OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI TILSHUNOSLIK KAFEDRASI AHMEDOV BOTIRJON MAVZU: TIL SISTEMA SIFATIDA ANDIJON
Til sistema sifatida. Reja: 1. “Sistema” va “Struktura” tushunchalari haqida. 2. O’zbek tilshunosligi va sistemaviy tadqiqotlar. 3. Til sathlari tasnifi. 4. Til sathlarining o’zaro munosabati.
O’zaro bog’liq va shartlangan ikki va undan ortiq elementlarning munosabatidan tashkil topgan va yangi sifatga ega bo’lgan barharor butunlik sistema sanaladi. Til birliklari voqelanish belgasiga ko’ra ham, to’zilish (ontologik) tabiatiga ko’ra ham sistemadir. Masalan, har bir morfema bevosita ko’zatishda bir qancha shakliy va mazmuniy variantlar (allomorflar, morfema variantlari) orqali namoyon bo’ladigan umumlashma sifatida sistemadir. Shuningdeq har bir fonema ham bevosita nutq; jarayonida bir necha variantlar (allofonlar) orqali namoyon bo’ladigan umumlashma, butunlik sifatida sistema sanaladi. Bundan tashari morfema va undan yuqori birliklar-ning hammasi to’zilish (ontologik) tabiati jihatidan qurnlma (konstruktsiya) sifatida ma'lgum qurilish (konstruktiv) birliklarning o’zaro barharor sintagmatik munosabatidan tashkil topgan sistema hisoblanadi. Masalan, morfema ikki va undan ortiq fonemalarning o’zaro sintagmatik munosabatidan tashkil topadi va yangi sifatga ega bo’lgan butunlik sifatida sistema sanaladi (morfema bir fonemaning yangi sifatga ega bo’lib, morfemik sathga ko’tarilishi natijasida ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, u - unlilar sirasida fonema. Lekin shu fonema ko’rsatish olmoshi yoki III shaxs kishilik olmoshining moddiy asosi bo’lib xizmat qilnshi mumkin. Ikki birlik bo’lgan fonema va morfema o’rtasida sifat o’zgarishi ro’y beradi.
Sistemaning muhim belgilari: ) tarkibiy qismlarga bo’linish, 2) tarkibiy qismlarning butun tarkibidagi o’zaro va butun bilan bo’laq tur bilan jins o’rtasidagi shartlangan munosabatning bo’lishi va 3) ko’pincha butunning tarkibiy gismlarida mavjud bo’lmagan yangi sifatga ega bo’lishidir. Birinchi belgiga ko’ra, har qanday sistema muayyan qurilish birliklaridan tashkil topadi. Bu esa uning ichki bo’laklarga bo’linish xususiyatiga ekanligini ko’rsatadi. Ikkinchi belgisi bugun tarkibidagi elementlarning bir-biri bilan va elementlarning butun bilan bo’lgan munosabatini ifodalaydi. Har ikki munosabat zaruriy va o’zaro shartlangandir. masalan, fonemasiz morfemaning bo’lishi mumkin emas.
Morfema fonemalardan tashkil topadi. Fonema morfema tarkibiga uning qurilish birligi sifatida kiradi. Shuningdeq so’z shakl morfemalardan tashkil topadi. Morfema esa so’z shakl tarkibida uning qurilish birligi sifatida faoliyat ko’rsatadi. Bularning munosabati butun va bo’lak o’rtasidagi munosabatdir. Bundan tashhari bo’lak bilan bo’lakning, butun bilan butunning ham munosabati mavjud. Masalan, son kategoriyasi tarkibida birlik ko’pliksiz bo’lishi mumkin emas. Birlik shakl ko’plikka nisbatan, ko’plikka zidlanganda aniqlanadi.
