PANORAMA EKONOMIKA POLITIKA FISKAL TIMORLESTE Helder Lopes Koordenador

  • Slides: 46
Download presentation
PANORAMA EKONOMIKA & POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Helder Lopes Koordenador Politika Ekonomia Ministeriu Finansas Timor-Leste

PANORAMA EKONOMIKA & POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Helder Lopes Koordenador Politika Ekonomia Ministeriu Finansas Timor-Leste Dili, Junhu-2014

PANORMAKA EKONOMIA: Kresimentu Ekonomiku Komparasaun Investimentu Husi Setor Privadu no Publiku (Naun Petroliferu) 700

PANORMAKA EKONOMIA: Kresimentu Ekonomiku Komparasaun Investimentu Husi Setor Privadu no Publiku (Naun Petroliferu) 700 600 500 400 557. 2 300 200 100 0 15. 6 13. 9 2006 245. 7 241. 5 54. 6 60. 6 111. 9 30. 6 33. 4 2007 48. 4 2008 2009 2010 43. 5 2011 Investimentu Setor Publiku (GFCF) Investimentu Setor Privadu -Naun Petroliferu (GFCF) 2

PANORAMA EKONOMIA: Ekonomia Domina Husi Setor Publiku 3

PANORAMA EKONOMIA: Ekonomia Domina Husi Setor Publiku 3

PANORAMA EKONOMIA TL Defisit iha Komersiu Internasional (wainhira eksklui Mina-rai nudar produtus eksportasaun )

PANORAMA EKONOMIA TL Defisit iha Komersiu Internasional (wainhira eksklui Mina-rai nudar produtus eksportasaun ) 4

PANORAMA EKONOMIA TL Nia Eksportasaun (Eksklui Mina-rai) 5

PANORAMA EKONOMIA TL Nia Eksportasaun (Eksklui Mina-rai) 5

PANORAMA EKONOMIA: TL Nia Importasaun (000 USD) Timor-Leste Nia Produtus Importasaun iha Lista “Top

PANORAMA EKONOMIA: TL Nia Importasaun (000 USD) Timor-Leste Nia Produtus Importasaun iha Lista “Top 10” Merchandise & Non Merchandise 6

PANORAMA EKONOMIA : Inflasaun nebe boot no produtivadade nebe ki’ik nudar impedimentus ba investimentu

PANORAMA EKONOMIA : Inflasaun nebe boot no produtivadade nebe ki’ik nudar impedimentus ba investimentu husi setor privadu 7

PANORAMA EKONOMIA : “Investimentu Eksternu Diretu (FDI)” 8

PANORAMA EKONOMIA : “Investimentu Eksternu Diretu (FDI)” 8

PANORAMA EKONOMIA : Populasaun ho tinan apropriadu atu servisu – barak mak la involve

PANORAMA EKONOMIA : Populasaun ho tinan apropriadu atu servisu – barak mak la involve iha merkadu trabalhu 9

PANORAMA EKONOMIA : (1) Kriasaun Empregu Husi Setor Privadu Empregu Kria Husi Setor Privadu

PANORAMA EKONOMIA : (1) Kriasaun Empregu Husi Setor Privadu Empregu Kria Husi Setor Privadu (%) Empregu Kria Husi Setor Privadu Naun-Petroliferu

PANORAMA EKONOMIA : (2) Kriasaun Empregu Husi Setor Privadu Bazeia ba Industria Kriasaun Empregu

PANORAMA EKONOMIA : (2) Kriasaun Empregu Husi Setor Privadu Bazeia ba Industria Kriasaun Empregu Husi Setor Privadu Bazeia ba Distritu

PANORAMA EKONOMIA : Se mak benefisia Husi Kresimentu Ekonomiku Nebe Boot Fonte: ADB Fonte:

PANORAMA EKONOMIA : Se mak benefisia Husi Kresimentu Ekonomiku Nebe Boot Fonte: ADB Fonte: Banku Mundial

PANORAMA EKONOMIA : (1) Estratejia Atu Iha Kresimentu Ekonomiku Nebe Boot, Inklusivu no Sustentavel

PANORAMA EKONOMIA : (1) Estratejia Atu Iha Kresimentu Ekonomiku Nebe Boot, Inklusivu no Sustentavel 13

