PARA VE BANKACILIK 1 PARANIN TANIMI VE FOKSYONLARI

PARA VE BANKACILIK 1

PARANIN TANIMI VE FOKSİYONLARI • Para nedir ? • Para mal ya da hizmet karşılığı bir ödeme aracı olarak kullanılan herhangi bir nesnedir. • Günümüzde, para daha çok, kağıt para, madeni para ve banka mevduatlarından oluşur. • Banka Mevduatı: Tasarruf sahiplerinin banka hesaplarında bulunan paraları olup, temel olarak vadeli ve vadesiz mevduat diye ikiye ayrılır. • Paranın ne olduğunu daha iyi anlayabilmek için paranın fonksiyonlarını incelemek gerekir. 2

PARANIN TANIMI VE FOKSİYONLARI • 1. 2. 3. Paranın 3 önemli fonksiyonu vardır. Değişim(mübadele) aracı. Değer ölçüsü olma. Değer muhafazası. 3

PARANIN TANIMI VE FOKSİYONLARI 1. Paranın Değişim (Mübadele) Aracı Fonksiyonu: Para mal ve hizmet alışverişinde bir değişim aracı olarak kullanılır. Paranın olmadığı zamanlarda insanlar ihtiyaçları için mal takası yapıyorlardı. Yani malı malla değiştiriyorlardı. Bir değişim aracı olarak paranın, taşınabilirlik, bölünebilirlik ve genel kabul görme özelliklerine sahip olması gerekir. Bu özellikleri ile para mübadeleyi ve ticareti hızlandırır. 4

PARANIN TANIMI VE FOKSİYONLARI 2. Paranın Değer Ölçüsü Olma Fonksiyonu Mal ve hizmetlerin değeri fiyatları ile ölçülür. Fiyat, para cinsinden belirlenir. Böylece, para mal ve hizmetlerin değerlerini ve aynı zamanda birbirlerinin göreli değerlerini belirler. Örnek: Bir çift ayakkabı 70 TL ise, öte yandan bir gömlek 35 TL ise. . bir çift ayakkabı 2 adet gömlek eder → 70/35 =2 gömlek. Veya 1 gömlek = ½ ayakkabı. Yani her malın bir diğerinin değeri cinsinden karşılığı vardır. Bu da PARA sayesinde olur. 5

PARANIN TANIMI VE FOKSİYONLARI 3. Paranın Değer Muhafazası Fonksiyonu İnsanlar gelirlerinin bir kısmını harcamayıp tasarruf ederler. Tasarrufları ile şimdi satın alabilecekleri mal ve hizmetleri ileri bir tarihte satın alabilirler. Örneğin, benim elimde para olduğu müddetçe ve bunu bugün harcamayıp sakladığımda, ilerde tekrar kullanmak istediğimde kullanabilirim. . Çünkü paranın değeri olduğu sürece istediğim zaman harcayıp mal veya hizmet alabilirim. Ancak fiyatlarda artış olmaması gerekir. Bunun için de parayı bankaya yatırıp karşılığında faiz alarak paranın değeri en azından muhafaza edilir. 6

PARANIN TANIMI VE FOKSİYONLARI 3. Paranın Değer Muhafazası Fonksiyonu (devam) • Eğer faiz oranı fiyat artış oranı ile aynıysa en azından paranın değeri kaybolmamıştır. Örnek: Mevduat sahibi, parasını harcamayıp bankaya yatırıp 1 ay sonra %10 faiz alırsa ve fiyatlarda bu arada %10 arttıysa paranın değeri muhafaza edilmiş demektir. Ancak, fiyatlar %11 arttıysa para değer kaybetmiş, %9 arttıysa para değer kazanmış demektir. 7

PARANIN TANIMI VE FOKSİYONLARI Paranın üç fonksiyonu dışında bir rolü daha vardır. Para bir ekonomi politikası aracı olarak da kullanılır. Bu politikayı Merkez Bankaları (MB) uygular. ü Genişletici Para Politikası ü Daraltıcı Para Politikası - Ekonomide durgunluk varsa (işler durgun, işsizlik çok, işletmeler kapanıyor, mal stokları birikiyor. . ) o zaman genişletici para politikası uygulanır. Zira piyasada para miktarı artarsa , paranın fiyatı, yani FAİZler düşer, bu durumda yatırımlar ve tüketim artar. Piyasa canlanır. 8 •

PARANIN KISA BİR TARİHİ Takas: İlkel toplumlarda ticaret, malın mal ile değiştirilmesi şeklindeydi. İnsanlar kendi ürettikleri malları satın almak istedikleri mallar ile takas etmekteydiler. Eski toplumlarda, pirinç, buğday, tuz, koyun, tütün gibi mallar para olarak kabul edilmişse de takas ile ticaretin maliyeti çok yüksek olduğundan birçok güçlüklerle karşılaşmışlar ve değişim aracı olarak parayı keşfetmişlerdir. 9

