OSBde Davran Ynetimi Hazrlayan r Gr Hakan METN

OSB’de Davranış Yönetimi Hazırlayan: Öğr. Gör. Hakan METİN OMÜ Eğitim Fakültesi Özel Eğitim Bölümü

Problem davranış nedir? Yoğunluk Sıklık Süre Kültüre, yaşa, cinsiyete uygun olmayan davranışlar.

OSB olan bireylerde davranışlar neler? Ø Sosyal ve iletişim becerilerinde yetersizlik Ø Kendini uyarıcı/yineleyici davranışlar Ø Yönergelere uymama Ø Öfke nöbetleri Ø Saldırgan davranışlar Ø Kendine zarar verici davranışlar Ø Tekrar eden bir örüntüye sahip olan davranışlardır

Bu davranışların sonucu: ü Yaşamlarını olumsuz yönde etkiler ü Etkileşim ve iletişim becerilerinin gelişimini engeller ü Çocuğun ve çevresindekilerin yaralanmasına neden olabilir ü Eğitsel müdahaleleri olumsuz etkiler ü Akranlarıyla etkileşimini engeller ü Akademik olarak gelişimini engeller

Davranış müdahaleleri neden gerekli? v. Eğitim programlarından yararlanmaları v. Genel eğitime devam edebilmeleri v. Topluma katılımlarını sağlamak için gereklidir.

Müdahale yöntemleri • Genellikle UDA’nın ilkelerinden türeyen müdahaleler geliştirilmiştir.

UDA Ø Davranışların sonuçlarını değiştirme Ø Problem davranışa alternatif olacak davranışların öğretimi Ø Öncüllerin kontrol edilmesi Ø Kendini yönetme stratejileri gibi yöntem ve teknikler kullanmaktadır.

• Bireylerin çevrelerini zenginleştirerek, problem davranışların geçersiz ve gereksiz olmasını sağlayarak bireyin yeterliliklerini arttırmak amaçlanmaktadır.

ODD • Olumlu davranışsal destek UDA, kaynaştırma ve kişiye özgü değerlerin temel alarak 1980’lerini ortasında geliştirilmiştir. • ODD problem davranışları olan bireyler için yaygın olarak kullanılan bir önleme ve müdahale yöntemidir.

Öğretim Piramidi Çocukların bir kısmı Risk altındaki çocuklar Bütün çocuklar Bireysel olumlu davranışsal destek uygulaması Sosyal duygusal öğretim teknikleri kullanma Destekleyici çevre yaratma Olumlu etkileşim kurma 11

• İlk kez ağır derecede yetersizliği olan bireylerin kendilerine zarar veren davranışları ile saldırgan davranılır için kullanılan itici uyaran sunma yöntemine alternatif bir müdahale yöntemi olarak geliştirilen ODD, daha sonra farklı yetersizlik gruplarındaki bireylerin çeşitli problem davranışlarını önlemek amacıyla kullanılmıştır.

• ODD’nin amacı problem davranışların ortaya çıkmasını/kalıcı olmasını önlemek için çocukların amaçlarına ulaşmalarını sağlayacak uygun beceriler öğrenmelerini ve topluma katılımlarını arttıracak destekleyici bir çevre sağlamaktır.

Bu müdahale modeli, v. Davranışların sergilendiği bağlama ilişkin müdahaleler, v. Problem davranışın işlevine ilişkin müdahaleler, v. Davranışın sonuçlarına ilişkin müdahaleler, v. Birey, aile ve toplum için kabul edilebilir olan davranışlara ilişkin müdahalelerden oluşmaktadır.

Geleneksel ODD PD sergileyenler ve BMP Çocukların %5 -15 Önleme aşaması

• Odd OSB olan çocuklar için uygulanabilir ancak odd’nin her aşamasında çocuklara sosyal ve iletişim becerilerinin öğretilmesi gerekir.