PANORAMA EKONOMIA : (2) Estratejia Atu Iha Kresimentu Ekonomiku Nebe Boot, Inklusivu no Sustentavel

PANORAMA EKONOMIA : (2) Estratejia Atu Iha Kresimentu Ekonomiku Nebe Boot, Inklusivu no Sustentavel ESTABILIDADE MAKRO EKONOMIA • Asegura Katak Politika Fiskal Sustentavel: Tamba setor privadu duvida atu investe se karik iha tempu naruk despeza no demanda governu la sustentavel • Inflasaun Moderada: Timor-Leste hahu iha inflasaun nebe kiik (Q 4 2013), importante atu mantein inflasaun entre 4%-6% REFORM ESTRUTURAL • Objetivu: Atu halo ambiente negosiu iha Timor-Leste sai atrativu liu tan. • Politika Atu Halo Ferforma Estrutural - SERVE (One Stop Shop) - Presiza Lei ba Rai (Kolateral) - Lei investimentu - Lei tributaria 14

PANORAMA EKONOMIA : (3) Estratejia Atu Iha Kresimentu Ekonomiku Nebe Boot, Inklusivu no Sustentavel

PANORAMA EKONOMIA : (3) Estratejia Atu Iha Kresimentu Ekonomiku Nebe Boot, Inklusivu no Sustentavel IHA KOMITMENTU ATU KONTINUA HADIA INFRA-ESTRUTURA NO REKURSUS UMANUS: • Objetivu: Atu hatuun kustu produsaun, risku no aumenta produtividade • Infra-estrutra: Estarada, eletrisidade (Jestaun O&M), portu, aeroportu, be mos • Rekursus Umanu: asesu ba edukasaun, kualidade edukasaun no edukasaun nebe orienta ba “demand supply” DIVERSIFIKA EKONOMIA: • Dezenvolve Setor Agrikultura: tamba iha potensia (maibe tenki bazeia ba vantajen komparativu), populasaun barak (liu-liu iha areas rurais) mak sei depende ba setor ida nee, no Agrikultura nudar setor ho karakter “labor intensive. ” no SME • Dezenvolve Setor Turismu: tamba iha potensia, labor intensive no ho natureza SME; • Dezenvolve Setor Petroliferu: liu-liu industria downstream • Dezenvolve Setor Manufaktura: transformasaun ekonomia no “labor intensive” • Dezenvolve SME: Tamba sei halo ekonomia ho aliserse nebe metin, labor 15 intensive.

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Panoramika Orsamentu Timor-Leste Reseitas Petroliferas iha Futuru RSE Orsamentu Jeral Estadu

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Panoramika Orsamentu Timor-Leste Reseitas Petroliferas iha Futuru RSE Orsamentu Jeral Estadu (OJE) Reseitas Domestikas Fundu Mina-rai Rikeza Mina-rai Emprestimus Despezas Governu Promesas Kapital Rekorrente Reseitas husi impostos Reseitas laos imposto Ajensia retensaun

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Fundu Petroliferu: Balansu Fundu Petroliferu Aumentu Kada Tinan. 17

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Fundu Petroliferu: Balansu Fundu Petroliferu Aumentu Kada Tinan. 17

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Fundu Petroliferu: Reseitas Fundu Mina-rai Source: NDPF and BU 2013 •

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Fundu Petroliferu: Reseitas Fundu Mina-rai Source: NDPF and BU 2013 • Figura 2013 -2022 bazea ba kalkulasaun no asumpsaun iha Orsamentu 2014. Kalkulasaun atualizadu (updated calculation) sei halo iha fulan Agostu 2014 ba Orsamentu 2015. 18

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Reseitas Domestika • Governu iha komitmentu aumenta reseitas domestika • Presiza

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Reseitas Domestika • Governu iha komitmentu aumenta reseitas domestika • Presiza estabele grupu trabalhu nasional ba reforma lei tributaria no investimentu – Komitmentu Governu iha 2014 19

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Politika Fiskal: Regulamentu no Disiplina Fiskal Atu iha Sustentabilidade Fiskal, Governu

