OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI “FALSAFA” KAFEDRASI KATTA O`QITUVCHISI MAMADJONOVA MARVARID QURBONAZAROVNANING “TUSHUNCHA HOSIL QILISHNING MANTIQIY USULLARI” mavzusida tayyorlagan TAQDIMOTI Тошкент- 2018
Mantiq insonning aqlida mavjud bo`lgan tushunchalardan hosil qilmoqchi bo`lgan tushunchalarga o`tish usullarini o`rganuvchi fandir. (Ibn Sino).
TUSHUNCHА HOSIL QILISHNING MANTIQIY USULLARI REJA 1. Mantiq fanining predmeti, bahs mavzusi 2. Mantiq qonunlari 3. Tushuncha tafakkur shakli sifatida 4. Tushunchaning turlari. Tushunchalar o`rtasidagi munosabat
Mavzuning tayanch tushunchalari Tushuncha, belgi, muhim belgi, nomuhim belgi, tushunchaning hajmi, yakka tushuncha, umumiy tushuncha, jamlovchi tushuncha, tushunchaning mazmuni, aniq tushuncha, mavhum tushuncha, nisbatli tushuncha, nisbatsiz tushuncha, musbat tushuncha, manfiy tushuncha, taqqoslanadigan tushuncha, taqqoslanmaydigan tushuncha, moslik munosabatidagi tushuncha,
Mantiq (grekcha)-logika, arabcha-mantiq)fikr, so`z. aql, qonuniyat degan ma`noni bildiradi Ob`yektiv mantiq Ob`yektiv olam qonuniyatlarini ifodalaydi Sub`yektiv mantiq Fikrlar o`rtasidagi aloqadorliikni ifodalaydi Tafakkur shakllari va qonunlarini o`rganuvchi fan
Tafakkur shakli va tafakkur qonuni Tafakkur shakli Fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning bog`lanish usuli, uning strukturasi (tuzilishi)dir. Tafakkur uch xil shaklda: tushuncha, mushohada va xulosa chiqarish shaklida mavjud Tafakkur qonuni Muhokama yuritish jarayonida fikrlar (fikrlash elementlari) o`rtasidagi mavjud zaruriy aloqalardan iborat. To`gri fikarlash qonunlari tafakkur qonunlari deb yuritiladi 93
Mantiqni organishning ahamiyati 1. Mantiq ishonch-e`toqodni, shu shakllantirishning zaruriy vositasidir jumladan, ilmiy e`tiqodni 2. Formal mantiq fan va texnikada isbotlash va asoslashning muhim vositasidir 3. Formal mantiq ta`lim tizimining barcha bo`g`inlarida o`quv jarayonining samaradorligini oshirishda asosiy vositadir 4. Formal mantiqni o`rganish fikrlash madaniyatini shakllantiradi va rivojlantiradi, fikrni to`gri qurish malakasini hosil qiladi 68
AYNIYAT QONUNI TA`RIF FORMULASI Ma`lum bir predmet yoki hodisa haqida aytilgan ayni bir fikr ayni muhokama doirasida ayni bir vaqtda o`z-o`ziga tengdir. а=а НОЗИДЛИК ҚОНУНИ Ta`rif Ayni bir predmet yoki hodisa haqida aytilgan ikki o`zaro bir-birini istisno qiluvchi (qarama qarshi yoki zid) fikr bir vaqtda va bir xil nisbatda birdaniga chin bo`lishi mumkin emas, hech bo`lmaganda ulardan biri albatta xato bo`ladi. Formulasi а а
UCHINCHISI ISTISNO QONUNI TA`RIF FORMULASI FIKRNING MAZMUNINI TO`LIQ QAMRAB OLUVCHI, AYNI BIR PREDMET YOKI HODISA HAQIDA BIR VAQTDA VA BIR XIL NISBATDA O`ZARO BIR-BIRINI ISTISNO QILUVCHI FIKRLARDAN BIRI CHIN, BOSHQASI XATO UCHINCHISIGA O`RIN YO`Q. а а YETARLI ASOS QONUNI TA`RIF HAR BIR BUYUM VA HODISANING REAL ASOSI BO`LGANI KABI, ULARNING IN`IKOSI BO`LGSN FIKRMULOHAZALAR HAM ASOSLANGAN BO`LISHI KERAK. FORMULASI а→в
TUSHUNCHA Narsa va hodisalar, ularning umumiy, muhim belgilari, xususiyatlarini inson ongida yaxlit aks ettiradigan tafakkur shaklidir
TUSHUNCHA
Belgilar deb predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi hamda ularning bir - biriga o`xshashligini ifoda qiluvchi xususiyatlar va munosabatlarga aytiladi. Belgilar muhim yoki nomuhim bo`ladi Muhim belgi Nomuhim belgi Predmetni mavjud bo`lishi uchun zarur bo`lib, uning tabiati, mohiyatini ifodalovchi belgilar. Predmetning mavjud bo`lishi uchun zarur bo`lmagan belgi 93
