PARAZITOLOJIYE GIRIS Parazitoloji nsan hayvan ve bitkilerde bulunan

PARAZITOLOJIYE GIRIS Parazitoloji: İnsan, hayvan ve bitkilerde bulunan asalak (parazit) canlıları inceleyen bilim dalıdir. Parazit, diğer bir canlının üzerinde veya içinde bunun zararına olarak yaşamaya adapte olan canlı anlamına gelir. Üzerinde veya içinde adapte olduğu canlıya konak denir.

Ayrı türden canlıların ortak yaşamasında üç çeşit ayrılabilir: • Sığıntılık, yardımlaşma ve parazitlik. • Sığıntılık (commensalism): Bir canlının diğerinden barınma, sığınma, taşınma ve besin bulma bakımından yararlandığı halde ona zararlı veya yararlı olmaması durumudur. İnsanın kalın bağırsağında yaşayan Entamoeba hartmanni gibi. • Yardımlaşma (mutualism): Birlikte yaşayan iki canlının birinden yararlanması halidir. Likenlerdeki alg ve mantarlar arasındaki ilişkide olduğu gibi. • Alg, fotosentezle mantara organik besinler hazırlar, • Mantar ise alglere destek ve koruyucu olur ve maden tuzları sağlar. • Termitlerle onların bağırsağında yaşayan kamçılılar arasındaki ilişki de böyledir.

Parazitlik: Bir canlının diğer bir canlının üzerinde veya içinde ona zarar vererek yaşamasıdır. Örn; Ascaris lumbricoides’in insanın ince bağırsağındaki gıdalara ortak olması. • Sığıntılık, yardımlaşma ve parazitlik arasında sınırlar her zaman kesin değildir. İnsanlarda amipli dizanteri yapan Entamoeba histolytica, bazen bağırsak boşluğunda sığıntı olarak besin artıkları ile geçinir. Bazı durumlarda parazit konağa yararlı ürünler sentezler.

• Parazit-Konak ilişkileri: Bazı parazitler gelişmelerini tamamlayabilmeleri için sadece bir tür konak yeterlidir; Bunlara monoksen parazit denir. Örn: Giardia intestinalis, A. lumbricoides. • Bazı parazitler ise evrimlerini tamamlayabilmeleri için birden fazla konak türüne gereksinim duyarlar. Bunlara heteroksen parazitler denir; örn: Taenia saginata. Bazı parazitlerin gelişmesi için bir ara konak yeterlidir; bunlara diheteroksen parazit denir. örn; Taenia saginata. Bazı parazitlerin evrimi için ise birden fazla ara konak gereklidir; bunlara poliheteroksen parazitler denir. (Diphyllobothrium latum). Parazitin erişkin şeklinin yaşadığı konağa son konak, Parazitin olgunlaşmamış şekillerinin geçici olarak yaşadığı, bazen evrimi için gerekli olan konağa ara konak denir. Parazit için doğada kaynak rolü oynayan konak veya konaklara rezervuar denir. Bazı parazitlerin bir konaktan diğerine bulaşmasında rol oynayan artropod ve diğer omurgasız hayvanlara vektör denir.

Parazitin gelişmesinde ara konak veya son konak olarak bulunması zorunlu olan vektör biyolojik vektör, zorunlu olmayan mekanik vektör olarak tanınır. • Bir parazit için ancak belirli canlı veya canlılar konak olabilir: 1 - Bazı parazitler için ancak bir tür canlı konak olabilir. Örn; Pediculus humanus, Taenia saginata. Bazı parazitler özellikle bir tür canlıyı tercih ederler; Örn: Bazı sivrisinek türlerinin sadece insan kanını tercih etmesi (bunlara antrofilik). 2 - Parazitlerin bazıları çeşitli konaklarda yaşayabilirler. Örn; Trichinella spiralis ve Schistosoma japonicum çeşitli hayvanlarda ve bu arada insanlarda parazitlenebilirler. 3 - Bazen bir parazit nadiren de olsa tesadüfen yerleştiği bir konakta bulunabilir; F. hepatica’nın insana yerleşmesi gibi.