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Politika Fiskal: Regulamentu no Disiplina Fiskal Atu iha Sustentabilidade Fiskal, Governu estabele ona instrumentu fiskal hirak tuir mai nudar meius atu kontrola despeza publiku Regulamentu Fiskal Deskrisaun Rendimentu Sustentavel Estimativu (RSE) Foti 3% deit husi Fundu Petroliferu hodi Nunee TL nia Fundu Petroliferu la hotu iha tempu naruk Enkuadramentu Despeza Publiku Bazeia ba Estratejia PED Politika Fiskal “Fontloading”: Foti liu ESI iha tempu badak hodi finansia programa dezenvolvimentu infra-estrutura no Rekursus Umanus – maibe tenki fila fali ba ESI iha mediu no longu-prazu. Despeza Rekorente Presiza iha disiplina ba despeza rekorente - atu iha sustentabilidade fiskal, kresimentu anual despeza rekorente labele liu 4% too 6% Defise Fiskal Naun-Petroliferu= (Reseitas Domestikas– Total Despeza)/ PIB Naun-Petroliferu. Hatudu demanda Setor Publiku nebe boot tamba despeza nebe boot. Ba tampu naruk labele liu 70% no iha mediu-prazu tenki ba 50% Reseitas Domestika Tenki hasae reseitas domestika liu husi: kresimentu ekonomiku nebe boot, hadia lei tributaria no administrasaun tributaria Determinasaun Envelope Fiskal Konselhu Ministrus determina envelope fiskal bazeia ba: prioridade nasional, sustentabilidade fiskal, kapasidade ezekusaun, kualidade despeza no kapasidade ekonomia atu absorve 20

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Fatores Prinsipais Nebe Konsidera Iha Prosesu Preparasaun Orsamentu 1) Prioridade Nasional

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Fatores Prinsipais Nebe Konsidera Iha Prosesu Preparasaun Orsamentu 1) Prioridade Nasional 2) Sustentabilidade Fiskal 3) Kapasidade Ezekusaun 4) Kualidade Orsamentu 5) Kapasidade Ekonomia atu Absorve 21

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Faze Implementasaun PED PLANU ESTRATEJIKU DEZENVOLVIMENTU

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Faze Implementasaun PED PLANU ESTRATEJIKU DEZENVOLVIMENTU NASIONAL 2011 -2030 “Visaun: Timor-Leste Sai Nasaun ho Rendimentu Médiu-Altu iha 2030” PLANU BA 2011 -2015 FAZE I • Dezenvolve Rekursus Umanus; • Dezenvolve Infraestrutura; • Hametin Institusoens • MDGs no “New Deal” PLANU BA 2016 -2020 FAZE II • Kontinua Dezenvolve Infra-estrutura; • Hametin Rekursus Umanus; • Haburas Kompetividade Ekonomika PLANU BA 2021 -2030 FAZE III • Halakon Ki’ak; • Haforsa Sétor Privadu no “Kooperativa; • Moderniza no Diversifika Ekonomia 22

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Diversifikasaun Ekonomia PLANU ESTRATEJIKU DEZENVOLVIMENTU NASIONAL

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Diversifikasaun Ekonomia PLANU ESTRATEJIKU DEZENVOLVIMENTU NASIONAL 2011 -2030 “Visaun: Timor-Leste Sai Nasaun ho Rendimentu Médiu-Altu iha 2030” TRANSFORMA ESTRUTURA EKONOMIA Moderniza no Diversifika Ekonomia AGRIKULTURA TURISMU PETROLIFERU SETORES PRINSIPAIS: Dezenvolvimentu Infra-estrutura no Rekursus Umanus 23

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Metas Prinsipais ba 2015 OBJETIVU: Iha

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Metas Prinsipais ba 2015 OBJETIVU: Iha Oportunidades ba ema hotu-hotu ho forma justa no inkluziva, no kresimentu ekonomiku nebe dinâmika no inovadora. • 93% labarik asesu ona ba kualidade ensinu baziku; KAPITAL SOSIAL EKONOMIA • Iha ona postu saude ba Suco ho populasaun 1, 500 and 2, 000; • Kuaze 55, 000 uma harí ona ba ema ki’ak • Produtividade sétor agrikultura aumenta signifikante, sétor turismu buras no ekspanda ona, no sétor privadu involve ona iha industria hotu, liu-liu husi empreza kiik no médiu. • Estradas rurais tomak rehabilita ona; • 75% populasaun rural asesu ona ba be mos; INFRAESTRUT • Povu tomak hetan ona naroman durante 24 oras no asesu ona ba linha telekomunikasaun; URA • Portu nebe iha rehabilita ona. 24

