Ouderen in de Provincie Utrecht Cijfers en kaders

Ouderen in de Provincie Utrecht Cijfers en kaders Staat van Utrecht Presentatie bij ‘Ouderen aan zet’ - 12 september 2019 Ingrid van Lieshout

Hoe is de presentatie opgebouwd? • • Introductie: vanuit welke rol presenteer ik? • • • Sinds 20 jaar (senior) beleidsonderzoeker gemeente Utrecht Sinds 4 jaar projectleider monitor Staat van Utrecht (in opdracht van Provincie Utrecht) Sinds 1, 5 jaar Thema-adviseur Onderzoek Regio voor de gemeente Utrecht • Triggers vooraf: Lastige vragen bij het maken van beleid voor ouderen. Cijfers en kaders op het gebied van Ouderen & • Demografie • Wonen • Participatie • Inkomen • Gezondheid • Mobiliteit • Veiligheid Aanknopingspunten voor toekomstig beleid Mail: I. van. Lieshout@utrecht. nl Waar baseer ik me op? • • • Algemene kennis over de provincie Utrecht Statistische data (Sv. U, CBS etc) Rapporten en analyses van kennisinstellingen (RIVM, SCP, PBL, GGDRU, WRR, CBS etc. )

Triggervragen vooraf Wat is je precieze vraag als gemeente aan ouderen? Wil je als burger aangesproken worden op basis van je leeftijd? Waarin verschillen participatiemogelijkheden tussen ouderen en niet-ouderen? Moet je als gemeente 1 soort ‘ouderenbeleid’ willen voeren? Wanneer ben je een oudere? Welk beleidsvacuüm voel je als gemeente ten aanzien van ouderen? Willen ‘ouderen’ wel bij elkaar horen als één groep?

1 Demografische kenmerken ouderen Bevolkingsopbouw in samenleving verandert door groei aandeel ouderen Ø Relatief groter aandeel ouderen in de samenleving (en dit neemt nog verder toe) Ø Ook toename ouderen met een migratie-achtergrond Ø Verschillen per gemeente: vergrijzing vindt vooral in kleinere gemeenten plaats …

Kleinere gemeenten raken meer vergrijsd 2 Demografische kenmerken ouderen Percentage 75+ per gemeente Totaal: 92. 500 (in 2018) PBL: in 2030 is 25% van de inwoners van een kleinere gemeente 65 jaar of ouder, tegenover 15% in de grote steden.

80+ers: 7, 4% in De Bilt 2, 5% in Utrecht Demografische kenmerken ouderen % inwoners 80+ (2017) – Bron CBS Statline De Bilt 7, 4 Utrechtse Heuvelrug 6, 8 Baarn 6, 2 Zeist 5, 9 Bunnik 5, 8 Soest 5, 6 Rhenen 5, 1 Oudewater 4, 7 De Ronde Venen 4, 6 Woudenberg 4, 6 Leusden 4, 5 Vianen 4, 3 Stichtse Vecht 4, 2 Eemnes 4 Veenendaal 4 Woerden 4 IJsselstein 3, 8 Amersfoort 3, 6 Montfoort 3, 4 Wijk bij Duurstede 3, 3 Nieuwegein 3, 2 Lopik 3, 1 Bunschoten Houten 3 3 Renswoude 2, 5 Utrecht (gemeente) 2, 5 Ø Grote verschillen tussen gemeenten 3

4 Ouderen blijven steeds langer in eigen huis wonen Ø SCP (2019): Ø 75+ers wonen vaker dan voorheen in reguliere woningen, ook als ze fysieke belemmeringen hebben. Ouderen en wonen Ø 75+ers wonen relatief minder vaak in instelling (7, 8% in 2018 t. o. v. 10, 1% in 2008). Ø Groeiende behoefte aan kleinere woningen in het algemeen. (Huishoudensomvang wordt kleiner, ook bij jongeren en mensen van middelbare leeftijd). Echter: Ouderen willen vaak blijven wonen in hun eigen huis. (Uit: Staat van Utrecht) Ø Woonsituatie van ouderen is zich in heel Nederland aan het verbeteren. (Wonen vaker in een koophuis, waar ze ook nog op hoge leeftijd blijven wonen + Woonkosten voor ouderen vaak gunstiger dan voor jongeren).

