılar için zehirli madde taşır. Peyzaj düzenlemelerinde çit bitkisi olarak ve yeşil saha ağaçlandırmalarında kullanılır (Korkut, 1998). İçeriğinde bulunan taxol maddesi özellikle yumurtalık kanseri tedavisinde kullanılmaktadır. Kalp güçlendirici olarak, adet düzensizliklerine karşı ve bronşit astım ve romatizma hastalıklarına karşı da kullanılmaktadır (Anonim 2009 h)

Doğu mazısı (Thuja orientalis L. ): 5, 5 -7, 5 metre boy ve 3 -4, 5 metre taç yapar. Çit bitkisi olarak kullanılabildiği gibi park ve pahçelerde de kullanılır. (Dirr, 1998. , Mataracı, 2004). Rüzgar perdesi olarak ta kullanılır (Tanrıverdi, 1975) Uçucu yağı kolay elde edilir. Keskin bir kokuya sahiptir. Antiseptik olarak kullanılabildiği gibi cilt rahatsızlıklarında kozmetik sanayiinde parfüm ve sabun yapımında kullanılır. (Anonim 2009 i).

Lavanta (Lavandula officinalis): Çit bitkisi olarak kullanılabildiği gibi aynı zamanda çiçek parterlerinin kenarına da Sınır oluşturmak için dikilebilir. Hem güzel bir görüntü sağlar hem de güzel kokuya sahiptir. Lavantadan süs bitkisi olarak park ve bahçelerde faydalanıldığı gibi parfümeri sanayiinde ham madde olarak kullanılır. Çayı, yağı, uçucu yağı, kolonyası, sabunu üretilir.

Hedera türleri: Peyzaj düzenlemelerinde sarmaşık olarak kullanılmaktadır. Hedera helix türünden öksürük şurubu yapılmaktadır. Saponin bakımından zengindir.

Uludağ göknarı (Abies bornmulleriana Mattf): 30 -40 m kadar boylanır her dem yeşil iğne yapraklı bir türdür (Günal 1997). Çim alanlarda soliter olarak çok geniş alanlarda ise gruplar halinde yetiştirilir (Korkut, 1992). Uçucu yağ içerir. Piramidal şekilde gelişir. Rezaeieh ve ark. , 2016 yaptıkları çalışmada bitkide uçucu yağın bileşenlerini belirlemişlerdir. Ana bileşenlerin Limonen, borneol acetate ve 3 -carene olduğunu bildirmişlerdir.

Gümüşi Göknar (Abies concolor Lindll. ex Hiltebrand): İbrelerinin özellikle mavimsi renkte olması gümüş rengini andırır. 15 metre kadar boylanabilmektedir. Hem A. Bornmulleriana, hem de A. Concolor türlerinin uçucu yağı analjezik, antiseptik, diüretik uyarıcı ve güçlendirici olarak kullanılır. Halk hekimliğinde kanser tedavisinde kullanılmıştır.

Kokar ağaç (Ailanthus altissima): 12 -18 m kadar boylanır. Diğer bir çok ağaç türlerine göre peyzaj alanlarında çok kıymeti yoktur ancak uçucu yağ içeriğine bakıldığında kıymetli bir aromatik bitkidir. Olumsuz şartlara dayanıklı bir bitkidir. Kök kısmından çok sayıda sürgün verir ve bu sayede işgalci bir özellik kazanmıştır. Hastalık ve zararlılara karşı ve hava kirliliğine karşı son derece dayanıklıdır. Bu yönüyle cadde kenarlarına ve demiryolu kenarlarına çok dikilmiştir (Mataracı, 2004).

Katalpa (Catalpa bignonioides. Walt) Geniş yaprakları ve gösterişli iri çiçekleriyle iyi bir gölge ağacıdır (Cheers, 2004) yol boyu ağaçlandırılmasında belediyeler tarafından çok kullanılmaktadır. Tıbbi ve aromatik olarak Mingarro ve ark. , 2003 hazırladıkları bitki ekstraktlarının iltihap dağıtıcı ve ağrı kesici etkisini tespit etmişlerdir.

Adi Servi : (Cupressus sempervirens L. ). 12 -15 m yükseklikte 7, 5 -9 metre taç çapına sahip, piramidal yapıda gelişen bir ağaçtır (Dirr, 1998, Korkut, 1992). Kerestesi kokulu olup kerestesinden yapılan sandıklarda güve barınamaz. Rüzgar kıran olarak ta kullanılır (Dirr, 1998). Bitkinin dal ve yapraklarından % 1, 3 -1, 5 arasında uçucu yağ elde edilir. Uçucu yağı ticari olarak Cypres oil olarak bilinmektedir. İçeriğinde alpha-pinen, sabinen, 3 - carene linalool bulunur. Antiseptik, antispazmodik, diüretik ve sedativ (Yatıştırıcı) olarak kullanılır (Anonim, 2009 b). Rüzgar perdesi olarak ta kullanılır (Tanrıverdi, 1975).