Parazitliğin çeşitleri - Zorunlu (mecburi) Parazitlik: Bu parazitlikte, parazitler yaşayabilme veya nesillerini sürdürebilme bakımından parazitliğe mutlak ihtiyaç duyarlar; Örn; A. lumbricoides. - İstemli (Fakültatif) Parazitlik: Bu parazitlikte, parazitler serbest olarak yaşar ancak mutlak bir ihtiyaç olmadan bazen parazit olabilirler. Mesela ölü hayvanların vücutlarında ve bitkisel maddeler üzerinde gelişen Lucilia ve Sarcophaga cinsine bağlı sineklerin larvaları insan vücudunda parazit olarak bulunabilir. - Kalıcı parazitlik: Bu parazitlikte, parazitler konak üzerinde veya içinde yaşam süreleri boyunca yaşarlar. A. lumbricoides, şeritler ve uyuz etkenleri insanda aylarca yaşarlar.

- Geçici parazitlik: Parazitler beslenmek veya bir ihtiyacını sağlamak üzere konağa kısa bir süre için gelir ve istediği zaman da konağı terk ederler. Sivrisinek ve tahtakurusu gibi. - Devamlı (sürekli) parazitlik: Parazitler, bütün hayatı ve evrim dönemleri boyunca (helmintlerde yumurta, protozoonlarda kist dönemleri hariç) parazit olarak yaşarlar. • Uyuz etkenlerinin bütün evrim dönemleri insan derisi içinde, Askarisler ve şeritler insan bağırsağı içinde yaşarlar

- Dönemli (periyodik) parazitlik: Parazitler, ancak belirli bir evrim döneminde parazit olarak yaşarlar. Mesela çengelli solucanların larva safhaları toprakta serbest olarak, erişkinleri ise insanda parazit olarak yaşar. Bunların aksine larvaları parazit, erişkinleri serbest olarak yaşayan parazitler de vardır. Bunlara protelien parazit (yavru parazit) denir; bazı sinek larvalarında olduğu gibi. - Dış parazitlik veya ektoparazitlik: Parazitler, konak vücudunun dış yüzünde yaşar; bitler ve tahta kuruları gibi. - İç parazitlik veya endoparazitlik: Parazitler, konak vücudunun içinde yaşarlar ve ikiye ayrılırlar

1. Dokular dışı endoparazitlik: Taenia saginata’ da olduğu gibi, parazitler vücut boşluklarında fakat dokuların dışında yaşarlar. 2. Dokular içi endoparazitlik: Karaciğer ve alyuvarlar içinde yaşayan Plasmodiumlar ve makrofajlar içinde yaşayan Leishmanialarda olduğu gibi, parazitler kanda veya diğer dokularda bulunurlar. Bunların dışında başka parazitlikler de vardır: Özel parazitlik: Parazit, belirli bir canlının belirli bir organında yaşar. Taenia saginata sadece insanın ince bağırsağında yaşar.

Gezici parazitlik: Parazitin her zaman bulunduğu dokudan veya boşluktan başka bir yerde bulunmasıdır. A. lumbricoides, ince bağırsakta yaşadığı halde bazen diğer organlarda bulunabilir. Şaşkın parazit: Bir parazitin kendi konağında değil, başka bir tür canlıda yaşamasıdır. Kemirgenlerin bir paraziti olan Capillaria hepatica’ya insanda rastlanması gibi. Rasgele (aksidental) parazitlik: Serbest yaşayan bir canlının başka bir canlının vücuduna rastgele alınması ve bunun zararına yaşamasıdır. Evrimlerini serbest olarak geçiren karasinek ve Fannia cinsine bağlı bazı sinek larvalarının insanın sindirim sistemi veya idrar yollarında bir süre parazit olarak yaşaması örnek verilebilir.

Yalancı parazitlik: Bu durumda aslında bir parazitlik durumu söz konusu değildir. Başka hayvanlarda parazit olabilen helmint, protozoon veya artropodların bazı evrim dönemleri besinlerle vücuda girer ve vücut çıkartılarında görüldüklerinde o vücuda ait bir parazit olarak zannedilirler. Bu duruma yalancı parazitlik denir. İnsanda Parazitlik: Parazitlerin bir kısmı bazı tür hayvanlar ve insanlarda parazit olarak bulunurlar. Bir kısmı ise hayatlarının belirli dönemlerinde hayvan türlerinde, diğer bir döneminde ise insan vücudunda parazit olarak bulunurlar.