Uc h har inch i qii alayo belg s i ibo mlar tgan ga ko i b sist rat em ning utun ’ra, s i bo’ emag as. U oddiy lik ta stem a r bo’ lmag a kirg tark yig’in kibiy deb a vod ladi. n yan unch ibiy q disid k M a suv orod asa gi sif mav ismla an l , rid fon hosil kislo an, ik atga h jud a e k b r a m i o mo xil dn ala ’la e yan rfema rdan di. Sh ing bi gazn ga i ma gi sif fone tashk uning rikm ng a a qil 'noni tga e malar il top deq sidan u ula vchi farql ga bo ga ni tan a s mo rning ma'n sh uc ’ladi. bata n o Sh rfema qo’sh siz b hun x Fone u m i sist ning esa m iluvid rlikla izma alar t sist emad uchu a'no an h r bo’ o l bel emad a sist n ham li birl sil bo sa, gila a n em ik ’ r m am a ho har q sana lgan s l a avj oyo ud n b il qilu nday adi. bo’ o’lu vch lad vch i va i. i
Sistema qurilma ekan, u albatta to’zilishga ega bo’ladi. Sistemani tashkil etgan elementlarning ichki aloqasi strukturani tashkil etadi. Bundan anglashiladiki, sistema va struktura tushunchalari bir-biri bilan o’zviy aloqador tushunchalardir. Sistsmasiz strukturaning, strukturasiz sistemaning bo’lishi mumkin emas. Sistema atamasi ichki to’zilish birliklarning o’zaro munosabati asosida vujudga kelgan butunlikni ifodalasa, struktura atamasi butunlikning ichki to’zilishini ontologik tabiatini ifodalaydi Til sistema sifatida ichki to’zilishga, strukturaga ega. Tilning ichki to’zilishi (strukturasi) ko’p sathlidir. Tilning qimmat jihatdan bir xil birliklarining yig’indisi lingvistik sath deb yuritiladi. Masalan, fonologik sath, morfemik sath kabi. Ma'lum bir tildagi fonemalarning o’zaro munosabati majmui fonologik sathni, morfemalar munosabati majmui esa morfemik sathni tashkil etadi. Lingvistik sath tushunchasi hozirgi tilshunoslikda keng tarqalgan bo’lsa ham, lekin tilni sathlarga bo’lishda xilma-xillik ko’zga tashlanadi. Shunday bo’lishga haramasdan, deyarli barcha tilshunoslar tilning quyidagi sathlarini birdek tan oladilar: ) fonologik sath, 2) morfemik sath, 3) leksik sath, 4) morfologik sath, 5) sintaktik sath, 6) ustsintaktik (supersintaktik) sath.
Yu ha qori ega r bir dagi -fo : fon i o’zi sathl bir nem olog ning arni n a sat ligi - ; mo ik sa birli g mo h bir mor rfem th bi giga so’ rfolo ligi - fema ik sa rligi bir z sha gik leks ; lek th s ust ligi - kl; s ath ema; sik b ma sint intak irlig ak dar tn k i t (te tik s sem ik sa – bir aja q kst ath a; th ). bir sin liklar uyi s a lig mu tagm ishin th ia g tas nosa tik hk bat Ku ( b un il top idan o’t rsatib sat dan ad ilga i qu mu h birl faqa yid n sat t le sta igi yuq an hla f ksi o s r nem no) qat orig k , sin a a ' i l h a joy y ta ara mu tagm rnin r l b a t nos atik g bir sha ibd m a d y orf aba bir uqo i. ha m orf emik tidan bir ligi o ri sat r sat (sh em ’zid h a h u an mo jum hos birl il i rfe ma ladan bo’la gi ham lek di ). sik
Morfemalarning sintagmatik munosabatidan esa morfologik sath birligi bo’lgan so’z shakl vujudga keladi. So’z shakl, o’z navbatida, morfemalarga (tug’rirog’i, morfema variantlariga) bo’linadi va boshqalar.
• • • Foydalanilgan adabiyotlar. 1. I. Karivov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T. , 2008. 2. Nigmatov. X. G. , Funktsionalnaya morfologiya tyurkoyazichnix pamyatnikov, X-XP v. v. , T. , 1989. 3. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. T. , 1992. 4. Nurmonov A. , Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya muammosiga doir ayrim mulohazalar. // O’TA, 1998, 6 -son. 5. Rahmatullayev Sh. "O’zbek tilida tobe boglanishning turlari. T. , 1993. • 6. Sayfullayeva R. , Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish • qoliplari haqida. //O’TA, 1991, 5 -son. • 7. Solntsev V. M Yazik kak sistemno-strukturnoe obrazovanie M. , 1977.
- Slides: 10