İğde: (Elaeagnus angustifolia L): 3, 5 -4, 5 m yüksekliğe ve taç çapına sahip bir ağaçtır. Gövde yapısı derin çatlaklıdır, 60 -80 yıl yaşayan bir ağaçtır (Dirr, 1998). Rüzgar perdesi olarak erozyon kontrol sahalarında çok kullanılır (Mataracı, 2004). Meyvelerinden elde edilen ethanol ekstraktının ağrı kesici etkisi tespit edilmiştir (Ramezani ve ark. , 2001). Rüzgar perdesi olarak ta kullanılır (Tanrıverdi, 1975).

Çin Hatmisi: Hibiscus rosa sinensis L. Ülkemizde daha çok saksıda yetiştirilmekte olsa da Ege ve Akdeniz bölgelerimizin kıyı kesimlerinde park ve bahçelerde yetiştirilmektedir. 2, 5 metreye kadar boylanabilen çalı veya ağaççık formunda bazen çit bitkisi olarak kullanılır. Yapılan bir çalışmada ethanol ekstraktının ratlarda kan şekerini azalttığı tespit edilmiştir.

Ceviz (Juglans regia L): Geniş taçlı, parlak açık yeşil renkli yaprakları olan gümüş gri gövde kabuğu rengi olan bir ağaçtır. Balkan yarımadasının doğal bir bitkisi olmasına karşın tüm Avrupada doğallaştığı ve kültürünün yapıldığı bildirilmektedir (Polunin, 1991). Kerestesi mobilyacılıkta ve silah kundaklarının dipçiklerin yapımında çok kullanılmaktadır (Mataracı, 2004). Kurutulmuş yaprakları ve yağı drog olarak kullanılır.

Bileşiminde tanen, uçucu yağ, acı lezzette boyar madde (Juglon) bulunur. İştah açıcı, kan şekerini düşürücü ve kuvvet verici etkilere sahiptir. Ceviz yaprağı ve meyve kabuğu ile yün iplikler kahve rengine boyanabilir. Drog olarak ceviz yağı müshil olarak, ve safra artırıcı olarak kullanılır (Baytop). Ceviz meyvesi şeker hastalarına verilmektedir.

Katran ardıcı: Juniperus oxycedrus L. ssp oxycedrus: Küçük ağaçcık veya çalı formundadır. 4 -6 metre boylanır. (Günal, 1997. , Yaltırık ve Efe, 2000. , Mataracı, 2004). Odununun kuru distilasyonundan elde edilen katran, bazı deri hastalıklarının tedavisinde kullanılmıştır. Uçucu yağının antimikrobiyal etkileri belirlenmiştir. (Cavaleiro ve ark. , 2006. , Okut ve ark. . , 2018).

Defne: (Laurus nobilis L) : Ana vatanı Akdeniz’dir (Dirr, 1998). Mitolojide zaferi, ebediliği ve iffeti temsil eder. Herdem yeşil olması sebebiyle sonsuzluğu temsil eder. (Mataracı, 2004). Akdeniz bölgesi makiliklerinde doğal olarak bulunur, diğer bölgelerde süs bitkisi olarak dikilmektedir. Hatta bazen doğallaşmaktadır (Polunin, 1991). Defne ağacının yaprakları, meyveleri ve uçucu yağı sabit yağı drog olarak kullanılmaktadır. Uçucu yağının içerisinde ana bileşen olarak 1, 8 -cineol bulunur.

Terletici, antiseptik ve midevi etkilere sahiptir. Meyveleri, uçucu yağ, sabit yağ ve nişasta bulunduran meyveleri dekoksiyon olarak idrar artırıcı olarak veya romatizmaya karşı kullanılır. Olgun meyvelerinden elde edilen sabit yağından yapılan merhem romatizma ağrılarına karşı kullanılır. Ayrıca defne yağından yapılan sabun cilt hastalıkları ve saç dökülmesine karşı kullanılır (Baytop, 1999).

Mavi Ladin (Picea pungens): Başlangıçta piramidal, sonra sütunumsu bir gelişme gösterir. 9 -18 metre boylanır 3 -6 metre taç genişliği yapar (Mataracı, 2004). Sarımsı mavi formu ile dekoratif olup aynı zamanda kerestesi için de yetiştirilir (Polunin, 1991). İbrelerinden elde edilen uçucu yağının adı, «spruce blue» dir. Alfa pinen, beta pinen, bornyl asetat ve camphen, limonen ve camphor önemli bileşenleridir (Anonim, 2009 c)

Karaçam (Pinus nigra Arnold): 15 -18 metre boy ve 612 metre taç genişliği yapar (Dirr, 1998). Genç döneminde piramidal yapıya sahipken yaşlılıkta üst kısmı dağınık ve şemsiye şeklini alır Korkut, 1992). İğnelerindeki uçucu yağı «black pine oil» adıyla ticari olarak satılır. Ağrı kesici, antimikrobiyal ve balgam ve idrar söktürücü etkilere sahiptir. Oda spreylerinde oda temizleyici olarak kullanılır Anonim 2009 d).

