Perspetiva no Dezafiu hosi moeda lokl ba ekonomia
Perspetiva no Dezafiu hosi moeda lokál ba ekonomia TL La’o Hamutuk IOB, 29 Janeiru 2018
Introdusaun • Dollarizasaun hahú iha • Presu sasán, kustu no 2001, durante tempu ho finansas estadu hahú suporta hosi IMF. Maibé sura ho “dollar” sai moeda ofisiál • Timor-Leste nia Fundu UNTAET dezde Janeiru no rezerva Petrolíferu 2000 sura ho “dollar • Instabilidade Rupiah • Presu mina-rai mundiál aseleira lalais prosesu sura ho “dollar” “dollarizasaun”. IMF hare Rp lakon valor 50% kompara ho US$
Saida mak dezafiu “Dollar” • Presu sasán ne'ebé fan sai karun liu • Kustu produsaun mós karun • Enkoraja halo importasaun maka’as duke produsaun, espesialmente hosi nasaun sira “nondollar”
Saida mak nia Vantajen • Nasaun ida dala ruma uza dollar tanba nia instituisaun sira sei nurak liu atu jere nia moeda rasik ho efisiente. – Espesialmente iha inísiu – Uza dollar atu haforsa disiplina monetariu, hanesan evita ukun na'in sira prodús lalais “osan rasik” atu redús defisit orsamentu ka fó kréditu sira ne'ebé baratu ba banku sira. • Iha garantia ba estabilidade presu • Seguransa ba investor sira – Usa dollar bele atrai investimentu rai li'ur no rai laran ne'ebé hatene konfia ita nia moeda ne'ebé bele asegura sira nia investimentu labele monu tun lalais. • Petróleu sosa no fan ho dollar iha merkadu global – Bainhira presu petróleu monu, Timor-Leste nia ekonomia bele enfrenta menus impaktu tanba uza Dollar, kompara ho karik ita uza moeda rasik.
Perspetiva LH ba “TL Osan” • Osan nudár instrumentu merkadu “Export-Import • Mudansa “moeda” bele estimula valor export no import • Moeda sempre iha relasaun ho produsaun no kompetisaun produtu ida iha rai laran no rai seluk • Loron ruma Timor-Leste bele iha osan rasik. Maibé tenke klaru katak “dolarizasaun” konsege hametin estabilidade makroekonomiku iha rai laran durante situasaun difisil.
• Seidauk tempu atu iha “moeda rasik” bainhira seidauk iha diversifikasaun ekonomia ne'ebé forte. – Bainhira ekonomia non-oil bele krexe no esporta, TL bele iha “osan rasik” tanba devaluasaun moeda bele hadalan kreximentu reseita hosi esport no bele sai nudár instrumentu makroekonomiku nian.
o Tuir mai, Timor-Leste bele iha “osan rasik” bainhira ita nia ekonomia la depende ona ho petrolíferu
Obrigado
- Slides: 10