Yoğun Bireysel Uygulamalar Yoğun bireysel uygulamalar; a) sürekli ve ağır problem davranış sergileyen, b) önleme, yönlendirme ve/veya öğretim stratejilerine tepki vermeyen çocuklar için kullanılır. 17

Olumlu Davranışsal Desteğe Genel Bir Bakış Olumlu davranışsal destek; a) bireyin olumlu davranışlarını geliştirmek ve yeni davranışlar öğretmek için uygulamalı davranış analizi ilkelerini kullanan, b) bireyin yaşam kalitesini artırmak ve problem davranışlarını azaltmak için bireyin yaşadığı çevreyi desenleyen ya da değiştiren bir yaklaşımdır. 18

devam…. • Olumlu davranışsal destek uygulaması, işlevsel analiz sürecini kullanarak problem davranışların nedenini belirlemeyi içermektedir. • ODD’in farklı yaş gruplarında, farklı kültürlerden gelen insanlarda ve farklı özür olan kişilerde de oldukça etkili olduğunu gösteren pek çok çalışma bulunmaktadır. • ODD, veriye dayalı ve doğal ortamlarda ortaya çıkan pek çok problem davranışı ortadan kaldırmak için kullanılan kapsamlı tek yaklaşımdır. 19

Geleneksel ve Yeni Uygulamalar Geleneksel Uygulamalar Yeni Uygulamalar Bütün sorunlu davranışlar için Problem davranışın nedeni ile genel davranış değiştirme tekniği teknikleri kullanılır eşleştirilmektedir Teknikler davranışın ortaya Teknikler davranışı önlemeye çıkmasına (sonuca) yöneliktir Problem davranışı azaltmaya Yeni beceriler odaklanmıştır Çabuk çözüme yöneliktir öğretmeye Uzun dönemli uygulamalardır 20

Problem Davranışlar İletişimsel Amaçla Kullanılır!!! • Problem davranışlar bir anlam içerir ve iletişim kurmak için kullanılır. • Bazı durumlarda yeterli dil-iletişim becerilerine sahip olmayan çocuklar iletişim amaçlı olarak problem davranışları kullanabilirler. • Sosyal becerilere yeterince sahip olmayan ya da gereksinimlerini karşılamak için problem davranışları kullanan çocuklar konuşma yerine problem davranışları kullanabilirler. 21

Çocuklar Neden Problem Davranış Sergiler? Neden çöplerimizi çöp kutusuna atıyoruz? Neden kitap okuyoruz? Neden yemek yiyoruz? 22

Problem Davranışlar Çocukların İşine Yarar… • Çocuklar problem davranış sergilediğinde ya bir şey elde ederler ya da bir şeylerden kaçınırlar. 23

Problem Davranışların İşlevleri İlgi elde etme Nesne elde etme Elde Etme Etkinlik elde etme Duyusal uyaran elde etme Problem davranışların işlevi İlgiden kaçma/kaçınma Nesneden kaçma/kaçınma Kaçma /Kaçınma Etkinlikten kaçma/kaçınma Duyusal uyarandan kaçama/kaçınma 24

İletişimin Boyutları • Her bir iletişimsel davranış, biçim ve işlev olmak üzere iki boyuttan oluşmaktadır. • Biçim: İletişim için kullanılan davranıştır. • İşlev: İletişim davranışının neden gerçekleştirdiği ya amacıdır. 25

İletişim Biçimleri • • Sözcükler Cümleler Resmi işaret etme Göz kontağı kurma Yetişkini yönlendirme Ağlama Vurma …. ? ? ? 26

İletişim İşlevleri • • • Nesne, kişi, etkinlik isteme İsteklerden kaçma Etkinlikten kaçma Yardım isteme Sosyal etkileşim isteme Yorum yapma Bilgi isteme Duyusal uyaran elde etme Duyusal uyaranda kaçma…? 27

Davranışları Etkileyen Uyaranlar Davranış Öncesi A Davranış B Öğretmen resim yapma Ali ağlamaya başladı etkinliği için Ali’yi ve öğretmene vurdu. masasına götürmek üzere elinden tuttu. Davranış Sonrası C Öğretmen Ali’den uzaklaştı. Ali kamyonu alarak oynamaya başladı. 28