İnsanlara geçebilen hayvan hastalıklarına zoonoz denir. Endoparazitlerle oluşan parazitliğe infeksiyon denir. Bir paraziti taşıyan bir kimsenin aynı tür parazitle dışarıdan tekrar infekte olmasına süperinfeksiyon denir. Bir kimsenin kendisinde bulunan parazitten oluşan bulaşıcı şekillerle tekrar infekte olmasına otoinfeksiyon denir. Ektoparazitlerle oluşan parazitliğe infestasyon denir. İnfestasyonda artropod, deri ya da mukozayı sokarak kan ve doku sıvısı veya elemanlarını emerek beslenir ve tahriş meydana getirebilir. Parazitin vücutta çoğalmaması, ancak alındığı sayıda bulunması ya da alınan kurtçuk veya yumurta sayısı kadar erişkin parazitin oluşması durumuna invazyon denir.

Parazitlerin kaynakları ve bulaşması: Parazitler, beslendikleri ve çoğaldıkları yerlerde insan ve hayvanların vücutlarında bulunur. Bağırsak protozoonlarının çoğu kist veya ookist şekilleri ile sindirim yolundan bulaşıp enfeksiyon yapar. Deriden bulaşan protozoonlar, artropodun vücudundaki belirli şekillerle bulaşır. Sindirim yolundan bulaşan helmint infeksiyonları, embriyonlu yumurta veya larva ile. Deriden bulaşan helmint infeksiyonları, dış ortamda veya artropodun vücudunda gelişen (enfektif) larva ile bulaşır. Miyaz hastalığı, dipterlerin yumurta veya larvaları ile oluşur. Bulaşma, kirlenmiş toprak veya su, parazitin olgunlaşmamış enfeksiyöz evresini içeren besin, kan emen artropod, parazitin bulunduğu hayvan, parazitli insan ve elbisesi, yatağı ve diğer eşyası ile olur. A. lumbricoides, Trichuris trichiura, Ancylostoma duodenale, Necator americanus ve Strongyloides stercoralis insana topraktan bulaşır.

Hastaların çıkartıları ile kirlenen sudaki parazitler, sindirim yolundan, bazen de deriden vücuda girerler. Bazı besinlerde parazitin olgunlaşmamış infeksiyöz şekli bulunur. Bazı parazitler evcil ya da yabani hayvanlarla bulaşır. Entamoeba histolytica, Trichomonas vaginalis, Enterobius vermicularis, Hymenolepis nana gibi parazitlerin bulaşmasında insan önemli bir kaynaktır. Bit ve uyuz etkenleri insandan insana geçer. Parazitli insanların kullandığı eşya da bulaşma kaynağı olur.

Artropodların bulaştırması: Artropodlar bazı protozoon ve helmint hastalıklarına vektör olabilirler. Vektör olan artropod, hastalık etkenini hasta ya da portör olan insan veya hayvandan ya da bunların çıkartılarından alarak sağlam insan veya hayvanlara bulaştırırlar. Vektör artropodun vücudunda parazitin çoğalması veya gelişmesi gibi biyolojik bir olay geçmezse, buna mekanik vektör denir. Artropodların hastalıkları bu şekilde bulaştırmasına da mekanik bulaştırma denir. Parazitin evriminde zorunlu olarak yer alan ya da parazitin çoğalma veya gelişmesini sağlayan vektöre biyolojik vektör, böyle bulaştırmaya ise biyolojik bulaştırma denir.

Bu her iki bulaştırma çeşidi vektörün sokması ile oluştuğunda aktif bulaştırma, vektörün sokması olmadan oluşan bulaştırmaya ise pasif bulaştırma denir. Aktif mekanik bulaştırma: Parazitin bulaşabilen şekillerini içeren vücut çıkartısı veya lezyondan beslenerek, ya da hastadan kan emerek ağız kısımları parazitle kontamine olmuş vektörün sağlam konağı sokarak bulaştırmasıdır. Stomoxys calcitrans şark çıbanlı kişilerin yaralarından aldığı Leishmania tropica’yı, sokarak başka insanlara bulaştırabilir. Pasif mekanik bulaştırma: Vektörün üzerine konduğu maddeden vücuduna bulaşan veya sindirim kanalına girip canlı olarak dışkısı ile sağlam konakların mukoza ve konjuktivasına, yiyecek ve mutfak gereçlerine taşımasıdır. Pasif biyolojik bulaştırma: Örn: Hymenolepis nana’nın çapraşık evriminde parazitin yumurtalarını alan larva dönemindeki pirelerin vücudunda, pire erişkin hale gelene kadar parazitin bulaşıcı şekli gelişir. Bu pirelerin insanlar tarafından rasgele yutulması sonucu parazitin erişkin şekli oluşur.