Sarıçam (Pinus sylvestris L. ) Mavi-yeşil yaprakları ile tanınır. Kalın dallı ve tepesi şemsiye şeklindedir yetişme ortamına göre 20 -40 metre boylanır (Günal, 1997, Yaltırık ve Efe 2004). Fırtınalara dayanıklıdır ve reçine içerir (Yaltırık ve Efe 2004). İbrelerinden elde edilen uçucu yağı «Pine oil» Ticari adıyla satılır. Oda havasını temizleyici etkiye sahiptir. Antimikrobial ve antiseptik etkilidir.

Ihlamur (Tilia cordata Mill): 18 -21 metre boy yapar. Avrupa da budanıp çit olarak kullanılır (Dirr, 1998), bazen de kubbemsi şekli ile bulvar ağacı olarak kullanılır (Polunin, 1991). Kabuğundan dekoksiyon yapılarak yumuşatıcı ve yatıştırıcı olarak kullanılır. İlkbaharda toplanarak kurutulan çiçekleri uçucu yağ içerir. Etken madde farnesendir. Terletici, idrar artırıcı, uyku getirici özelliklere sahiptir (Baytop, 1999).

Yalancı biber ağacı (Schinus molle): Akdeniz Bölgesi, Marmara Bölgesi Ege Bölgesinde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılmaktadır. 10 metre kadar boylanır (Tanrıverdi, F. , 1975). Bitki aynı zamanda uçucu yağ içermektedir. Uçucu yağı etken maddesi olarak Alpha phellandrene, Beta phellandrene, Limonene ve P-cymen tespit edilmiştir. Escherichia coli, Bacillus subtilis ve Staphylococcus aureus gibi bazı mikroorganizmalara karşı etkisi de belirlenmiştir. Düşük oranda da antioksidant etkisi tespit edilmiştir. (Eryiğit ve ark. 2016)

KAYNAKLAR 1. Anonim 2009 a. http: /ibiblio. org. /pfaf/cigibin/arr_html? abies+balsamea 2. Anonim 2009 b. http: www. essentialoils. co. za/essential-oils/cypress. htm 3. Anonim 2009 c. http. www. oshacli. co. uk/item-picea-pungens-essential-oil. B 1471. html. 4. Anonim 2009 d. http: www. 100 pureessentialoils. com/site/1562898/page/712621 5. Anonim 2009 e. http: www. birchillhappenings. com. /pine. htm. 6. Anonim 2009 f. http: www. Essentialoils. co. za/essential-oils/pine. htm. 7. Anonim 2009 g. http: /ibiblio. org. /pfaf/cigibin/arr_html? syringa+vulgaris. 8. Anonim 2009 h. http: /pfaf. org/database/plants. php? taxus+baccata 9. Baytop, T. , 1999. Türkiye’de tıbbi bitkiler ile tedavi. Nobel tıp kitabevleri. 10. Cavaleiro, C. , Pinto, E. , Goncalves, M. J. , Salcueiro, L. , 2006. Antifungal activity of juniperus essential oils agains, dermatophyte, aspergillus and candida strains, J appl. Microbiol. 100(6): 1333 -1338 11. Cheers, G. , 2004. Botanica 4 th. Ed. Random house Australia, Pty ltd. NSW Australia. 12. Davidowics, A. L. , Wianowska, D. , Baraniak, B. , 2006. The antioxidant properties of Alcoholic extract of Sambucus nigra L. , Food science and technology , 39(3) 308 -315

13. Dirr, M. A. , 1998. Manual of Woody Landscape plants, their identification, ornamental characteristics, culture, propagation and uses. Stipes publishing, LLC champaign Illinois 14. Eryiğit, T. , Yıldırım, B. , Ekici, K. , Çirka, M. , 2016. Chemical composition, antimicrobial and antioxidant activity properties of Schinus molle, essential oil from Turkey. 15. Günal, N. , 1997. Türkiye’de ağaç türlerinin coğrafi yayılışları, ekolojik ve floristik özellikleri. Çantay kitabevi, İstanbul. 16. Korkut, A. B. , 1992. Peyzaj mimarlığı, Hasad yayıncılık Ltd şti. İstanbul. 17. Mataracı, T. , 2004. Ağaçlar, doğa severler için rehber kitap. Marmara bölgesi doğal, egzotik ağaç ve çalıları. Tema yayın no: 39 İstanbul 18. Polunin, O. , 1991. Ağaçlar ve çalılar, Akdeniz Üniversitesi yayın no: 39, Akdeniz Üniversitesi basımevi, Antalya. 19. Rezaeieh, K. , A. , P. , Yıldırım, B. , Kumlay, A. , M. , 2016. Chemical characterization of needle volatile oil of firwood Abies nordmanniana ssp. bornmulleriana Mattf. From eastern Turkey. Ponte International scientific researches journal, 72 (8) 363367. 20. Tanrıverdi, F. , 1975. Peyzaj mimarisi, Bahçe sanatının temel prensipleri ve uygulama metodları. Sevinç matbaası, Ankara TEŞEKKÜRLER

TEŞEKKÜRLER