PARANIN KISA BİR TARİHİ İlk Madeni Paralar: Değişim aracı olarak paranın, taşınabilirlik, bölünebilirlik ve dayanıklılık özelliklerine sahip olması gereğinin anlaşılması ile madeni paraların kullanılmasına M. Ö. 7. yüzyılda başlanmış ve önceleri Lidya, Yunan şehirleri ve Roma İmparatorluğun’da daha sonra tüm dünyada madeni para kullanımı (bakır, gümüş ve altından) önemli bir yer tutmuştur. 10

PARANIN KISA BİR TARİHİ Kağıt Paranın Ortaya Çıkışı: Orta Çağ’ın sonlarına doğru, bazı İtalyan şehir devletlerinde sarraflar halkın altın ve gümüş paralarını kasalarda muhafaza ederek karşılığında altın ve gümüş paraların istenildiği an geri verileceğini belirten sertifikalar veriyorlardı. Zamanla, gümüş ve altın karşılığı sertifikalar para yerine kullanılmaya başlandı. Sarraflar, kendilerine teslim edilen gümüş ve altın paraların hepsinin aynı anda istenmediğini fark edip, bunların bir kısmını 11 tüccarlara kredi olarak verip faiz almaya başladılar.

PARANIN KISA BİR TARİHİ Gümüş ve altın madeni paralardan taşınması daha kolay bu sertifikaların kullanımı yaygınlaştıkça sarraflardan bazıları bankacı konumuna geldi ve bankacılık başladı. Bankalar tarafından hazırlanan ve 100% karşılığı olmayan bu sertifikalara banknot deniyordu. Banknot: gümüş ve altın madeni paralarla kısmen desteklenen kağıt paralar. Ancak, ekonomide belirsizlik ortamı oluştuğunda, insanlar ellerindeki banknotlara karşılık talep ettikleri kıymetli madeni parayı alamayınca, para basıp tedavüle sürme yetkisi 12 merkez bankasına verildi.

PARANIN KISA BİR TARİHİ • Dövizler çoğunlukla bankalarda döviz tevdiat hesaplarına yatırılır. Mevduat vadeli veya vadesiz olabilir. • Mevduat vadesiz ise mevduat sahibi hesabındaki paradan istediği zaman istediği kadarını çekebilir. Genellikle bu hesaplardan nakit para çekmek yerine mal ve hizmet alımı sırasında çek ile ödeme yapılır. • Satıcılar da bu çeklerin karşılığını vadesiz mevduatın bulunduğu bankadan doğrudan nakit olarak çekmezler, o bankadaki veya başka bir bankadaki hesaplarına kaydedilmek üzere aldıkları çekleri yatırırlar ve gerektikçe kendileri de çek kullanmak suretiyle kullanırlar. • Bankacılık sisteminde bu şekilde kullanılan paraya kaydi para denir. Kaydi para için banka parası veya mevduat parası ibareleri de kullanılır. 13

PARA ARZININ TANIMLANMASI Ekonomideki para miktarı ne kadardır? Yani, para arzı nedir? Para arzının farklı tanımlamaları var. Dar anlamda M 1, daha geniş kapsamda M 2 vs. ; M 1=Dolaşımdaki para +Vadesiz mevduat (Resmi mevduat dahil değil)(Temel Para arzı) M 2 =M 1+Vadeli Mevduat (Resmi mevduat dahil değil) M 2 Y=M 2+Döviz Tevdiat Hesapları M 3=M 2+Resmi Kuruluşlar Mevduatı+TCMB’deki diğer mevduat M 3 Y=M 3+Döviz Tevdiat Hesapları 14

PARA ARZININ TANIMLANMASI Para arzının kapsamı genişledikçe likiditesi (paraya çevrilebilme özelliği) daha zor olan kalemler de dahil edilmekte. • Mesela vadeli mevduatı vadesiz mevduata oranla paraya çevirmek daha zor, vade sonunu beklemek lazım. • Yukardakilerin yanısıra devlet tahvilleri ve yatırım fonları gibi tasarruf araçları da para arzı kapsamına dahil edilebilir. Bunlara Likit varlıklar (L) diyoruz. M 1 den başlayıp L’ye gidildikçe nakite dönüştürmek zorlaşmaktadır. 15

PARA ARZININ TANIMLANMASI Bazı tanımlar; Dolaşımdaki Para: Dolaşımdaki (bankalardaki paralar dışındaki) kağıt ve madeni paralar. Vadesiz Mevduat: Resmi kuruluşların dışındaki tüm vadesiz mevduatlar. Bankalar vadesiz mevduata hiç faiz vermez veya az bir faiz verebilir. Vadeli Mevduat: Resmi kuruluşların mevduatı dışındaki tüm vadeli mevduatı kapsar. Döviz Tevdiat Hesapları: Tasarruf sahiplerinin bankalardaki 16 döviz hesaplarıdır.