****** deb predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi hamda ularning bir - biriga o`xshashligini ifoda qiluvchi xususiyatlar va munosabatlarga aytiladi. Belgilar ***** yoki ****** bo`ladi Muhim belgi Nomuhim belgi 93
Tushuncha hosil qilishning mantiqiy usullari ****** – usulida ob`yektiv dunyodagi narsa va hodisalar orasidagi o`xshashlik va farqlar aniqlanadi ***** shunday mantiqiy usulki, bu usul yordami bilan narsa va hodisalarni fikran qismlarga bo`lamiz, ularning ayrim qism va xususiyatlarini ajratamiz va bilib olamiz ******usulida anliz davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran birlashtirilib, predmet haqida tushuncha hosil bo`ladi ******* ya`ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmetning sifat, xususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodalanadi ******* usulida predmetlar umumiy, muhim xususiyatlariga ko`ra sinflarga birlashtirilib, tushuncha hosil qilinadi
Tushuncha hosil qilishning mantiqiy usullari Taqqoslash – usulida ob`yektiv dunyodagi narsa va hodisalar orasidagi o`xshashlik va farqlar aniqlanadi Analiz shunday mantiqiy usulki, bu usul yordami bilan narsa va hodisalarni fikran qismlarga bo`lamiz, ularning ayrim qism va xususiyatlarini ajratamiz va bilib olamiz Sintez usulida anliz davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran birlashtirilib, predmet haqida tushuncha hosil bo`ladi Abstraksiyalash, ya`ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmetning sifat, xususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodalanadi Umumlashtirish usulida predmetlar umumiy, muhim xususiyatlariga ko`ra sinflarga birlashtirilib, tushuncha hosil qilinadi
TUSHUNCHALAR 2 XIL VAZIFA BAJARADI 1. Hukmning vujudga kelishi uchun sharoit yaratadi va uning elementi sifatida tarkibiga kiradi 2. Inson ongida olam haqidagi bilimning yaxlit holdagi ifodasi hisoblanadi
1 -reja uchun qisqacha xulosalar • Tushuncha mantiqiy tafakkurning dastlabki va asosiy shakli hisoblanadi. Tushunchada olamdagi predmet – hodisalarning mohiyati, xususiyatlari, aloqa va munosabatlari aks etadi. Tushuncha narsa, hodisa, jarayonlarning fikriy ifodasidir. • Tushuncha voqelikni bilvosita (fikrda) aks etishidir. Tushunchalr so`z yoki so`z birikmalari orqali ifodalanadi. Tushuncha olmni aqliy bilish shakli sifatida mantiq qonun – qoidalariga bo`ysunadi • Tushunchalarni hosil qilishning taqqoslash, analiz, sintez, mavhumlashtirish, umumlashtirish usullari mavjud
Tushuncha mazmuni Tushuncha mazmuni deb tushunchada aks etgan muhim belgilar yig`indisiga aytiladi Tushuncha hajmi deb tushunchada ifodalanayotgan narsa, hodisalarning yigindisiga aytiladi
Tushuncha mazmuni Tushuncha hajmi
Real predmet va hodisalarni aks ettiruvchi tushunchalar Abstrakt tushuncha Predmetlardan fikran ajratib olinib, mavhumlashtirilgan ma`lum hususiyat, belgilarni aks ettirgan tushunchalar Musbat tushuncha Predmetni unga xos belgilari orqali aks ettirish Manfiy tushuncha Predmetni unga xos bo`lmagan belgilar orqali fikr qilinishi Nisbatdosh tushuncha Zaruruy ravishda bir-birini taqozo qiladigan predmetlarni aks ettiruvchi Nisbatsiz tushuncha Nisbatan mustaqil, alohida mavjud bo`lgan predmetlarni aks ettiruvchi Tushuncha mazmuni jihatdan turlari Konkret tushuncha
**** tushuncha Predmetlardan fikran ajratib olinib, mavhumlashtirilgan ma`lum hususiyat, belgilarni aks ettirgan tushunchalar **** tushuncha Predmetni unga xos belgilari orqali aks ettirish **** tushuncha Predmetni unga xos bo`lmagan belgilar orqali fikr qilinishi **** tushuncha Zaruruy ravishda bir-birini taqozo qiladigan predmetlarni aks ettiruvchi **** tushuncha Nisbatan mustaqil, alohida mavjud bo`lgan predmetlarni aks ettiruvchi Tushuncha mazmuni jihatdan turlari ****tushunc Real predmet va hodisalarni aks ha ettiruvchi tushunchalar
Hajmida bitta predmet qilinadigan tushuncha fikr Umumiy tushuncha Predmetlar guruhini aks ettiruvchi tushuncha (Unda aks etgan predmetlar guruhi chegaralangan va chegaralanmagan bo`ladi) §Toplovchi Umumiy tushunchaning bir turi bo`lib, unda aks etgan belgilar faqat shu sinfning o`ziga taalluqli bo`ladi §Ayiruvchi Umumiy tushunchaning bir turi bo`lib, unda aks etgan belgilar berilgan sinfning har bir elementiga taalluqli bo`ladi Tushuncha hajmi jihatdan turlari Yakka tushuncha
