Papprspeningar og uppruni ntmans Sverrir Jakobsson Selabanki slands

Pappírspeningar og uppruni nútímans Sverrir Jakobsson Seðlabanki Íslands 9. október 0

Um hvað snýst saga pappírspeninga • Saga pappírspeninga er þróunarsaga mismunandi hagkerfa í átt að flóknari viðskiptaháttum. • Löng saga í Austur-Asíu áður en Svíar „fundu upp“ pappírspeninga á 17. öld. • Við hvaða sögulegu kringumstæður festir slíkur gjaldmiðill rætur? 1

Nokkrar forsendur • Peningar hafa þrenns konar gildi: – Skiptigildi (transaction demand) – Sparnaður (precautionary demand) – Til að verja fólk fyrir sveiflum á fjármálamörkuðum (speculative demand). • Eðli peninga: – Verðmæti í sjálfum sér (commodity money) – Bein ávísun á verðmæti (representative money) – Valdboðsgjaldmiðill (fiat money). 2

Upphaf myntar • Mynt verður til á öxulskeiðinu (þý. Achzenzeit). • Slegin á þremur stöðum á milli 700 og 500 f. o. t. : á Indlandi, í Kína og við Eyjahaf. • Notkun myntar tengd verðmæti málmanna sem notaðir eru í henni. • Táknræn umbreyting dýrs silfurs í ódýran kopar í Rómarveldi á 3. öld. • Mynt úr eðalmálmi getur breytt um eðli, orðið aftur að skartgrip eða skrauti. 3

Mynt í Kína • Kínverjar notuðu sjaldgæfar kuðungsskeljar sem gjaldmiðil um 1200 f. o. t. • Síðar koparpeningar í laginu eins og áhöld. • Kringlóttir peningar með gat miðjunni; þúsund slíkir nefndust guan. 4

Fljúgandi peningar (fei qian 飛錢) • Kaupmenn gátu lagt inn peninga á einum stað; fengið kvittun og leyst þá út annars staðar. • Höfðu ekki skiptigildi, gegndu í raun sama hlutverki og víxlar. • Nýmælið fólst í staðlaðri hönnun og útliti. 5

Fyrstu peningaseðlarnir • Ríkisstjórn Zhenzong (r. 998 -1022) veitti sextán kaupmönnum í Sichuan-héraði leyfi til að prenta seðla til að nota sem gjaldmiðil í viðskiptum sín á milli. • Þetta var gert til að bregðast við myntskorti í héraðinu. • Þessir pappírspeningar kölluðust jiaozi og eru fyrsti valdboðsgjaldmiðill sögunnar. • Einn seðill jafngilti einu guan en einnig var til seðill fyrir 10 guan. • Eftirspurn eftir þessum pappírspeningum olli verðbólgu þannig að árið 1023 yfirtók ríkið prentun þeirra. 6

(Möguleg) dæmi um forna peningaseðla Seðill frá 1023 Seðill frá 12. öld 7

Endalok pappírspeninga í Austurlöndum • Notkun pappírspeninga í hámarki um 1300; notaðir í Kína, Kóreu, Japan, Víetnam og Persíu. • Marco Polo ræðir pappírspeninga í ferðasögu sinni. • Feneyingar áttu banka en ekki pappírspeninga. • Á 15. öld ríkti verðbólga í Kína og stjórnvöld hættu að prenta seðla; notkun þeirra fjaraði út fremur en að tekin væri opinber ákvörðun um að hætta henni. • Koparmynt tekin upp sem grunngjaldmiðill í Kína. 8

Pappírspeningar í vestri • Johan Palmstruch fékk leyfi til að stofna banka í Svíþjóð 1656; hann fékk þá hugmynd að prenta seðla sem mætti skipta fyrir málmpeninga. • Offramleiðsla á peningaseðlum varð til þess að bankanum var lokað árið 1668 og Palmstruch dæmdur til dauða (en síðar náðaður). • Seðlaútgáfa hélt áfram í endurreistum banka en mætti tortryggni. 9

Seðlaútgáfa í Norður-Ameríku • Í Norður-Ameríku var skortur á málmum og yfirvöld í nýlendunni Massachusetts hófu prentun peninga árið 1690. • Aðrar nýlendur fylgdu í kjölfarið, seinast Virginia árið 1755 (en þar var tóbak áður notað sem gjaldmiðill). • Hvert ríki hafði eigin gjaldmiðil. • Einstakir bankar gáfu út seðla en þar sem engin útibú voru til minnkaði verðgildi þeirra með fjarlægð frá bankanum. 10

Hömlur á prentun pappírspeninga • Bresk stjórnvöld takmörkuðu notkun pappírspeninga 1751; vegna hættu á verðbólgu. • Fleiri hömlur settar á dreifingu seðla 1764. • Ein af forsendum uppreisnar nýlendubúa, að mati Benjamin Franklin. • Bandaríkin hófu prentun álfupeninga (e. Continentals) eftir stofnun þeirra 1776. 11