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. MDGs Objektivus MDG = 8 Indikadores

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. MDGs Objektivus MDG = 8 Indikadores MDG =60 Indikadores nebee TL Indikadores nebee define nia metas = 24 atinji ona - 5 Indikador Medida Valor (tinan) Meta 2015 Situasaun Atual Proporsaun Feto iha Parlamento % 38. 5 (2012) 35 Atinji ona Mortalidade infantil (menus tinan lima) Por kada 1, 000 moris 64 (2009) 96 Atinji ona Mortalidade infantil (menus tinan rua) Por kada 1, 000 44 (2009) 53 Atinji ona Proporsaun kasus TB nebe detekta (DOTS) % 70 (2009) 70 Atinji ona Proporsaun kasus TB nebe kura (DOTS) % 88 (2010) 85 Atinji ona Insidensia TB Por kada 100, 000 145 (2009) 138 On-track Prevalensia TB Por kada 100, 000 378 (2010) 353 On-track Proporsaun inan partus ho assistensia profisionais saude % 29. 6 (2009) 60 On-track 25

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Relasaun Entre PED, PSGs and MDGs

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Relasaun Entre PED, PSGs and MDGs Setores PED Dezenvolvimentu Ekonomiku PSGs Aliserse Ekonomiku MDG Eradika ki’ak no hamlaha Ensinu Baziku Universal Hamenus mortalidade labarik Sosial Kapital Servisus & Reseitas Hadia saude inan Kombate Malaria, HIV no moras seluk Governasaun Lejitimidade Politika Promove igualidade jeneru Justisa La iha metas espesifiku Seguransa La iha metas espesifiku Planu dezenvolvi mentu Infra -estrutura iha PED atu suporta dezenvolvi mentu sosiuekonomiku nebe inklusivu no sustentavel. 26

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Oinsa Atu Sai Nasaun ho Rendimentu

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. Oinsa Atu Sai Nasaun ho Rendimentu Médiu - Altu Nasaun – Rendimentu Altu (GNI per-kapita >$12, 616) ITA AGORA IHA NEE? ? ? Nasaun-Rendimentu Médiu - Altu (GNI perkapita $4, 086 too $12, 615) Timor-Leste – non-oil GNI $1, 361 Dezenvolvimentu Sosial Dezenvolvimentu Ekonomiku BELE ATINJI KA LAE? ? ? OINSA? ? ? Nasaun-Rendimentu Médiu - Baixu (GNI per-kapita $1, 036 too $4, 085) Nasaun - Rendimentu Baixa (GNI per-kapita <$ 1, 035) Periodu Okupasaun Indonesia Periodu Kolonizasaun too 1975 27

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. “Economic Miracle Countries” Persiza Tinan Hira

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu. “Economic Miracle Countries” Persiza Tinan Hira Hodi Sai Nasaun Rendimentu Médiu - Altu 28

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu Estratejia Iha “Mirracle Economic Countries” Hodi

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Prioridade Nasional: Planeamentu & Orsamentu Estratejia Iha “Mirracle Economic Countries” Hodi Sai Nasaun ho Rendimentu Médiu - Altu 29

Estrutura DPCM Social Strategic Sector Economic Strategic Sector Co-Chairs: VPM Supported by Aus. AID

Estrutura DPCM Social Strategic Sector Economic Strategic Sector Co-Chairs: VPM Supported by Aus. AID Co-Chairs: Mo. F/Mo. CIE/Mo. AF Supported by WB Secretariat : GVPM Secretariat: NDEP, Mo. F Sub sector Social Security Sub sector Mo. AF Sub sector Natural Disasters Management Sub sector Education Sub sector Health Sub sector Youth Infrastructure Dev. Strategic Sector Co-Chairs : Mo. PW/Mo. TC Supported by ADB Office of Prime Minister National Secretariat DPMU, Mo. F Supported by UN Secretariat: MPS, ADN, NPC Sub sector Mo. CIE Governance /Institutional Dev. Strategic Sector Co-Chairs: Mo. J Supported by UN Secretariat: Justisa Sub sector Justice Sub sector WATSAN/Electricity Urbanization Sub sector Roads/Bridges/ Airports/Ports Sub sector Petroleum/Natural Resources Sub sector Tourism Sub sector Security Reform Sub sector ASEAN Chair: MFAC Sub sector 30 Decentralization