Hajmida bitta predmet qilinadigan tushuncha **** tushuncha Predmetlar guruhini aks ettiruvchi tushuncha (Unda aks etgan predmetlar guruhi chegaralangan va chegaralanmagan bo`ladi) §**** tushuncha Umumiy tushunchaning bir turi bo`lib, unda aks etgan belgilar faqat shu sinfning o`ziga taalluqli bo`ladi §**** tushuncha fikr Umumiy tushunchaning bir turi bo`lib, unda aks etgan belgilar berilgan sinfning har bir elementiga taalluqli bo`ladi Tushuncha hajmi jihatdan turlari **** tushuncha
2 -reja uchun qisqacha xulosalar üTushuncha mazmun va hajm muayyanligiga ega. Tushunchaning mazmunida u ifodalagan predmet, hodisalarning boshqalardan farqli tomonlari, muhim belgilari aks etadi. Tushuncha hajmida uni ifodalagan narsa hodisalar miqdori aks etadi üTushunchalarning hajmi va mazmuni ularni turlarga ajratish imkonini beradi
Tushunchalar o`rtasidagi munosabat Taqqoslanadigan taqqoslanmaydigan Mazmun va hajm jihatidan yaqin va o`zaro munosabatda bo`lgan tushunchalr Mazmun va hajm jihatdan umumiylikka ega bo`lmagan tushunchalr Sigishadigan Sigishmaydigan Hajmi jihatidan biir-biriga to`la, butun, qisman mos keluvchi Hajmlari turlicha, o`zaro mos kelmaydigan tushunchalar Qarama-qarshilik Ayniyat Boysunish Zidlik Birga bo`ysunish А В Qisman moslik А В А В А С В А В
3 -reja uchun qisqacha xulosa • Olamdagi narsa va hodisalar orasidagi aloqa va munosabatlar inson tafakkurida tushunchalar orasidagi minosabatlar tarzida aks etadi
Tushunchalar ustida mantiqiy amallar i arn h l a is ch un shtir h s a Tu uml um Fikrlash jarayonida tor hajmli tushunchadan keng hajmli tushunchaga qarab borish i arn l a ch un lash h s Tu gara che Fikrlash jarayonida keng hajmli tushunchadan tor hajmli tushunchaga qarab borish la cha n shu sh Tu bo`li rni Tushunchaning hajmini unda aks etgan predmetlarni ayrim guruhlarga ajratish yo`li bilan aniqlash i rn ala h nc lash u h s if T u t a `r Tushuncha mazmunini ifodalovchi asosiy belgilarni ochib berishga qaratilgan mantiqiy usul
Tushunchalar ustida mantiqiy amallar i arn h l a is ch un shtir h s a Tu uml um i arn l a ch un lash h s Tu gara che la cha n shu sh Tu bo`li rni i rn ala h nc lash u h s if T u t a `r
Tushunchalarni umumlashtirishda yakka tushunchadan umumiy tushunchaga qarab boriladi. Umumlashtirishning muayyan chegarasi mavjud bo`ladi. Tushunchalarni umumlashtirishsiz fanning fundamental tushunchalarini yaratib bo`lmaydi. Mavjud bilimlarni tizimga solish qiyin va umuman, fan taraqqiy eta olmaydi Tushunchalarni chegaralash Tushunchalrni chegaralash natijasida yakka tushuncha hosil qilinadi. Chegaralsh natijasida hosil bo`lgan tushunchalar yakka tushunchalar deyiladi
Tushunchalarni ta`riflash 1. Aniqlanuvchi qism - mazmuni ochib berilishi lozim bo`lgan Ta`riflashning tushuncha strukturasi 2. Aniqlovchi qism - aniqlanuvchi tushunchaning mazmunini ochib beruvchi tushuncha Tushunchalarni ta`riflash turlari Nominal ta`rif Predmetni ifodalovchi tushunchaning ma`nosini aniqlovchi ta`rif Real ta`rif Predmetning muhim belgisini ko`rsatish orqali ta`riflash. Real ta`rif aniq va noaniq ko`rinishlarda bo`ladi
4 -reja uchun qisqacha xulosa • Inson olam haqida bilim hosil qilish jarayonida tushunchalarni umumlashtirish, chegaralash, ularni bo`lish va ta`riflash mantiqiy amallaridan foydalanadi. Bu mantiqiy amallar insoniyat hayotida katta ahamiyatga ega bo`lgan fikrlash operatsiyasidir
“Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim (BBB)trxnlogiyasi Oquv faoliyati bevosita ish qogozida o`z aksini topgan quyidagi sxema asosida tashkil etiladi Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim. Билиб олдим
- Slides: 33