Parazitin Konağa Girişi Enfeksiyon ve Konakta Gelişme Parazitin Konaktan CıkışıParazit ve Konak Arasındaki ilişkiler

Paraziter enfeksiyonları etkileyen faktörler • Bir toplumdaki paraziter hastalıkların sayısı, dağılışı ve sıklığı üzerinde çeşitli faktörlerin etkisi vardır; A- Çevre ilgili faktörler - İklimsel Faktörler - Toprak Faktörleri B- Parazit ile ilgili faktörler C- İnsan ile ilgili faktörler - Sosyo-ekonomik faktörler - Kültürel davranış faktörleri - İmmunite ve direnç faktörleri

• İklimsel faktörler - Isı - Yağış - Rüzgar - Güneş • Toprak Faktörleri - Toprağın ısısı - Nemi - Porozitesi - Yapı ve muhtevası

A- Çevresel Faktörler Ascariosis’e Türkiye’nin her yerinde Necatoriosis’e Doğu Karadeniz Bölgesi’nde, Ancylostomiosis’e Doğu Akdeniz Bölgesi’nde rastlanmasın sebebi iklim ve toprağın yapısıdır. Sıtmanın bir memlekette bulunabilmesi için oradaki sıcaklığın hiç olmazsa yaz mevsiminde bir süre 15 C° nin üzerinde kalması gerekir. Nem; parazitlerin yayılmasını etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Nem sadece serbest yaşayan evrelerin değil, ara konaktaki çoğalmayı da etkilemektedir.

Isı, özellikle parazitik jeohelmintler ve en önemlisi de Kancalı kurtların (A. duodenale, N. americanus) coğrafik dağılımı etkileyen başlıca faktördür. Yumurtaların gelişmesi için uygun toprak ısısı 20 -30 C° dir. Örn. Enfektif Ascaris lumbricoides yumurtası – 10 C°’ye dayanıklı fakat – 20 C°’ye dayanıklı değildir. • 10 C °’de kancalı kurt larvasının gelişimi durur. Topraktan bulaşan bağırsak solucanları, kutuplar ve çöllerde bulunmazlar. Tropikal ve sub-tropikal bölgelerle sınırlı ve buralarda yaygındırlar

Yağış da, ısı gibi önemli derecede etkili olmaktadır. Rüzgar, çevrenin nem, ısı ve hava oksijeni üzerine etkilidir. • Toprak suyu absorbe eder. Burada toprak dokusu (=partikülleri) önemlidir. Partiküller toprağın porozite ve muhtevasını belirler. • Ascaris ve Trichuris killi toprakta Kancalı kurtlar kumlu toprakta çok iyi gelişme gösterirler.

Parazit ile ilgili faktörler İnsandan insana direkt olarak bulaşabilen monoksen parazitlerin oluşturduğu enfeksiyonlara her yerde rastlanılabilir. (Pediculosis, Enterobiosis, Giardiosis) İnsan vücudundan bulaşmaya elverişsiz bir şekilde çıkan ve ancak dışarıda bir gelişme geçirdikten sonra insana bulaşabilen parazitlere geliş için uygun koşulların bulunduğu yerlerde rastlanılabilir. (Ancylostomiosis, Ascariosis. . . ) Gelişmeleri veya çoğalmaları için ara veya son konak olarak belirli hayvanlara ihtiyacı olan parazitler, ancak bu hayvanların bulunduğu ve burada evrimini tamamlayabilmek için gerekli koşulların oluştuğu yerlerde görülür. Kural olarak karmaşık hayat siklusuna sahip parazitler dağılım yönünden daha sınırlıdır. • Afrika Uyku Hastalığının Afrika’nın belli kesimlerinde, Chagas hastalığının Amerika’nın belli kısımlarında olması bunların vektörlerinin dağılımı ile ilgilidir.

C- İnsanla ilgili faktörler İnsanların hassas veya dirençli olup olmaması (immünite) bulaşma açısından yaşayış şekilleri, populasyon hareketleri ve savaşlar, ekonomik ve sosyokültürel düzey, sanitasyon ve temizlik şartları, besin hazırlama ve giyinme tarzları, tarım şekilleri, din, inanç, örf vb. gibi faktörler parazitlerin epidemiyolojisinde önemlidir. • Nüfusun büyük çoğunluğunun Müslüman olması nedeniyle ülkemizde domuz etinden buluşan Trichinelliosis’e rastlanmamaktadır. Koyun, sığır gibi kasaplık hayvanların kontrolsüz kesimi ve kistli organların köpeklere yedirilmesinden dolayı Kist Hidatiğe ülkemizde sık rastlanılmaktadır.