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Sustenbilidade Fiskal: Formula Sustentabilidade Fiskal ba Timor-Leste Despezas Reseitas & Finansiamentu

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Sustenbilidade Fiskal: Formula Sustentabilidade Fiskal ba Timor-Leste Despezas Reseitas & Finansiamentu Revenues • Rekorente • Kapital • Promesas (inklui selu emprestimu) =< • Reseitas Domestikas • Rikosoin Mina-rai • Emprestimu

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Sustenbilidade Fiskal: Despeza Atual no Planu Despeza Iha Futuru Tuir RSE

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Sustenbilidade Fiskal: Despeza Atual no Planu Despeza Iha Futuru Tuir RSE ka lae? 32

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Sustenbilidade Fiskal: Despeza Atual no Planu Despeza Iha Futuru Tuir RSE

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Sustenbilidade Fiskal: Despeza Atual no Planu Despeza Iha Futuru Tuir RSE ka lae? 33

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Sustenbilidade Fiskal: Defise Fiskal Naun-Petroliferu 34

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Sustenbilidade Fiskal: Defise Fiskal Naun-Petroliferu 34

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ezekusaun: Revizaun Despeza Publika: Orsamentu vs Ezekusaun Data 19 -Maiu

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ezekusaun: Revizaun Despeza Publika: Orsamentu vs Ezekusaun Data 19 -Maiu 2014 35

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ezekusaun: Revizaun Despeza Publika: Kualidade Despeza – Gasta Barak Iha

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ezekusaun: Revizaun Despeza Publika: Kualidade Despeza – Gasta Barak Iha Q 4 36

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ezekusaun: 37

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ezekusaun: 37

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kualidade Orsamentu: Orsamentu no Despeza Atual Domina Husi Despeza ba “Rekorente”

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kualidade Orsamentu: Orsamentu no Despeza Atual Domina Husi Despeza ba “Rekorente” 38

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kualidade Orsamentu: Despeza Atual no Planu Despeza Rekorente 39

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kualidade Orsamentu: Despeza Atual no Planu Despeza Rekorente 39

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kualidade Orsamentu: Kualidade Despeza – Despeza Nebe la fo Benefisiu Direta

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kualidade Orsamentu: Kualidade Despeza – Despeza Nebe la fo Benefisiu Direta ba Povu 40

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kualidade Orsamentu: Kualidade Despeza – Orsamentu ba Manutensaun Kiik Orsamentu ba

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kualidade Orsamentu: Kualidade Despeza – Orsamentu ba Manutensaun Kiik Orsamentu ba Konstrusaun Boot-Maibe ba Manutensaun Kiik 41

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ekonomia Atu Absorve: Inflasaun Iha Timor-Leste ho Nia Kauzas 42

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ekonomia Atu Absorve: Inflasaun Iha Timor-Leste ho Nia Kauzas 42

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ekonomia Atu Absorve: Kauzas Inflasaun Husi Fatores External Estavel –

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ekonomia Atu Absorve: Kauzas Inflasaun Husi Fatores External Estavel – Evidensia Katak Kauza Inflasaun Husi Fatores Domestikas 43

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ekonomia Atu Absorve: Siklu Inflasaun • Despeza rekorente bele kontribui

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ekonomia Atu Absorve: Siklu Inflasaun • Despeza rekorente bele kontribui ba inflasaun; • Fatores eksternal no internal kauza inflasaun iha TL. 44

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ekonomia Atu Absorve: Osan Sai Barak Liu ba Rai-Liur 1/

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE Kapasidade Ekonomia Atu Absorve: Osan Sai Barak Liu ba Rai-Liur 1/ Total consumption and gross capital formation; 2/ Imports of goods and services ; Sources: Timor-Leste authorities; and IMF staff estimates.

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE YELLOW ROAD WORKSHOP 46

POLITIKA FISKAL TIMOR-LESTE YELLOW ROAD WORKSHOP 46