Aandeel 75+ ers dat zelfstandig woont verschilt per gemeente Amersfoort 9332 8270 89% 950 Baarn 2575 2325 90% 205 8% De Bilt 4930 4380 89% 520 11% Bunnik 1558 1435 92% 70 4% Bunschoten 1298 1125 87% 115 9% Eemnes 684 660 96% 0 0% Houten 2522 2335 93% 170 7% IJsselstein 2336 2035 87% 180 8% Leusden 2566 2295 89% 135 5% Lopik 909 830 91% 35 4% Montfoort 981 900 92% 20 2% Nieuwegein 4114 3780 92% 130 3% Oudewater 870 765 88% 105 12% Renswoude Ouderen en wonen Aantal inwoners van 75 % inwoners van 75 jaar en ouder dat zelfstandig jaar en ouder dat woont in Aantal 75 -plussers [2018] zelfstandig woont [aantal] woont in een instelling [aantal] een instelling 10% 259 230 89% 10 4% Rhenen 1837 1725 94% 90 5% De Ronde Venen 3624 3325 92% 155 4% Soest 4391 4070 93% 220 5% Stichtse Vecht 4992 4505 90% 325 7% 15399 13910 90% 1300 8% Utrechtse Heuvelrug 5617 4910 87% 590 11% Veenendaal 4727 4205 89% 340 7% Vianen 1607 1415 88% 155 10% Wijk bij Duurstede 1528 1360 89% 95 6% Woerden 3800 3405 90% 280 7% Woudenberg 1084 965 89% 70 6% Zeist 6027 5155 86% 835 14% Zederik 1069 960 90% 95 9% Leerdam 1823 1560 86% 190 10% 92459 82835 90% 7385 8% Utrecht Totaal > 90% > 8% 5

6 Gezonde leefomgeving juist ook voor ouderen belangrijk Ouderen en wonen Staat van Utrecht: Ø Voor wonen in de grotere stad geldt: groeiende behoefte aan ‘groen’ in de directe woonomgeving. (Dat uitnodigt om te wandelen en bewegen, tot ontmoeten en dat hittestress tegengaat. Dit is extra belangrijk voor ouderen met beperkte mobiliteit) ØDoor toenemend aandeel actieve ouderen met vrije tijd: grotere behoefte aan recreatiemogelijkheden. (Met wandel- en fietspaden in directe omgeving).

7 Belangrijk verschil in participatiemogelijkheden ouderen Participatie en ouderen PBL: Onderscheid Active ageing en Kwetsbaar ouderdom Ouderen die mobiel en ondernemend (kunnen) zijn en in relatief goede gezondheid verkeren Ouderen die sterk zijn aangewezen op ondersteuning en beperkte actieradius hebben

8 Participatie en ouderen Ouderen als maatschappelijk actieve groep SCP (2019) Ø Vooral kerkgangers, hogeropgeleiden en ouderen zijn actief als vrijwilliger. Ø Mannen, ouderen en hogeropgeleiden zijn meer opkomstgeneigd bij verkiezingen.

Groeiend aandeel ouderen doet aan vrijwilligerswerk SCP, 2019: 9

10 Participatie en ouderen % 65+ers dat aan vrijwilligerswerk doet

Eenzaamheid; belangrijke determinant voor levensontevredenheid 11 Participatie en ouderen Ø Kennisinstellingen: Onderscheid naar diverse soorten eenzaamheid Ø GGD Regio Utrecht: Toename aantal mensen dat aangeeft zich ernstig eenzaam te voelen. Ø Helft van 65+ers in de regio Utrecht voelt zich eenzaam Ø 8% van de 65+ers in de regio Utrecht is ernstig eenzaam Ø Eenzaamheid komt relatief vaak geclusterd voor met overgewicht en schulden ØSCP: Niet-eenzaam zijn is belangrijke determinant van levenstevredenheid.

Participatie en ouderen % 65+ers eenzaam maar niet geïsoleerd 12

75+ers: Een derde heeft nooit internet gebruikt Bron: CBS 13

Ouderen en inkomen Stijgende trend gemiddeld inkomen gepensioneerden 14 CBS (2018): Ø Instroom in de AOW dempt armoederisico. Ø Stijgende trend gemiddeld inkomen gepensioneerden sinds 2000 (meer instroom hogeropgeleiden/beter verdienenden met aanvullend pensioen) Ø Stijging aandeel vrouwen in de AOW met aanvullend pensioen (maar vrouwen krijgen wel minder dan de helft dan mannen)

Aantal AOW-ontvangers (absoluut) Ouderen en inkomen Aantal AOW-ontvangers (absoluut) (2017) Utrecht (gemeente) 33770 Amersfoort 21210 Zeist 12430 Stichtse Vecht 11970 Nieuwegein 11410 Utrechtse Heuvelrug 11260 Veenendaal 10820 Soest 9840 De Bilt 9700 Woerden 8930 De Ronde Venen 8350 Houten 6320 Leusden 5850 Baarn 5430 IJsselstein 5420 Wijk bij Duurstede 4110 Rhenen 4020 Vianen 3840 Bunschoten 3240 Bunnik 3160 Montfoort 2490 Woudenberg 2320 Lopik 2220 Oudewater 1960 Eemnes 1720 Renswoude 730 Bron: CBS Statline 15

Ouderen en inkomen Armoede blijft probleem onder ouderen 16 GGD Regio Utrecht: Ø 11% van de 65+ ers in de provincie Utrecht heeft moeite met rondkomen. (Bij mensen met een niet-westerse migratieachtergrond of een laag opleidingsniveau ligt dit percentage hoger, rond de 40%) Ø Het moeilijk kunnen rondkomen en het hebben van schulden steeds vaker in verband gebracht met beperkte (digitale) redzaamheidsvaardigheden. SCP: Ø Wederkerigheid in relatie financiële problemen gezondheidsproblemen.