PARAZİTER HASTALIKLARIN BULAŞMA ŞEKİLLERİ

A) Sindirim yolu (et, süt, sebze, su, dışkı, toprak vb. ) ile 1 - İnsandan insana direkt olarak bulaşanlar (monoksen) Örn: E. vermicularis, H. nana, E. histolytica 2 - Dış ortamda uygun şartlarda bir gelişme geçirdikten sonra insana bulaşabilenler (bifazik monoksen parazitler) Örn: A. lumbricoides, T. trichiura. . . 3 - Değişik hayvanların enfekte etlerinin çiğ veya az pişmiş olarak yenmesiyle bulaşanlar (heteroksen parazitler) Örn: T. saginata, T. spiralis, T. gondii, D. latum. . . B)Deri ve mukoza yolu (travmatik ve sağlam deriden ) 1 - Temasla Örn: Pediculus sp. , Phthirus pubis, S. scabiei hominis 2 - Sokucu böceklerle(vektörlerle) Örn: Plasmodium sp, Wuchereria bancrofti, leishmania sp. , Trypanosoma sp. . 3 - Adi yaralanmalarla Örn: Miyaz etkenleri 4 - Enfektif larvaların deriyi delmesiyle Örn: Schistosoma sp. , çengelli solucanlar, miyaz etk. C)Solunum yolu (damlacık çekirdekleri, tozlar) Örn: E. vermicularis, A. lumbricoides, D) Ürogenital yol (Cinsi temas ve diğer şekillerle) Örn: Trichomonas vaginalis, *Parazitlerin büyük çoğunluğu gastrointestinal kanalda yaşadıklarından dışkı parazitlerin veya bunların yumurta, larva ve kistlerinin en fazla bulunduğu çıkartıdır. Bu yüzden dışkının kontrol altına alınması paraziter hastalıkların kontrol altına alınmasının en önemli yöntemidir.

Paraziter Hastalıklardan Korunma ve Kontrol

Endüstrileşmiş toplumlarda hastalıkların kontrol altına alınabilmesi için halk sağlığı kurumları ; - Suların kontrolü - İnsan çıkartılarının sanitasyon standartlarına göre kontrol altına alınması - Artropod vektörlerin kontrolü - Besinlerin hazırlanması ve paketlenmesi konularında standartlar geliştirmişlerdir. I- Enfeksiyonun nakil zincirinin kırılması a) Hızlı tanı ve spesifik tedavi b) İzolasyon ve karantina c) Kemoprofilaksi d) Vektör kontrolü e) Rezervuar kontrolü f) Hava, toz ve pisliklerin çevresel kontrolü g) Çıkartı ve sekresyonların kontrolü h) Yayılmanın önlenmesi -Kişisel hijyen - Besin hijyeni - Artropod sokmasını önlemek için uygun giyim ve repellent kullanımı

- Hastalık etkeninin inaktive edilmesi a) Fiziksel yöntemler - Sıcak: Pastörizasyon, ısı ile sterilizasyon vb. . - Soğuk: Düşük ısıda tutma ve dondurma Radyasyon: UV ışınlarına maruz bırakma b) Kimyasal yöntemler - Klorlama - Enfeksiyoz veya potansiyel enfeksiyoz materyalin dezenfeksiyonu- Konak direncini artırma Genel immüniteyi düşüren durumu tedavi Genel sağlığın iyileştirilmesi Su; fekal-oral bulaşmada en önemli araçlardan biridir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde su kaynaklı ve ani patlayan amobiosis, giardiosis, gibi enfeksiyonlar sıklıkla görülür.

Fekal-oral yolla kontamine su ve besinlerle bulaşan enfeksiyonlardan korunmak için: 1) Kişisel hijyen ve eğitim 2) Kitle eğitimi 3) Besin ve su sanitizasyonu 4) İmmunizasyon 5) Vektör kontrolü 6) Sıvı ve katı atıkların zararsızlaştırılması 7) Hasta ve portörlerin izolasyonu tedavisi uygulanabilir.

S E T K K E R Ü E L … R