Davranış Öncesi Uyaranlar (Öncüller) • Öncüller, bir davranışın ortaya çıkmasına neden olan ve davranışın hemen öncesinde yer alan durum ya da uyaranlardır. • Öncüller; a) Belirli zaman dilimleri (her gün yemek etkinliğinden sonra bağırma davranışı), b) Belirli fiziksel çevre (sadece oyun parkında arkadaşını ısırma), c) Belirli insanlar (öğretmen yardımcıyla birlikteyken her seferinde sıraya vurma), d) Belirli etkinlikler (çivi takma etkinliği sırasına çivileri fırlatma) olmak üzere dört gruba ayrılmaktadır. 29

Davranış Sonrası Uyaranlar (Sonuçlar) • Sonuçlar; davranış ortaya çıktıktan sonra sunulan ya da davranışı izleyen durum ve uyaranlardır. • Davranış sonrası olaylar izledikleri davranışın ileride ortaya çıkma olasılığını artırıyorsa pekiştireç, azaltıyorsa ceza olma özelliği göstermektedir. 30

Davranışa Zemin Hazırlayan Uyaranlar • UDA ilkelerinin ilk ortaya atıldığı dönemlerde, çevresel etmenlerin davranışlar üzerindeki etkileri incelenirken sadece davranış öncesi ve davranış sonrası olaylar üzerinde odaklanılmıştır. • Davranışları sadece öncüller ve sonrası olaylarla açıklamak her zaman mümkün olmamaktadır. • Pekiştireç ve cezaların anlık değerlerini değiştiren olaylar davranışa zemin hazırlayan olaylar olarak tanımlanmaktadır (Örneğin; içilen sıvıların hissedilen susuzluk derecesini azaltması, gün içindeki yalnızlığın, akşam arkadaşla buluşma isteğini artırması). 31

Davranışları Etkileyen Uyaranlar Davranışa Zemin Hazırlayan Uyaran Ali gece boyunca astım nöbeti nedeniyle uyuyamamıştı. Öncül Öğretmen resim yapma etkinliği için Ali’yi masasına götürmek üzere elinden tuttu. Davranış Sonuç Ali ağlamaya Öğretmen başladı ve Ali’den uzaklaştı. öğretmene vurdu. Ali kamyonu alarak oynamaya başladı. 32

Grup Etkinliği • Örnek olaylara ilişkin davranışları etkileyen uyaranları belirlemeye çalışalım… 33

Grup Etkinliği Ayşe • Ayşe tahta bloklarla oynamaktadır. • Üç bloğu üste koyar, dördüncü bloğu eline alıp koymaya çalışır ancak bir türlü yapamaz. • Sınıfın köşesindeki öğretmenine bakıp mızıldanmaya ve anlamsız sesler çıkarmaya başlar. • Bloğu tekrar eline alır, bir bloğa birde öğretmenine bakar. • • Öğretmeni Ayşe’nin yanına gelir ve blokları üste dizmesine yardım eder. 34

Davranışları Etkileyen Uyaranlar Davranışa zemin Hazırlayan Uyaranlar Öncül Davranış Sonuç Tahta bloklarla oynamaktadır. Blokları üste koyamamakta dır. Öğretmene bakar, mızmızlanır, bloklara bakar ve tekrar öğretmene bakar. Öğretmen blokları üste koymaya yardım eder. İşlev: Yardım istemek 35

Grup Etkinliği Elif • Elif mama sandalyesinde oturmaktadır. • Annesi Elif’in çorbasını soğutmaya çalışmaktadır. • Elif, ağlamaya başlar ve kafasını mama sandalyesinin arkasına vurur. • Annesi, soğuması için biraz daha beklemen gerekiyor der ve çorba soğuyunca çorbayı getirir. • Elif, çorbası masasına geldiğinde ağlamayı keser. 36

Davranışları Etkileyen Uyaranlar Davranışa zemin Hazırlayan Uyaranlar Açlık? Öncül Davranış Mama Ağlıyor, başını sandalyesinde vuruyor. oturuyor, annesi mama hazırlıyor. Sonuç Henüz soğumadı biraz daha beklemen gerekiyor deyip mamayı getiriyor. İşlev: Mama elde etmek 37