PARA ARZININ TANIMLANMASI Kredi kartı para mıdır? Kredi kartı para değildir. Kredi kartı ile alış veriş yaparken, fatura ibraz edildiği zaman fatura karşılığının o kartı veren finans kuruluşuna ödeneceğine dair bir taahüttür ve ödeme günü geldiğinde, o miktarın ödenmesi gerekmektedir. Diğer bir deyimle, alış veriş anından ödeme gününe kadar, kartı veren finans kuruluşundan borç alınmış demektir. Kredi kartı para olmadığına göre para arz hesaplamasında yer almaz. Aynı şekilde, çek defteri para değildir. 17

BANKACILIK SİSTEMİ Bankacılık sistemi içinde, - Merkez bankası - Ticaret bankaları - Kalkınma ve yatırım bankaları 18

BANKACILIK SİSTEMİ • Her ülkenin Merkez bankası vardır. ABD’de Federal Rezerve Bank (Kısaca Fed denilir), İngiltere’de Bank of England, AB para politikalarını Avrupa Merkez Bankası(ECB) düzenler. Eurozone denilen Euro’nun kullanıldığı tüm ülkelerde(AB) para politikalarını tayin eder. • Merkez bankası Bankaların Bankasıdır. • Türkiyedeki Merkez Bankası TCMB’dir. Şimdi fonksiyonlarını görelim: 19

MERKEZ BANKASI VE FONKSİYONLARI • • • Bir ülkenin para otoritesi, o ülkenin merkez bankasıdır. Kağıt ve madeni para basma yetkisi merkez bankasına aittir. Ülkenin altın ve döviz rezervlerini yönetmek merkez bankasının sorumluluğundadır. Merkez Bankasının 4 temel fonksiyonu vardır: 1. Ticari bankalara bankerlik yapmak 2. Devlet için bankacılık 3. Para piyasalarını düzenlemek 4. Para arzının kontrol etmek 20

MERKEZ BANKASI VE FONKSİYONLARI 1. Ticari bankalara bankerlik yapmak Merkez bankası ticari bankaların mevduatını kabul eder istenildiğinde başka bankalara transfer eder. Ayrıca likidite sıkıntısı çeken bankalara kısa dönem(bazen bir gecelik) krediler açar. Bu krediler için uygulanacak faiz oranına reeskont oranı denir. 21

MERKEZ BANKASI VE FONKSİYONLARI 2. Devlet için Bankacılık: Devlet, fonlarını (parasını) merkez bankasında muhafaza eder ve harcamalarını bu fonları kullanarak yapar. Böylece, devletin alacaklarını ve harcamalarıyla ilgili tüm ödemelerini Merkez Bankası yapar. 3. Para piyasalarını düzenlemek: Bankaların durumunu ve para piyasalarını takip eder, iflasları önlemeye çalışır, ticari bankalara karşılaştıkları zorluklarda yardımcı olur ve para piyasalarının ekonomiye en iyi şekilde hizmet vermesi için gerekli düzenlemeleri yapar. 22

MERKEZ BANKASI VE FONKSİYONLARI 4. Para Arzını Kontrol Etmek Hükümetin para politikası merkez bankası tarafından yürütülür. Para politikası para arzının azaltılması veya artırılması, yani faiz oranının yükseltilmesi veya düşürülmesi şeklinde olur. Merkez Bankasının para politikası araçları, - zorunlu karşılık oranı (disponsibilite ve munzam karşılık) - reeskont oranı - açık piyasa işlemleridir. 23

Ticari Bankalar (Mevduat Bankaları) Ticari Bankaların temel fonksiyonu mevduat kabul etmek ve bu mevduatı paraya ihtiyacı olanlara borç vermektir. Ticari bankalar kendilerine yatırılan paralar için bir faiz öderler ve kredi şeklinde verdikleri borçlar için de bir faiz alırlar. Kredi faizleri mevduat faizlerinden fazladır. Ticari bankalar, genelde, paraya ihtiyacı olanlara kısa dönem (bir yılı geçmeyen) krediler verirler ve bono gibi bir yıldan kısa vadeli tüm finansal enstrümanlara aracılık 24 yaparlar. Ticari bankaların faaliyet gösterdiği mali

Kalkınma ve Yatırım Bankaları Firmaların yatırım için gereksinim duydukları uzun vadeli (bir yıldan daha uzun) krediler almak için başvurdukları bankalar daha çok kalkınma ve yatırım bankalarıdır. Bu bankaların faaliyet göstediği mali piyasalar sermaye piyasaları diye adlandırılır. 25

BANKACILIK SİSTEMİNDE KAYDİ PARA YARATILMASI Kaydi paranın yaratılması için önce karşılık oranı kavramının ne anlama geldiğini görelim. Yasal (Zorunlu) Karşılık Oranı (r): Ticari bankalar kendilerine yatırılan mevduatın bir kısmını merkez bankasına rezerv (depozit) olarak yatırmak zorundadırlar. Yatırılacak olan miktara merkez bankası karar verir ve bu rezerv oranına kısaca zorunlu karşılık oranı denir. • Kaydi para (mevduat parası) çarpanı (MD)= 1/r • Ticari bankaya yatırılan toplam mevduat (Toplam Kaydi Para) = MD*ilk mevduat • Yaratılan Yeni Toplam Kaydi Para= (MD – 1)*ilk mevduat • Ticari Banka Tarafından Yaratılan Yeni Kaydi Para= (ilk mevduat * (1/r) )- ilk mevduat • Toplam zorunlu rezerv oranı= r * (MD*ilk mevduat) • 26