17 Ouderen en gezondheid Ouderen steeds langer gezond en actief RIVM: Ø Ouderen blijven langer gezond en actief. Ø Steeds meer hulpmiddelen beschikbaar (die participatie bevorderen: scootmobiels, gehoorapparaten, domotica). Ø Maar … er zal ook steeds meer sprake zijn van chronische aandoeningen (artrose, nek- en rugklachten, diabetes en dementie).

18 75+ers: ruim 40% heeft minimaal 1 beperking Bron: CBS

Ouderen en gezondheid % 65+ers met lichamelijke beperking 19

Dreigend tekort mantelzorgcapaciteit 20 PBL: Dreigend tekort mantelzorgcapaciteit door veranderingen in leeftijdsopbouw. Over 20 jaar is er minder dan 50% van het huidige aantal potentiële mantelzorgers beschikbaar dan nu. (Bovendien zullen de mantelzorgers van de toekomst zelf langer moeten werken en mogelijk ook voor kleinkinderen willen zorgen). Ouderen en gezondheid Percentage 65+ers dat mantelzorg ontvangt (2016)

21 Ouderen en gezondheid Eigen regie kunnen voeren ten aanzien van gezondheid belangrijk issue SCP/RIVM: Ø Gezondheidsvaardigheden schieten bij ouderen vaker tekort. (Dus ook: niet altijd even vaardig in het vragen om hulp). Ø Aantal mensen met dementie zal verdubbelen tot 2040 (en groeien naar 330. 000 in heel Nederland). Ø SCP (2019): Leefsituatie van ouderen is verbeterd, maar hun levenstevredenheid nam niet toe. (Die hangt vooral samen met het kunnen voeren van regie op het eigen leven en zich niet eenzaam voelen).

Ouderen blijven langer mobiel Ø CBS: Autobezit 75+ers neemt toe Mobiliteit en ouderen • 437 auto’s per 1. 000 75+ers in 2017 • = hoger dan dat van 18 -30 jarigen (287 auto’s per 1. 000 inwoners) • 75+ers reden in 2016 gemiddeld 32% meer dan 10 jaar eerder. Ø Oudere fietsers vaker betrokken bij ongeval. (Ongevalrisico het grootst bij vrouwen vanaf 75 jaar). Ø Meer scootmobiels om actief te kunnen participeren. 22

Ouderen voelen zich in het algemeen niet onveiliger dan jongeren 23 Ouderen en veiligheid SCP (2019): Ø Ouderen rapporteren minder slachtofferschap dan jongeren. Ø Ouderen voelen zich minder vaak onveilig dan jongeren. Ø Ouderen zijn wel geneigd kritischer te oordelen over de rechtshandhaving Algemene veiligheidsthema’s voor ouderen (geen cijfers) Ø Risico’s op financiële uitbuiting: babbeltrucs en dergelijke Ø Ouderenmishandeling

Conclusies: Ouderen in beeld Kansen Opgaven • Levensverwachting (in goede gezondheid) neemt toe en daarmee de potentie voor actieve participatie in de samenleving, zoals op gebied van vrijwilligerswerk. • In toekomst steeds meer gedifferentieerde zorg nodig rondom ouderen (veel gradaties in mate waarin men zich fysiek en/of mentaal zelf kan redden, culturele verschillen). • Provincie Utrecht sterke positie ‘active agers’ door het grote aandeel hoogopgeleiden. • Kleinere gemeenten relatief meer vergrijzing: wat vraagt dat op voorzieningenniveau? • Door technologische en ICT-innovatie steeds grotere beschikbaarheid hulpmiddelen die participatie kunnen bevorderen. • Voorziene tekorten mantelzorgers. In samenhang met toenemende maatschappelijke druk op ‘jongere ouderen’ die al veel om handen hebben. • Bloeiende ‘oudereneconomie’ mogelijk (op het gebied van cultuur, recreatie, sport, uitgaan). • Grote verschillen in (digitale) zelfredzaamheids- en gezondheidsvaardigheden tussen ouderen; een moeilijk overbrugbare kloof. • Zich eenzaam voelen en gebrek aan ervaren regie belangrijkste determinanten van levensontevredenheid. Eenzaamheid is een gelaagd probleem. • In de fysieke leefomgeving meer vraag naar (passend) recreatie-, bewegings- en ontmoetingsgroen.

Belangrijkste conclusie? Ouderen vormen een steeds groter wordende laag in de samenleving die haar eigen kracht inbrengt maar ook specifieke zorgbehoeften laat zien. Binnen de provincie Utrecht zijn er (extra) veel kansen om nieuwe evenwichten te vinden.