Grup Etkinliği Zeynep • Zeynep odasında oynamaktadır. • Annesi “Zeynep gelir misin? Okula gitme zamanı. ” diye seslenir ve Zeynep’i kolundan çekerek kapıya doğru götürmeye çalışır. • Zeynep bağırır, oyuncakları fırlatır. • Annesi bağırarak “Tamam 5 dakikan var ancak, sonra girmek zorundayız. ” der. • Annesi uzaklaşır ve Zeynep oyuncaklarıyla oynamaya devam eder. 38

Davranışları Etkileyen Uyaranlar Davranışa zemin Hazırlayan Uyaranlar Öncül Davranış Sonuç İşlev: 39

Grup Etkinliği Sıla • Sıla oyuncak evin olduğu bölümde oynamaktadır. • Elif gelir ve oyuncak evin raflarında olan cüzdanı alır. • Sıla Elif’i ısırır ve vurur. • • Öğretmen gelir ve Sıla’yı odanın diğer köşesinde bulunan mola bölgesine gönderir. • 4 dakika sonra Sıla mola bölgesinden çıkar ve tekrar oyuncak eve gelir, cüzdanı alır, oynamaya devam eder. • Elif öğretmeniyle sanat köşesine gider. 40

Davranışları Etkileyen Uyaranlar Davranışa zemin Hazırlayan Uyaranlar Öncül Davranış Sonuç İşlev: 41

Olumlu Davranışsal Destek Uygulaması Basamakları • Basamak 1: İşbirlikçi grup oluşturma ve amaçları belirleme • Basamak 2: Bilgi toplama (İşlevsel Değerlendirme) • Basamak 3: Problem davranışın nedenine ilişkin hipotez geliştirme (En iyi tahmin!) • Basamak 4: Olumlu davranışsal destek planını desenleme • Basamak 5: Planı uygulama, uygulamayı izleme ve gerekli uyarlamaları yapma 42

Potansiyel Grup Üyeleri • Öğretmen • Anne, baba, arkadaşlar • Yöneticiler • Hemşire • Yardımcı öğretmen • Diğer… 43

Grup Etkinliği Ailelerle ODD Sürecinde Çalışmak 44

Olumlu Davranışsal Destek Uygulaması Basamakları • Basamak 1: İşbirlikçi grup oluşturma ve amaçları belirleme • Basamak 2: Bilgi toplama (İşlevsel Değerlendirme) • Basamak 3: Problem davranışın nedenine ilişkin hipotez geliştirme (En iyi tahmin!) • Basamak 4: Olumlu davranışsal destek planını desenleme • Basamak 5: Planı uygulama, uygulamayı izleme ve gerekli uyarlamaları yapma 45

Basamak 2: İşlevsel Değerlendirme (işlevsel değerlendirmeyi işlevsel hale getirin!!!) 46

Bilgi Toplama • Öğrencinin kişisel dosyasında bulunan bilgiler gözden geçirilir. • Görüşme sonuçlarına göre, problem davranışa zemin hazırlayan uyaranlar, öncüller, davranış ve davranış sonrası uyaranlara ilişkin bilgiler sağlanır. • Bu aşamaya işlevsel denilmektedir. değerlendirme aşaması 47

1 2 3 4 5 6 7 8 9 * 0 # 48

1 4 2 3 ABC DEF 5 6 GHI JKL MNO 7 8 9 PQRS TUV WXYZ * 0 # TONE OPER 49

İşlevsel Değerlendirme Gözlemleri Gözlem Kartı Öğrencinin Adı-Soyadı Gözlemcinin Adı-Soyadı Davranışın ortaya çıktığı bağlam Tarih Saat: Öncül Davranış Sonuç 50

Gözlem Kartı Örneği Öğrencinin Adı-Soyadı Gözlemcinin Adı-Soyadı Davranışın ortaya çıktığı bağlam Serbest zaman etkinliği Tarih Saat: Öncül: Yalnız başına bloklarla oynama Davranış: Grup halinde oynayan öğrencilere yaklaşma ve anlamsız sesler çıkararak arkadaşının omzuna vurma Sonuç: Arkadaşına bağırma ve öğretmeninden yardım isteme Olası işlev: Sosyal etkileşim başlatma/oyuna katılmak isteme 51

