Papl Sosiedade Sivl hodi tau matan ba Investimentu
Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La’o Hamutuk ba Retratu Anuál Ajénsia Nasionál Dezenvolvimentu RDTL nian 18 Jullu 2013 La’o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 1040 email: info@laohamutuk. org Website: www. laohamutuk. org
Saida mak La’o Hamutuk? • Institutu TL ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Area Servisu : • Harii iha 2000 • Ekonomia • Non Partisan • Finansa Estadu • Tau matan ba polítika (policy) • Direitu ba Rai • Hakarak atu ajuda Governu no suporta polítika ne’ebé di’ak Atu servi povo no nasaun • Polítika Agrikultura • La simu osan hosi instituisaun, Governu no sira ne’ebé iha interese boot iha TL • Governasaun
Oinsá hala’o knar no dadus analiza mai hosi ne’ebé? • Analiza ba polítika no advokasia, ladún hare ba implementasaun projetu v Submisaun ba Governu no Parlamentu Nasionál v Halo treinamentu, workshop, no aprezentasaun v Halo diskusaun komunitária, no field visit v Diskusaun, fahe hanoin ho públiku, NGO, jornalista, akademia, ajénsia internasionál, nsst • Maiór parte hosi Governu, no hosi fonte sira seluk v Portal OJE & nia ezekusaun v Portal Aprovizionamentu v DGE-Estatístika v No fonte sira seluk
Saida mak LH preokupa liu? Malisan Rekursu - Dependénsia ba Petróleu • OJE 2013: ………………………………… t$787 (48%) sei mai hosi Fundu Petrolíferu iha 2013. liu t$680 million (40%) hosi FP iha pasadu no futuru. tokon $1, 648 • GDP Non-oil iha 2011: . . ……………………… tokon $1, 046 GDP Petróleu in 2011: ……………………. . . tokon $3, 463 (81%) • Atividade Estadu, selu hosi osan mina-rai, no metade hosi ita nia ekonomia “non-oil” mai hosi osan mina-rai. • Balansu komersiál (2012): t$670 importasaun, t$31 esportasaun. • Osan mina-rai la sustentável, la fó servisu barak – sei ba hotu estadu. • Fundu Petróleu bele suporta igualdade entre jerasaun, maibé la garante boa governasaun ka prevene korrupsaun. FP sei hotu lalais karik ita gasta barak liu ho beibeik. Súl Sudan mak depende liu ba esportasaun petróleu no gas molok Timor-Leste.
Ekonomia “Rentier” • Osan suli maka’as tama mai, maibé dala barak gasta la ho hanoin • Povo nia osan … maske la mai hosi sira nia taxa OJE sa’e 28%/tinan, lalais liu ita nia ekonomia, no lalais liu iha mundu hafoin Zimbabwe.
Mina-rai sei la dura ba tempu naruk
Reseita petrolíferu sei kontinua tun Gráfiku ne’e hatudu katak TL pasa ona tempu produsaun másimu hosi Bayu-Undan and Kitan.
Fundu Petróleu sei hotu lalais.
Projetu petróleu domina desizaun Governu nian
Ekonomia petrolíferu domina ekonomia tomak
Kreximentu GDP mai husi despeza estadu nian de’it
Knar Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba programa Governu Reprezenta hanoin no nesesidade ema sira ne’ebé vulneravel no haketak ona hosi benefísiu programa estadu nian • Ema barak hanoin katak polítiku na’in sira iha Dili ladún hatene konaba fallansu hosi projetu infrastrutura ne’ebé sira implementa iha distritu. • Projetu iha Dili mak prioridade – prefere liu ba ema estranjeiru ne’ebé vizita mai. Ida ne’e mak povu Timor-Leste luta atu hetan?
Analiza Advokasia • Objetivu, independente, no hare hosi perspetiva diferente • Liu hosi Parlamentu, konsultasaun ho órgaun estadu nian, karta no media • Hare vizaun ba tempu naruk (la’ós eleisaun oin mai) • Ho dalan persuasivu no mós konfrontasaun pasífiku • Bele hare ba area rurais, la’ós de’it ba Dili • Sukat opsaun polítika ne’ebé diferente • Labele tuir ajenda doadór • Efetivu liu atu halo iha inísiu iha síkulu projetu, maibé dala barak seidauk iha informasaun no oportunidade • Sosiedade Sivíl no Governu hetan influensia la hanesan
Ajuda asegura hodi tuir prosesu legal sira • Transparente no akuntavel oinsá uza povo nia osan • OJE, Lisenseamentu Ambientál, aprovizionamentu, ezekusaun, evaluasaun no pagamentu • Propoin ka demonstra alternativu Ajuda implementasaun programa • Suporta estadu atu implementa, konsulta ka publika projetu nian • La presiza halo funsionáriu moe ba públiku se karik sira halo erru • Ajuda ema no implementador sira hodi komprende povo nia nesesidade no preokupasaun
Saida mak LH sujere ba ADN atu halo? • Promove dezenvolvimentu nasionál no atividade ekonomia iha distritu • Rasionaliza rekursu finanseiru bazeia ba “cost -benefit analysis” v. Hili projetu ho matenek no ida ne’ebé di’ak no presiza hosi TL
• Kontrola kustu no kualidade hosi kapitál dezenvolvimentu projetu nian v. Konsidera kustu tomak projetu nian: manutensaun, operasaun, decommissioning, ambiente v. Tau matan ba benefísiu: finansial, ekonómiku (kampu servisu, sub-contract) no sosiál v. Tau matan ba impaktu no risku: osan, rai, ambientál, eviksaun, kustu oportunidade
MDG-Suco: karun, laiha kualidade, susar atu hadi’ak, no la apropriadu ba area rural. NGO KSI no komunidade sira iha Ermera nia projetu uma: baratu, uza rekursu lokál no apropriadu liu
• Maske iha mandatu ba viabilidade ante-projetu nian, maibé ne’e seidauk hala’o Kustu konstrusaun projetu eletrisidade hosi tokon $367 sa’e ba liu biliaun ida
Supply Base - Tasi Mane • Laiha Planu Jestaun Ambientál, iha de’it Estratéjia PJA • Laiha tender ba estudu viabilidade (kontratu sira ba Eastlog) • Ita seidauk hetan asesu ba estudu ne’ebé halo ona v Estudu kona-ba viabilidade komersiál v Front-End Engineering Design v Kustu tomak projetu
Ponte Comoro Loloos ponte sira iha distritu mak presiza prioridade liu, duke iha Dili
Projetu sira tenke bazeia ba realidade no nesesidade TL • Prioridade OJE: v. Agrikultura v. Saúde v. Edukasaun v. Ekonomia lokál Nasaun sira ne’ebé atinje ona MDG gasta 28% hosi sira nia OJE ba saúde no edukasaun. Timor-Leste sei gasta 13% iha 2013. Gasta 2% ba agrikultura no 3% atu dezenvolve ekonomia.
• Molok 2025, Bayu Undan no Kitan maran • Tuir Sensu 2010, labarik idade ki’ik besik dupla kompara idade liu 20. • To’o 2025, labarik 330, 000 sei moris. Oinsá ho sira nia futuru?
Dívida Públiku • Risku naruk ba finansa públiku • Aumenta tentasaun atu gasta barak • Tanba osan na’in ladún fiar ba kapasidade RDTL atu jere nia projetu boot sira
ADN ba EPIA • LH suporta, no ida ne’e importante • Maibé saida mak ami bele kontribui?
Labele haluha sira!! Obrigado barak
- Slides: 28