Álitamál um notkun pappírspeninga • Hugmyndin um valdboðsgjaldmiðil öflug í Kína; uppfinning peninga eignuð vitrum konungum í forneskju. • Shenzong (keisari 1067 -1085) taldi að verðgildi peninga myndi ráðast af styrk hagkerfisins, ekki þyrfti greiðslugeta í mynt að vera á bak við pappírspeninga. • Ráðgjafinn Zhou Xingji (1067 -1125) reiknaði út að ríkið þyrfti að eiga mynt fyrir tveimur þriðju pappírspeninga í umferð. 12

Álitamál - II • Shen Gua (1031 -1095) taldi að verðgildi peninga ykist ef þeir færu hratt á milli manna. • Ye Shi (1150 -1223) notkun pappírspeninga leiðir til skorts á koparpeningum (tilbrigði við lögmál Greshams); peningar missa allt gildi læstir ofan í kistu. • Yuan Xie (1144 -1224) benti á að hægt væri að stjórna verðgildi peninga með því að innkalla peninga sem væru í umferð. • Dai Zhi (13. öld) hafnaði því að hlutfall pappírspeninga gagnvart mynt ylli verðbólgu; hún réðist af heildarmagni peninga í umferð. 13

Álitamál - III • John Law, efnahagsráðgjafi Frakkakonungs, leit á aukið peningamagn í umferð myndi örva verslun og viðskipti; vildi taka upp peningaseðla. • Banque Générale í Frakklandi stofnaður 1716, en varð gjaldþrota. • Benjamin Franklin (1729): Verðgildi peninga ræðst fyrst og fremst af auðnum sem vinna manna skapar í samfélaginu. 14

Helstu rit - I • • Davies, Glyn, History of Money. 3. útgáfa. Cardiff: University of Wales Press, 2002. Dewey, Donald, „In Palmstruch We Trust“, Scandinavian Review 95: 1 (2007), 60 -64. Ernst, Joseph Albert, Money and Politics in America 1755 -1775. A Study in the Currency Act of 1764 and the Political Economy of Revolution, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1973. Galbraith, John Kenneth, Money. When It Came, Where It Went. Boston: Houghton Mifflin, 1975. Goldberg, Dror, „The Massachusetts Paper Money of 1690“, Journal of Economic History 69: 4 (2009), bls. 1092 -1106. Hecksher, Eli Filip, An Economic History of Sweden. Cambridge, Mass. : Harvard University Press, 1954. Helgi Skúli Kjartansson, „Serkneskt silfur í Grágás“, Saga og kirkja. Afmælisrit Magnúsar Más Lárussonar gefið út í tilefni sjötugsafmælis hans 2. september 1987, ritstj. Gunnar Karlsson, Jón Hnefill Aðalsteinsson og Jónas Gíslason, Reykjavík: Sögufélag, 1988, 43 -57. 15

Helstu rit - II • • • Horesh, Niv, „From Chengdu to Stockholm. A Comparative Study of the Emergence of Paper Money in East and West“, Provincial China 4: 1 (2012), 68 -99. Keynes, John Maynard, The General Theory of Employment, Interest and Money, New York: Harcourt Brace, 1936. Kuhn, Dieter, The Age of Confucian Rule. The Song Transformation of China. Cambridge, Mass. & London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2009. Lannoye, Vincent, La monnaie et les banques de la Mésopotamie à Manhattan, Brusse. L: Le Cri, 2005. Letwin, William, „Monetary Practice and Theory of the North American Colonies during the 17 th and 18 th Centuries“, La Moneta Nell’economia Europea, Secoli XIIIXVIII, ritstj. Barbagli Bagnoli, Flórens: Le Monnier, 1981, 439 -469. Moshenskyi, Sergi, History of the Weksel. Bill of Exchange and Promissory Note. New York: Xlibris, 2008. 16

Helstu rit - III • • • Peng Xinwei, A Monetary History of China. 3. útgáfa. Þýð. Edward H. Kaplan. Bellingham, Washington: Center for East Asian Studies, University of Western Washington, 1994, I. bindi. Sandrock, John E. , „Ancient Chinese Cash Notes. The World´s First Paper Money. Part I, “ The Currency Collector, sjá http: //www. thecurrencycollector. com/pdfs/Ancient_Chinese_Cash_Notes__The_Worlds_First_Paper_Money_-_Part_I. pdf Schaps, David M. , „The Invention of Coinage in Lydia, in India, and in China“, Bulletin du cercle d’études numismatiques 44 (2007), 281 -300, 313 -322. Vagi, David L. , Coinage and History of the Roman Empire II. Coinage, Chicago & London: Fitzroy Dearborn, 1999. Van der Wee, Herman, „Monetary, Credit and Banking Systems“, The Cambridge Economic History of Europe V. The Economic Organization of Early Modern Europe, riststj. E. E. Rich & C. H. Wilson, Cambridge ofl. : Cambridge University Press, 1977, 290 -392. Von Glahn, Richard, Fountain of Fortune. Money and Monetary Policy in China, 10001700. Berkeley & Los Angeles: University of California Press, 1996. 17