Gözlemi Yürütmek: Veri Toplama • Diğer gözlem formları da kullanılabilir. 52

Davranışa Zemin Hazırlayan Uyaran Formu Öğrenci okula nasıl geldi? Öğrenci davranışı Az uyudu Annenin gece nöbeti vardı Gündüz öfke nöbeti Gece öfke nöbeti Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cumartesi Pazar Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır 53

Davranışa Zemin Hazırlayan Uyaran Formu Pazartesi Öğrenci okula nasıl geldi? Servisle mi? Öğrenci davranışı Grup etkinliğinde öfke nöbeti Anne mi getirdi? Kahvaltı da öfke nöbeti Masa başı etkinliğinde öfke nöbeti Salı Çarşamba Perşembe Cuma 54

Hedef Davranış Dağılım Grafiği Tekniği (Scotterplot) Öğrenci : Reyhan Çam Gözlemci : Aynur Tuna Hedef Davranış : Arkadaşına vurma Gözlem Tarihi: 01. 10 -12. 10 Günler Zaman 7: 30 Etkinlik 10/1 10/2 10/3 10/4 10/5 10/8 10/9 10/10 10/11 Davranış gözlenmedi 10/12 Okula gelme Davranış gözlendi. Serbest oyun 9: 00 Planlama 9: 30 Grup etkinliği 10: 30 Kahvaltı 11: 00 Bahçe oyunları 11: 30 Küçük grup etkinliği 12: 00 Öğle yemeği 12: 30 Uyku 1: 30 Bahçe oyunları 2: 30 Grup oyunları 3: 00 Ayrılış NA Gözlem yapılmadı 55

Etkinlik Analizi Öğrenci : Ali Yılmaz Etkinlik : Evcilik oyunu Etkinlik Tanımı Beklenen Davranış Problemler Basamaklar 1. Malzemeleri seçme 1. Kimsenin oynamadığı malzemeyi alma 2. Rolleri oynama 2. Malzemeyi uygun şekilde kullanma 3. Arkadaşlarıyla malzemeleri değiştirme 3. Arkadaşlarından almama 3. Arkadaşlarının oyuncaklarını alma 4. Arkadaşlarını takip etme yada verilen rolü oynama 4. Oyunda kalma 4. Arkadaşlarını görmezden gelme ve oyunu bozma 5. Temizlik 5. Malzemeleri yerine koyma 56

Herkes İşlevsel Değerlendirme Sürecine Katılabilir • Ailelerin problem davranışları evde de gözlemesi oldukça önemlidir. • Anahtar sözcük, uygulamayı basitleştirmektir. • Uygulamacıların doğal ortamlarda kolaylıkla kullanabilecekleri formlar oluşturunuz. 57

Ev Gözlem Kartı 58

Ev Gözlem Kartı 59

İşlevsel Değerlendirme Görüşmesi Problem davranışı tanımlama Davranışın sıklığı ve yoğunluğunu belirleme Olasılı davranışa zemin hazırlayan olayları belirleme Problem davranışı izleyen sonuçları belirleme Olası işlevli belirleme Daha önce kullanılan davranış değiştirme tekniklerini belirleme • Olası pekiştireçleri belirleme • • • 60

İşlevsel Değerlendirme Görüşmesi • Ali’nin işlevsel değerlendirme görüşmesi 61

Grup Etkinliği Ali’nin İşlevsel Değerlendirme Görüşme Formu Son Bölümünü Doldurunuz Davranışa Zemin Hazırlayan Uyaranlar Öncül Davranış Sonuç İşlev 62

Olumlu Davranışsal Destek Uygulaması Basamakları • Basamak 1: İşbirlikçi grup oluşturma ve amaçları belirleme • Basamak 2: Bilgi toplama (İşlevsel Değerlendirme) • Basamak 3: Problem davranışın nedenine ilişkin hipotez geliştirme (En iyi tahmin!) • Basamak 4: Olumlu davranışsal destek planını desenleme • Basamak 5: Planı uygulama, uygulamayı izleme ve gerekli uyarlamaları yapma 63

Hipotez İfadesi • Problem davranışın öncülleri • Problem davranışın tanımı • Problem davranışın sonuçları • Problem davranışın olası işlevi 64

Ali’nin ODD Plan Tablosu Hipotezler Öncül Grup oyunu Davranış Sözel-fiziksel saldırganlık, (vurma, yumruk atma vb. ), eşyalara zarar verme İşlev: Oyuncak ya da etkinlik elde etme Önleme Teknikleri Yeni Beceriler Sonuç • Çocuklar oyun alanından uzaklaşıyor. • Çocuklar oyuncakları geri veriyor. • Çocuklar oyuncaklarından vazgeçiyor. Sonuçlara Yönelik Teknikler 65

Hipotez İfadesi • Grup oyunlarında (dışarıdaki oyunlarda ve sınıf içi grup etkinlikleri) Ali sözel olarak saldırır (tehdit etme) ve eşyalara zarar verir. Bu davranış ortaya çıktığında, arkadaşları oyuncağı Ali’ye geri verip onun yanından uzaklaşır, öğretmeni gelip bu davranışın ne kadar kötü olduğunu anlatır (olumsuz ilgi gösterme). • Davranış işlevi, oyuncak elde etme (oyuncakları fırlatma ya da masaya vurma) 66

Hipotezden Emin Değilsek Ne Olacak? • Geliştirdiğiniz hipotezden emin değilseniz, problem davranışı durdurmak için neyi değiştirmeniz gerektiğini düşünmeniz son derece önemlidir. • Çocuğun istediği oyuncağı alması için ya da istemediği etkinlikten kaçınmak için bir şey mi var diye sorabilirisiniz. • Bunları düşündükten sonra da hala emin değilseniz o zaman biraz daha veri toplamaya devam etmeleri gerektiğini belirtiniz. • Bazı problem davranışı gösteren çocukların aynı davranışı kullanarak pekçok işlevi gerçekleştirdiğini unutmamak gerekir. 67

İşbirlikçi Grup Olarak Çalışma • Problem davranışı ortadan kaldırmak için öğrenciyle birlikte olan bireylerin davranışlarını değiştirmeleri gerektiği daha önceden belirtilmişti. • Amaç öğrenciyi kontrol etmek değil, olumlu sosyal çevre veya sistem yaratmak için öğrenciyle birlikte çalışmaktır. • Geçmişte genellikle değerlendirmeleri yapan ve problem davranışları azaltmak ya da ortadan kaldırmak için özel uygulamalar kullanan kişiler uzmanlardır. • Ancak davranışsal destek planı başarısında temel etmen öğrencinin, anne babaların, öğretmenlerin, uzmanların ve diğer hizmet sağlayıcıların aktif katılımının gerekliliğinin farkına varılmasıyla, ekip çalışmasıyla gerçekleşir. 68

İşbirlikçi Grup Olarak Çalışma • Rolleri dağıt • Ne yapacaklarını ve ne zaman yapacaklarını belirt • Grupta yer alan her bir üyenin gruba katkı sağladığından emin ol 69

Roller • Grup başkanı: Gündemi oluşturma, çalışma bölümlerini ve amaçlarını belirleyen ve zaman kullanımı düzenleyen kişi • Yazıcı: Tartışma konularını yazan kişi • Zamanlayıcı: Zamanı söyleyen ve gündemde yer alan her maddenin bitiğini vurgulayan kişi • Raportör: Grupta yer alan bilgileri sunan kişi 70

Hipotez Geliştirme • Rolleri dağıt. • Vakaya ilişkin bilgileri, görüşme ve gözlem sonuçlarını gözden geçir. • Görüşmenin son sayfasında yer alan eksik bölümleri doldur. • Problem davranışın işlevini belirle. • En az bir işlev için hipotez yaz. • Gruba yapılan işleri aktar. 71

Özet Temel Mesajlar • Problem davranışlar çocuk için anlamlıdır. • Çocuklar problem davranışları bir şey elde etmek ya da şeylerden kaçmak kaçınmak için gerçekleştirir. • İşlevsel değerlendirme problem davranışın işlevini belirlemek için gerçekleştirilir. • Hipotez ifadesi; davranışa zemin hazırlayan uyaranlar, öncül, davranış, sonuç ve davranış işlevinden oluşmuştur. 72